P
oszukując początków kultu św. M ikołaja na Śląsku C ieszyńskim , należy zaznaczyć, że ju ż w średniow ieczu w iele kościołów pośw ięcono temu świętem u. Około X I w ieku istniała w C ieszynie kaplica zam kow a św. M ikołaja, przebudow ana ze św iątyni pogańskiej na chrześcijańską.Św ięty M ikołaj — biskup m iasta Myry, którego sława w yszła daleko poza Kościół i jeg o liturgię — urodził się i żył na terenie Azji M niejszej praw dopo
dobnie w pierw szej połow ie IV wieku. Jest on jednym z najpopularniejszych świętych K ościoła W schodniego i Zachodniego. Niestety, nie ocalały bliższe w iadom ości dotyczące życia i działalności św. M ikołaja, a to, co później pisano na jeg o tem at, zaczerpnięto z pięknych legend otaczających jeg o postać. Należy jednak podkreślić, że pom im o wielu legend zw iązanych z postacią św.
M ikołaja, jest on z całą pew nością postacią chrześcijańską i historyczną. Jedna z tych legend opow iada historię trzech niespraw iedliw ie uwięzionych oficerów uwolnionych za w staw iennictw em św. M ikołaja, inna przedstaw ia historię trzech ubogich panien wydanych za m ąż dzięki posagom , które święty dyskretnie do
starczył. Z legend tych, w których tkwi zapew ne źdźbło prawdy, w ynika, że był wzorem dobroci i troski o bliźnich.
Święty M ikołaj, patron dzieci, żeglarzy, jeńców , pasterzy i kupców, jest szczególnie czczony na W schodzie, gdzie zw ano go „cudotw órcą” .
Początek jeg o kultu rozpoczął się w V I stuleciu, kiedy to cesarz Justynian zbudował św iętem u w K onstantynopolu jed n ą z najw spanialszych bazylik. Pod jeg o wezwaniem w zniesiono m nóstwo świątyń, rów nież w Polsce. W archidiece
zji katowickiej kościoły pod wezwaniem świętego M ikołaja znajdują się w Boro
wej W si, W ilczej, Bujakowie, W arszowicach i Pstrążnej. W diecezji gliwickiej kościoły św iętego M ikołaja to kościoły w Reptach Śląskich, Kozłowie, Lublińcu,
P yskow icach, R udnie i w Świbiu. W archidiecezji krakow skiej kościoły św. krzyż. Ze starego kościółka pozostały również cztery barokowe płaskorzeźby zw iązane tem atycznie z kultem św iętego M ikołaja, dw ie figury aniołów, płasko w ieków w krajach objętych wpływami kultury niem ieckojęzycznej zw yczajem figura św. M ikołaja została w XIX wieku ubrana w pełne pontyfikalia: mitrę,
czek i bielizny osób chorych dla w yproszenia uzdrowienia.
Z pierścieckim sanktuarium i jeg o cudow ną figurą św. M ikołaja w iąże się również legenda, którą napisała Z ofia K ossak w 1938 roku, w ydana drukiem w 1963 w tom ie O gnisty wóz. Inspiracją do napisania tej legendy była dla au
torki fascynacja historią i tradycją oraz przyw iązanie do religii.
Kościół w Pierśćcu służy około 2300 wiernym . D uszpasterzem parafii jest dwóch organistów: B ogum iła Dunikowska oraz Franciszek Cebula. Zasługą B ogum iły Dunikowskiej, absolw entki klasy fortepianu i organów (u Juliana G em balskiego) w katowickiej A kadem ii M uzycznej, zajm ującej się dydaktyką instrum entalną w cieszyńskiej Filii Uniwersytetu Śląskiego, je st pielęgnow anie tradycji śpiewu kościelnego, ze szczególnym uw zględnieniem pieśni do św.
D alsza część referatu pośw ięcona będzie ogólnej charakterystyce repertuaru pieśniow ego zw iązanego z kultem św. M ikołaja w Pierśćcu.
W spom niana ju ż unikatow ość tego zbioru polega na intensyw nym rozbudo
wywaniu go przez dodaw anie nowych pozycji, przy czym dzięki św iadom ym wysiłkom organistki Bogum iły Dunikowskiej, autorki tekstów i m elodii nowych pieśni, ja k rów nież opracow ań organowych repertuaru, tradycyjne pieśni nie ulegają zapom nieniu. Co w ięcej, czyni ona próby w prow adzenia do swojej para
fii pieśni m ikołajow ych śpiewanych w innych kościołach pod w ezw aniem św ię
tego. C ałość om aw ianego repertuaru, zgrom adzona w ręcznie pisanym i pow ie
lanym zbiorze pt. Pieśni do św iętego M ikołaja, datow anym na 2001 rok, liczy obecnie 22 pozycje. K ierując się kryterium treściow ym , m ożna w śród nich w y
różnić cztery typy:
— pieśni błagalne, m ające za tem at w ypraszanie łask u św iętego, np.: O świąty Mikołaju, d ziś Cią Twój błaga lud oraz Wszyscy wierni chrześcijanie',
— pieśni chw alebne, w ysław iające św iętego i jeg o cuda, np. Bo taki dobry, N ad tą ziemią', O św iąty Mikołaju, Patronie drogi nasz’,
— tzw. pieśni opisowe, które niosą inform acje o życiu św. M ikołaja oraz o jego kulcie w Pierścu: Krzyknijmy wszyscy, Naszym świątym gospodarzem ’, Już długie lata\ ich specyficzną funkcję poznawczą, w ażną szczególnie dla piel
grzym ów przybyw ających do parafii, m ożna przyrów nać, ze w zględu na prostotę przekazu słow no-m uzycznego, do funkcji „biblii dla ubogich” (bi
blia pauperum)',
— pieśni wezwania, czyli inwokacje, np. pieśń rozpoczynająca się od słów:
„Św ięty M ikołaju, drogi nasz Patronie” .
T rudno byłoby jednoznacznie podzielić w ym ienione typy pieśni na „grupy w iekowe” , w każdym z nich bow iem m ieszczą się zarów no pieśni tradycyjne, ja k i nowe oraz te, które zostały na nowo opracow ane m uzycznie. M ożna je d
nak zaobserw ow ać, że w śród pieśni nowych je st szczególnie w iele inwokacji — krótkich form , nadzwyczaj rozpow szechnionych we współczesnym repertuarze religijnym ze w zględu na swoją prostotę.
Najbardziej znana pieśń ku czci św iętego M ikołaja rozpoczyna się od słów:
„O trzyjcie oczy ubogie sieroty” . Trudno ustalić, kto był jej autorem . W orygina
le pieśń liczy 12 zw rotek, natom iast w m odlitew niku cieszyńskim Chwalcie Pana, z 1979 roku, występuje w wersji skróconej, liczącej 4 zwrotki. Są one czterowersowe, rym ow ane prosto (rymy nieścisłe), liczą po 11 głosek.
Otrzyjcie oczy ubogie sieroty
m
O - trzyj-cie o-czy u - bo-gie sie-ro - ty, gdy wam na po-moc
M -Ji
mspie-szy Pa-tron zło- ty Mi - ko - łaj świę - ty z da-ra - mi,
i
z da - ra - mi, do - cze - sny - mi i w ie - czny - mi.Domu swojego opuszczałeś progi, wykonawczej, charakterystycznej dla Śląska C ieszyńskiego, zastosow ano m e
trum m ieszane. leksykalne (zacny, żywot, dobytek, żądamy, m iłujesz, utrapionych) oraz gram a
tyczne (we sm utku, od B oga m acie, co najprędzej).
h— --- i --- ^--- ; = ]
§ — 4 - ) L—J W W -. a---£--- a i J
...~ '~ -w ...J skarb od Bo-ga ma - cie świę-ty Mi - ko laj mąż
V - ^— k— t = F = i f I — *— —
m ł t « ---e---JJ } --- ~----4 —a — i —
« 4—
Bo - ski, bi-skup cu - do - wny, Mi - reń - ski CO C U
-£
da - mi i łas - ka - mi zdo-bił krąg ziem-ski.
Ojcze święty, niepojęty, co nas tak miłujesz, utrapionych, zasmuconych wszystkich nas ratujesz.
Do Ciebie się uciekamy, Twojej opieki żądamy, Ciebie czcimy i chwalimy, nie gardź czcicielami.
Ratuj w nędzy co najprędzej, pociesz nas we smutku, uzdrów chorych i błogosław naszemu dobytkowi.
Zachowaj od nieprawości, od wszelakiej niewierności, po żywocie pełnej cnocie przywiedź do radości.
D w uczęściow a m elodia, notowana w tonacji B -dur i w regularnym m etrum 4/4 z przedtaktem , je st bardzo ozdobna, co nadaje pieśni uroczysty charakter.
Zaw iera ona niezm iernie charakterystyczne dla pieśni regionu cieszyńskiego środki figuracyjne, głów nie dźw ięki przejściowe. N ajw iększa ich liczba wystę
puje w końcowej kadencji. O becność figuracji upodabnia m elodię pieśni do m e
lodii instrum entalnej. M a ona spory am bitus obejm ujący oktawę. Jest również rozbudow ana od strony interwałowej —- głów na fraza pieśni zaw iera charaktery
styczny krok seksty w górę.
Inna tradycyjna pieśń do św iętego M ikołaja rozpoczyna się od słów:
„K rzyknijm y w szyscy” . T ekst i m elodia znajdują się w śpiew niku kościelnym ks. M ichała M arcina M ioduszew skiego, który wydany był w K rakow ie w la
tach 1838— 1853. To jed n a z w yróżnionych przeze mnie pieśni opisujących ży
cie św iętego M ikołaja i jeg o przym ioty jak o patrona żeglarzy.
Krzyknijmy wszyscy
W
£Krzy-knij-my wszy-scy, zgo-dny-mi gło-sa - mi, win - szu-jąc so - bie
r i r t -— y ' f .... X - V -J
^---— K^---— f - y - ■Y^---— 1
} ^ ---4
w za-jem z nie-bio-sa-m i, że się na - ro - dził m i-ło-ścią prze-ję - ty
fs— — i—
— J —
M i - ko- łaj św ię - ty.
W m łodości swojej m arnościam i św iata, m ężnie pogardza i w szystkie swe lata traw i w naukach, anielskiej czystości i pobożności.
Zm arłych rodziców dobra pozostałe daje ubogim i na boską chw ałę, a pielgrzym ując w świętej Palestynie cudam i słynie.
W okręt na pow rót z żeglarzam i w siada, przykrą naw ałność m orską przepow iada, lecz za m odlitw ą Jego straszne wały w krótce ustały.
W szyscy, którzy się Jem u polecali, dziw nej pom ocy zaw sze doznaw ali.
K ażdy w potrzebie swej był w spom ożony i pocieszony.
Tekst zaw iera elem enty poetyki barokowej, w idoczne przede w szystkim w stosowaniu zw rotów i słów nasyconych typow ą dla tego okresu m etaforyką („m arności św iata” — m otyw vanitas), ja k też sugestyw ną obrazow ością (np.:
„straszne w ały” , „przykra naw ałność”). U tw ór jest ujęty w strofy czterowerso- we, rym ow ane prosto (3 pierw sze wersy są 11-zgłoskowe, ostatni został zredu
kowany do 5 głosek). M elodia ma charakter żywy, marszowy. W ystępują w niej charakterystyczne ugrupow ania rytm iczne, św iadczące o pierw otnym zw iązku z żyw iołem tanecznym . Rysunek głównych m otywów rytm icznych odzw iercie
dla m odelow y rytm polonezowy. Form a pieśni — dw uczęściow a — opiera się na schem acie a-a-b-bl.
Proces uzupełniania tradycyjnego repertuaru pieśni m ikołajow ych rozpoczął się w latach powojennych. D zieła tw orzenia nowych pieśni, na podstaw ie sta
rych lub specjalnie tworzonych tekstów, podejm owali się m iejscowi organiści.
W latach pięćdziesiątych XX wieku ułożone zostały trzy nowe pieśni o św.
M ikołaju z Pierśćca. Nie znamy niestety ich autora. Pierw sza pieśń rozpoczyna się od słów: „O święty M ikołaju, Patronie drogi nasz” , druga — „Już długie
lata”, trzecia zaś: „O święty M ikołaju, dziś Cię Twój błaga lud”. W latach sześćdziesiątych napisana została najbardziej popularna pieśń: Naszym świątym gospodarzem . A utorem słów je st ks. Józef G aw or, redaktor „G ościa N iedzielne
go” , a kom pozytorem m elodii — organista z kościoła św. M ikołaja w Biel- sku-B iałej W ładysław Lindert. Pieśń tę zaw iera Chorał katowicki.
Dzięki staraniom parafii, w roku 1985 został wydany pierw szy zbiorek za
w ierający teksty pieśni do św iętego M ikołaja. W zbiorku znalazły się zarówno znane ju ż w iernym utwory, ja k i nowe pieśni. W śród nich jest pieśń zaczynająca się słowami: „Pragniesz cudów z nieba” . Tekst zaczerpnięto z m odlitew nika ks.
A ntoniego P hilippiego z Łąki pt. Nowenna ku czci św. M ikołaja Cudotwórcy z M iry, w ydanego w Krakowie w 1908 roku.
Pragniesz cudów z nieba
p j j j 11 m j 1 1 j i m
P rag-niesz cu-dów z nie - ba? U - fać, bła-gać, trze - ba!
1 11
J J J J
1f f IJ J J J I
-M i - ko - łaj z po - m o - cą spie-szy dniem i no - cą,
i* ^ ^ J J i ^ 1 J . J J J 1 J J.. - 1
cie - m ne-m u w zrok w ra - ca, chro-m e - m u m ąk skra - ca.
I rodzaj niew ieści w godzinę boleści, gdy z w iarą G o wzyw a, ratunek zdobywa.
W net m atki się cieszą, dziękow ać M u spieszą.
K to praw ie zgubiony, przezeń je s t zbawiony, ognie, m ory, głody, wojny, niepogody i m orskie otm ęty św iat Jem u poddany.
Z agląda w w ięzienia, celem pocieszenia, obrony niewinnych, w śród nędz w ielu innych,
w dow y i sieroty doznają szczodroty.
Jak ojciec strapionych, ja k brat uciśnionych,
uproś nam łask w iele, n a duszy i ciele.
W ejść pom óż do raju Ś w ięty M ikołaju!
A B ogu naszem u
w sw ych św iętych dziw nem u, w szech w ieków Królowi, O jcu i Synow i,
i z D uchem społecznie cześć chw ała bądź w iecznie.
I ten tekst cieszy w spółczesnego słuchacza cecham i XIX -w iecznej polsz
czyzny zachow anym i w składni („chrom em u m ąk skraca”, „w sw ych świętych dziw nem u”, „celem pocieszenia”) i słow nictw ie („rodzaj niew ieści” , „m orskie otm ęty”). Pieśń składa się ze strof 6-wersowych, rym owanych param i, z w ersem 6-zgłoskow ym. O becnie parafianie śpiewają ją na m elodię ułożoną przez B ogu
m iłę Dunikowską, niezw ykle prostą, o budow ie trzyczęściowej z dw utaktow ym i parzyście łączonym i frazam i, w ypełnionym i m otyw am i w ykorzystującym i cha
rakterystyczny skok kw arty w górę. W ystępuje w niej m etrum parzyste. Zanoto
wana je st w tonacji F-dur.
Starsze pieśni w raz z oryginalnym i utw oram i organistki B ogum iły D uni
kowskiej, z których w iększość reprezentuje typ inwokacji, tw orzą całość o ce
chach odpow iadających w spółczesnej poetyce polskiej pieśni religijnej. W śród tych cech na pierw szy plan w ybija się, jeżeli chodzi o stronę m uzyczną, pro
stota. M elodie opierają się na elem entarnych strukturach języ k a m uzycznego:
gam ie i trójdźw ięku oraz sym etrycznych ugrupow aniach rytm icznych. Cechuje je kom unikatyw ność i charakterystyczny rodzaj wyrazowości. A utorka stara się zachować tradycyjną w yrazowość pieśni kościelnej, co uzew nętrznia się zw łaszcza w dążeniu do zachow ania ducha prostoty oraz w unikaniu zw rotów tanecznych.
C zęść tekstów do św. M ikołaja śpiewanych w Pierśćcu m a opracow ania or
ganowe autorstw a B ogum iły Dunikowskiej. A kom paniam enty pieśni to proste, 4-głosow e opracow anie typu chorałowego, które cechuje diatoniczność h arm o nii. M elodie utworów znajdują się w głosie górnym . A kom paniam enty pieśni m ają charakter użytkowy.
W szystkie te uwagi są w ynikiem wstępnej zaledw ie kw erendy źródeł, m oż
na wysnuć z nich tym czasow e w nioski, których potw ierdzenie będzie m ożliw e dopiero wówczas, gdy będę dysponować pełną inform acją historyczną dotyczącą
genezy pieśni i ich losów. Jak w iadom o, zgrom adzenie takiej inform acji nie je st łatw e ze w zględu na typow y dla ośrodków w iejskich brak troski o zacho
w anie źródeł. W m oim referacie skupiłam się na istniejącej dokum entacji pisa
nej. W iedzę o pierścieckich pieśniach pom ogłyby z pew nością poszerzyć bada
nia tradycji ustnej, kultyw ow anej przez w iernych parafii. To jed n ak będzie dopiero w przyszłości przedm iotem mojej pracy.
M agdalena Stawowy
The cult of St. Nicholas in Pierściec and its musical dimension
S u m m a r y
It is im portant to gather sources o f the history o f the Polish musical culture, especially those, which concern the religious culture preserved in the tradition. The article is an introduction to the analysis o f the cult o f St. Nicholas and musical culture associated with this particular saint figure in Silesia.
The figure o f St. N icholas is presented at the beginning o f the article — it is a mainly Chris
tian, historical, and legendary figure. The light is also thrown on the history o f the cult o f St.
N icholas in the comm on Church. Because the article touches upon the cult o f St. Nicholas in St.
N icholas’s Parish in Pierściec, this text includes a description o f the village, the history of the Pierściec parish, as well as a description o f the wonderful figure, which is placed in the altar of the main shrine.
The analysis o f selected songs addressing the patron o f the parish in Pierściec is the target of the article. These unique songs are widely used on Monday St. Nicholas services and two church fetes, which are o f great significance not only for the faithful in Pierściec, but also for pilgrims.
The musical texts, which are cited in the article, come from the Pierściec songbook Pieśni do św ięteg o M ikołaja, issued by the parish in 2001.
M agdalena Stawowy
Der Kult des heiligen Nikolaus in Perstetz und dessen musikalische Bedeutung
Z u s a m m e n f a s s u n g
Es ist eine dringende Sache, den Q uellenstoff zur G eschichte der polnischen M usikkultur zu sammeln; das betrifft vor allem solche Quellen, die von lebendiger Tradition der geistlichen Kul
tur zeugen. D er vorliegende Artikel ist eine Einführung in die Analyse der Verehrung des heili
gen Nikolaus und der mit ihm verbundenen M usikkultur auf dem schlesischen Gebiet.
Im ersten Teil des Artikels wurde die Person des Heiligen kurz dargestellt — besonders als eine christliche, historische, aber auch legendäre Gestalt, und die Geschichte des Kultes vom hei
ligen Nikolaus in der allgemeinen Kirche umgerissen. Da es das Them a der vorliegenden Studie
die Verehrung des Heiligen in der Nikolauspfarre in Perstetz ist, wurde hier die Geschichte des Dorfes, der Perstetzer Pfarre und der im H auptaltar des Sanktuariums stehenden wundertätigen Figur dargestellt.
Das Ziel des Artikels ist, die ausgewählten, dem Schutzheiligen der Pfarre in Perstetz gew id
meten Lieder zu analysieren. Diese Lieder, die in der Region als ein Unikat betrachtet werden, sind im mer w ieder gern gesungen: montags anlässlich der Nikolausandachten und zwei Mal jäh r
lich während der Kirchweihen, die in Perstetz von besonderer Bedeutung nicht nur für die Ein
wohner selbst, sondern auch für zahlreiche Pilger sind. Die im Artikel angeführten Texte wurden dem, im Jahre 2001 von der Pfarre herausgegebenen Perstetzer Gesangbuch L ie d er an den H eili
gen N ikolaus entnommen.
Projektant okładki
P i o t r G r u c h e l
Redaktor
W i e s ł a w a B u l a n d r a
Redaktor techniczny
M a ł g o r z a t a F o l y s
Korektor
M i r o s ł a w a Ż ł o b i ń s k a
Copyright © 2004
by Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego W szelkie prawa zastrzeżone
ISSN 0208-6336 ISBN 83-226-1369-5
Wydawca
Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego ul. Bankowa 12B, 40-007 Katowice
www.wydawnictwo.us.edu.pl e-mail: wydawus@ us.edu.pl
W ydanie I. N akład: 2 50 + 50 egz. Ark. druk. 8,25. Ark. w yd. 10,5.
P rzekazano do składu w czerw cu 2004 r. P odpisano do druku w październiku 2004 r. P apier offset, kl. III, 80 g
C ena 15 zł
Skład, łam anie i druk: F ilia U niw ersytetu Ś ląskiego w C ieszynie ul. B ielska 62, 4 3-400 C ieszyn
O prawa: W ydawnictw o i P oligrafia „A rka”
ul. K raszew skiego 9, 43-400 Cieszyn
P M 1 4 ( i *
n r i n w . : BG - 3 2 9 5 0 8
BG N 2 8 6 / 2 2 4 3
ISSN 0208-6336 ISBN 83-226-1369-5