Utwory religijne (pieśni, psalmy) Karpińskiego występujące w przekazach źródłowych
Szczegółow a analiza badanych przekazów źródłow ych pozw oliła na w yod
rębnienie w nich w sum ie 28 utworów religijnych K arpińskiego, pochodzących ze zbioru P ieśni nabożnych i księgi Psałterza.
Z asób ten tworzy 15 pieśni (z 29. znajdujących się w pierw otnej edycji P ieś
ni nabożnych) oraz 13 psalm ów (w tym 3 z grupy 20. psalm ów znajdujących się we w spom nianym zbiorze). Tak więc w sum ie z 49. utworów całego zbioru Pieśni nabożnych, w cieszyńskich m odlitew nikach i kancjonałach X IX w ieku pojawia się 18, co stanowi ponad jed n ą trzecią całego zasobu i wskazuje na dość żyw ą recepcję religijnej tw órczości K arpińskiego na terenie Śląska C ie
szyńskiego.
N ajczęściej pojaw iającym się w cieszyńskich zbiorach utw orem religijnym K arpińskiego jest Pieśń poranna — Kiedy ranne wstają zorze — odnotow ana 11 razy pośród 12. przekazów źródłowych. Rów nie popularną pieśnią je st Boże z Twoich rąk żyjem y, z przeznaczeniem jako P ieśń po dcza s pra cy w p olu czy też jako Pieśń żniwna — występuje ona w 8. źródłach. K olejna znana Pieśń wieczorna — W szystkie nasze dzienne spraw y — pojaw ia się siedm iokrotnie, a królowa polskich kolęd Pieśń o N arodzeniu Pańskim — Bóg sią rodzi, m oc truchleje — je st odnotow ana pięciokrotnie.
Incipity pozostałych pieśni:
B ędę cierpiał, bom zasłużył — Pieśń o cierpliw ości chrześcijańskiej Ciebie, Boże, lud Twój w zyw a — Pieśń o deszcz
Dosyć, Boże, deszcze lały — Pieśń o pogodą D uchu Boży m ieszkaj z nam i — O D uchu Świątyni Nie próżnoś B oga — Pieśń o dniu sądnym
N iebieskiego dw oru Pani — Pieśń do N ajśw iętszej M aryi Panny Opatrzny B oże — O O patrzności Boskiej
Oto, Boże, serc tych dwoje — Pieśń podcza s ślubów m ałżeńskich We dnie i w nocy — Pieśń o pow innościach chrześcijańskich Zm arły człow iecze — Pieśń p rzy pogrzebie zm arłego
Zróbcie M u m iejsce — Pieśń na procesją Bożego Ciała
Zasób psalm ów w iąże się przede w szystkim z nabożeństw em nieszporów niedzielnych i M aryjnych, w chodzących w skład Liturgii godzin K ościoła kato lickiego. Pierw otnie liczba psalm ów stosowanych w tym nabożeństw ie była zm ienna i w ahała się od 4. do 18. wybranych ze 150. utworów starotestam ental
nej K sięgi P salm ów 23. O d X V II wieku utrw alił się pew ien cykl, którego podsta
wę stanow i pięć psalm ów i ten schem at obow iązyw ał aż do Soboru W atykań
skiego II. W ram ach tego cyklu ustalony został pew ien kanon psalm ów od 109.
do 116. oraz w nieszporach M aryjnych psalm y: 121., 126. i 147. O prócz tych
„kanonicznych” psalm ów , zw iązanych ściśle z nieszporam i, w badanych prze
kazach źródłow ych pojaw iają się także jeszcze inne: psalm 8., 127., 129. i 131., przy czym w tej grupie najczęściej w ystępującym w m odlitew nikach i kancjo
nałach jest psalm 129., oznaczony jak o psalm pokutny.
Spośród badanych źródeł najwięcej utworów K arpińskiego znajduje się w K ancjonale Janusza, tzw. Wielkim, opracowanym przez ks. Żmijkę, wydanym w 1868 roku. Z biór ten zaw iera 10 pieśni i 12 psalmów. Następny w iększy za
sób utworów m ożna w yodrębnić w anonim ow ym K ancjonale z 1865 roku — w sum ie 12 pieśni i 9 psalmów, nieco mniej utworów znajduje się w pierw szym w ydaniu K ancjonału Janusza — Pracy codziennej z 1857 roku — jest tam 9 tekstów P ieśni nabożnych, ale tylko jeden psalm w przekładzie K arpińskiego.
Jeszcze dwa zbiory zasługują na podkreślenie: m odlitew nik ks. Guziura, w yda
ny w Bielsku w 1873 roku, zaw ierający 7 pieśni i 9 psalmów, oraz ew angelicki K ancjonał ks. pastora H eczki z 1865 roku, w którym znajduje się 7 pieśni. Po
zostałe m odlitew niki i kancjonały charakteryzują się m niejszym zasobem pie
śni, zaw ierają też uboższy zasób utworów Karpińskiego, chociaż w niektórych zbiorach (np. w kancjonale Żm ijki z 1868 r.) pojawia się w iększa liczba psal
mów (11).
Wariabilność tekstów w porównywanych źródłach
Szczegółow a analiza tekstów utworów religijnych K arpińskiego, w ystępu
jących w badanych przekazach źródłowych, i porównanie tych wersji z pierw o
w zorem , pozw alają na sform ułow anie pewnych wniosków natury ogólniejszej.
Z utworów zaczerpniętych ze zbioru Pieśni nabożnych najw iększą w ariabilność wykazuje pieśń Boże z Twoich rąk żyjemy. W pierw owzorze nosi ona tytuł Pieśń podcza s pracy w polu i liczy 4 strofy24. Natom iast w Kancjonale Janusza z 1857 roku oraz w K ancjonale tzw. Wielkim z 1868 roku, a także w anonim o
w ym K ancjonale z roku 1865 pieśń ta pojawia się dwukrotnie: pierw szy raz w dziale Pieśni p rzy pracy, z dołączonym i trzem a nowymi strofami tekstu, d ru gi raz w dziale P ieśni przygodne. Na podziękow anie za żniwa — w tym w ypad
ku opuszczono czw artą strofę pierw ow zoru K arpińskiego, wprow adzając sześć
23 J. G ł a d y s z : N ieszp o ry — w oka ln o -in stru m en ta ln a fo r m a w p o lskiej m u zyce re ligijnej X V III w ieku na p rz yk ła d zie tw órczości S.F. L echleitnera. „R ocznik T eo lo g iczn o -K an o n iczn y ”
1987, T. 34, z. 7, s. 339.
24 [F. K a r p i ń s k i ] : P ieśni nabożne. S upraśl 1792, s. 76— 77.
zupełnie now ych zw rotek tekstu, tem atycznie zw iązanych z podziękow aniem za ziem skie plony25.
Identyczne zjawisko rozbudow yw ania oryginalnego, pierw otnego tekstu K arpińskiego we wspom nianej pieśni znajdujem y w przekazie porów naw czym
— w D ostatecznym śpiew niku kościelnym K. Piekoszowskiego, w ydanego w Piekarach w 1850 roku. W K ancjonale katolickim m niejszym ks. Żm ijki poja
wia się tylko jedna, żniw na w ersja tego śpiewu z rów nie rozbudow aną struk
turą.
W ersja przedstaw iona w obydwu kancjonałach ew angelickich je st natom iast zdecydow anie bliższa pierw ow zorow i, obejm uje, tak ja k u K arpińskiego, cztery strofy, z tym, że w K ancjonale H eczki występuje w dziale: Pory roku. Wiosna, podczas gdy w kancjonale m łodzieżow ym w dziale: R óżne potrzebne pieśni.
Pieśni szczególne. R olnik podczas pracy w polu. N iew ielkie w arianty tekstowe w tych dwóch zbiorach są identyczne z tekstem w porównyw anym K ancjonale ew angelickim , wydanym przez F iedlera w B rzegu w 1859 roku.
Kolejna w ariabilność tekstu dotyczy popularnej pieśni bożonarodzeniow ej z incipitem „Bóg się rodzi, m oc truchleje” . W Kancjonale Janusza drugi wers brzm i „m oc słabnieje”26, ponadto duże zm iany pojaw iają się w ostatniej, piątej strofie, sform ułowanej następująco27:
Podnieś rękę Boże Dziecię!
Pobłogosław nas łaskawie!
W dobrych radach, w dobrym bycie, A najbardziej w dusznej sprawie;
By się nam niebo dostało, Oto Cię dziś upraszamy:
A Słowo Ciałem się stało I mieszkało między nami.
Praw ie identyczne zm iany (oprócz rozdzielnie zapisanego O to w 5,6) w y
stępują w katolickim Kancjonalku z 1873 roku, ale także w znacznie w cześniej
25 Z ob. P raca codzien n a . K siążka m odlitew na i K a n cjo n a ł ks. A. Ja n u sza . C ieszy n 1857, s. 111 i 950.
26 „T ruchleć” — przenośnie: niknąć w oczach, w ątleć, schnąć, słabieć, spadać z sił (wg:
J. K a r ł o w i c z , A. K r y ń s k i , W. N i e d ź w i e d z k i : S ło w n ik ję z y k a p o lsk ie g o uło żo n y p rzez Wł. N ied źw ied zkieg o . T. 7: T — Y. W arszaw a 1919, s. 123. W K a ncjonale z 1865 r., p rzy w ró co n o au ten ty czn ą w ersję „tru ch leje” i tak je s t w w iększości porów nyw anych p rzek azó w ź ró dłow ych. M oże to stanow ić pew ien arg u m en t za prow eniencją tego k an cjo n ału spoza terenu Ś ląska C ieszy ń sk ieg o . Por. E. P o l o c z e k : Z dziejów p o lsk ic h śp iew n ikó w ka to lickich na Śląsku C ieszyńskim — K a n c yo n a ł i K sią żka M o d litew n a na ca ły rok z 1865 roku. „Ś ląsk ie Studia H istoryczno-T eologiczne” 1992/1993, T. 25 — 26, s. 253.
27 P raca c o d zien n a ..., s. 326.
szym przekazie źródłow ym — Kancyoncile wydanym w Opolu w 1840 roku28.
Tak więc term in „słabnieje” nie byłby w yłącznie stosowanym w przekazach cie
szyńskich.
N ajczęściej występującym w badanych źródłach utw orem K arpińskiego jest pieśń poranna K iedy ranne wstają zorze. C harakterystyczną cechę cieszyńskich przekazów katolickich stanowi rozszerzenie tekstu o dołączoną piątą strofę, m ającą charakter hymnicznej doksologii:
Boże! w Trójcy niepojęty, Ojcze, Synu, Duchu Święty Tobie chwałę oddajemy, Byś nas poświęcił prosimy.
Taką sam ą strukturę pieśni przedstaw ia śpiewnik Piekoszowskiego, a nie ukazują jej w ażniejsze źródła porównawcze, a także przekazy ew angelickie.
Interesujące wnioski m ożna wysnuć również, porów nując wersje tekstowe popularnej pieśni w ieczornej W szystkie nasze dzienne sprawy. C ieszyńskie dru
ki katolickie, w tym również wydany w Bielsku m odlitew nik Guziura, konse
kw entnie przedstaw iają wersję z dodaną czw artą strofą, której nie m a w pierw o
wzorze, nie m a jej także w źródłach ew angelickich oraz w znaczących przekazach porównawczych, takich jak śpiewnik Folw arskiego czy M ioduszew skiego. Pojawia się natom iast dosyć często w przekazach górnośląskich, po
cząwszy od śpiew nika Piekoszowskiego. D ołączona strofa m a charakter dokso
logii, typowej dla struktury hym nów brewiarzowych:
A gdy już niebo osiędziem, Tobie wspólnie śpiewać będziem, Boże w Trójcy niepojęty,
Święty na wiek wieków Święty!
Porów nanie poszczególnych wersji psalm ów pozw ala wyodrębnić nieliczne w arianty w stosunku do pierw ow zoru. Najbardziej charakterystyczne zm iany w cieszyńskich przekazach źródłow ych dotyczą psalm u 113 (112) — Chwalcie o dziatki najw yższego Pana. N astępujące warianty tekstowe zdecydow anie od
różniają tę wersję od innych źródeł porównawczych, w tym np. od śpiew nika Piekoszow skiego, gdzie tekst psalm u jest identyczny z pierw ow zorem 29, a zb li
żają do krakow skiego śpiew nika Folwarskiego:
28 K a n cjo n a ł k a to licki za w iera ją cy M o d litw y i P ieśn i [...] Podług R ytuału D iecezyi W rocław skiej sp o rzą d zo n y [...] na kła d em K sięd za P. H. [P etrus H lubek, daw niej interpretow ano ja k o P io tr H aw rylow icz] w ydany. W O polu 1840, drukow ano u H.F. E rdm anna R aabe, P ieśń g o d o w a na s. 150— 151.
29 1, 3— 4: Jeg o niech im ię w uszach ludzkich słynie, P óki w iek późny sw oim to rem pły n ie;
3, 1: K to się w żdy; 4, 2: ław ie.
1.3 Niech Imię Pańskie przebłogoslawione 1.4 Po wszystkie wieki będzie pochwalone 3.1 I któż się
4.2 na krześle
Ponadto nieco w iększą w ariabilność tekstu w odniesieniu do pierw ow zoru, m ożna zauw ażyć w przekazach cieszyńskich w w ypadku psalm u 115 z incipi- tem „W zapędzie m yśli” , m ającego zastosow anie w nieszporach na uroczystość B ożego C iała. Źródła cieszyńskie ukazują ten psalm konsekw entnie ze zm ianą układu wersetów psalm ow ych, w ynikającą ze zm iany rym u z przeplatanego abab (tak je st w pierw ow zorze) na rym parzysty aabb. Należy przypuszczać, że taka zm iana była w ynikiem przystosow ania tekstu do przebiegu m elodycz
nego.
Przykładow o, pierw sza strofa psalm u w przekazach cieszyńskich brzmi:
W zapędzie myśli tak mi się zdało; Gdy to na ludzi wyznaję śmiało!
Upokarzam się ustami memi: Że każdy człowiek kłamca na ziemi.
W Psałterzu K arpińskiego układ wersetów jest następujący:
W zapędzie myśli tak mi się zdało, Upokarzam się ustami memi;
Gdy to na ludzi wyznaję śmiało, Że każdy człowiek kłamca na ziemi.
R ecepcja psalm ów w przekładzie K arpińskiego, zw łaszcza w nieszporach niedzielnych i świątecznych badanych m odlitew ników i kancjonałów X IX -wiecznych, zaprzecza opiniom , że P sałterz ten nigdy się nie upow szechnił albo że nie występował sam odzielnie30. W ersje tekstowe psalm ów w drukach cieszyńskich są bardzo zbliżone do pierw ow zoru, ale przedstaw iają rów nież charakterystyczne zmiany, które m ogą w skazywać na pośrednie źródła prowe
niencji.
30 T aką n e g aty w n ą o pinię co d o upow szech n ien ia P sałterza podaje m .in. T. C h a c h u 1 - s k i: F ranciszek K a rp iń ski ja k o p o e ta religijny..., s. 177— 178, pow ołując się n a w cześniejsze, kry ty czn e w ypow iedzi P. K w o c z y ń s k i e g o w je g o p ublikacji „ P sa łter z” K a rp iń skieg o i je g o sto su n ek d o „ P sa łte rza " K ochanow skiego. L ublin 1907. C ały P sa łterz K arp iń sk ieg o został w łączony np. d o śpiew n ik a P. Folw arskiego, s. 1— 98, a w n abożeństw ach nieszp o ró w z am iesz
czonych w m o d litew n ik a ch X IX -w iecznych i p óźniejszych zauw aża się w ręcz d o m in ację p rz e kładu psalm ó w K arpińskiego.