325Oksana Weretiuk„DOLA BUDUJE SIĘ NA KLĘSKACH” - BERESTECZKO

„Dola buduje się na klęskach”~ Beresteczko Liny Kostenko

325

Oksana Weretiuk

„DOLA BUDUJE SIĘ NA KLĘSKACH” -

BERESTECZKO LINY

KOSTENKO*

U niw ersytet Rzeszowski,

Тернопільський національний педагогічний університет

імені Володимира Гнатю ка

Оксана Веретюк, Інститут польської філології Жеіиівського

університету,

Тернопільський

національний

педагогічний

університет імені Володимира Гнатюка. «Доля будується на

поразках»: «Берестечко» Ліни Костенко.

Зроблено аналіз представлених Ліною Костенко у віршованім

романі

«Берестечко»

історіософських

поглядів

на

поразку

зневоленого українського народу, що століттями бореться за свою

незалежність. Видатна українська поетеса (і великий моральний

авторитет свого народу!) звернулася чи до не найтрагічніших подій

історії українців

—

поразки війська Богдана Хмельницького під

Берестечком (1651), щоб заглибитися в причини поразки, визначити

її вплив на національну історію та духовне життя українців.

Авторка застерігає свій народ перед новою поразкою. Роздуми над

причинами втрати свободи й могутності українців представлені

через

зіставлення

внутрішнього

монологу

переможеного

Хмельницького, що перебуває в стані фрустрації, з о б ’єктивним,

тверезим «авторським голосом»; взяті разом, вони зіставляються з

визвольними змаганнями інших європейських народів, у тому числі й

Польщі.

„Jedna bitwa szerzej пат otwiera oczy

aniżeli dziesiątki lat spokojnych rządów

”

Bolesław Prus

„ Dola buduje się na klęskach

”

Maria Rodziewiczówna

„Життя людського строки стислі.

Немає часу на поразку ”

Ліна Костенко

326

Portugalczycy m ają poetę, którego tw órczość - na równi z polityką,

bitwam i i w ypraw am i zam orskim i - kształtow ała ich tożsam ość narodową.

To Luis V az de C am óes (15257-1580), autor epopei narodow ej pt.

Os

Lusiadas

(1572; poi. wyd.

Luzjady,

1790). W dziesięciu pieśniach

napisanego na wygnaniu, przepełnionego m iłością do ojczyzny utworu, na

tle opisu podróży C asco da G am y do Indii, przedstaw ił poeta historię i

narodow e tradycje Portugalczyków . „N ie znam poety europejskiego, który

zaw ażyłby na dziejach sw ojego narodu lak, ja k autor „Os Lusiadas”,

twierdzi polski tłum acz portugalskiego poety Ireneusz Kania. „Poem at

C am óesa stal się poniekąd dokum entem założycielskim imperium,

aczkolw iek im perium istniało w cześniej. Imperium zaczęło rozłazić się w

rękach, mały kraj nie m ógł zapanow ać nad niezm ierzonym i przestrzeniam i

( ...) W tedy pojaw ia się epos Cam óesa, w którym przestrzega on rodaków,

że poprzez niepoham ow aną ekspansję kraj zm ierza do katastrofy” [1].

Z pełną św iadom ością przyczyn historycznych, ale i ze sm utkiem

dostrzegam , że sto lat później zabrakło poety takiej rangi, o takim

decydującym głosie Polakom i U kraińcom : m oże uniknęlibyśm y tych

krw aw ych bratobójczych walk, tych niszczących nas w zajem nie rzezi?

Nasi w ieszczow ie pojaw ią się potem, „po szkodzie”, chociaż w życiu

nigdy nie je st za późno, a zw łaszcza dla w ieszczy i historiozofów w

dziejach narodów.

„Dola buduje się nu klęskach ” - Reresteczko Liny Kostenko

327

tym, że wygrana niepodległej Ukrainy po ośm iu latach zapowiadała

nieuchronnie

zbliżającą

się

porażkę.

Aktualność

tego

utworu

zasygnalizow ała ówczesna krytyka ukraińska [3]: tak, historia jest

nauczycielką życia i - w prawdziwy sposób zrozum iana - może uchronić

Ukraińców przed nowym i klęskami.

H istoryczna powieść w wierszach jest jednocześnie pow ieścią

psychologiczną, napisaną w postaci monologu wewnętrznego hetm ana

C hm ielnickiego zastanaw iającego się nad przyczynami klęski:

Усе було за нас.

Чому ж програли ми?! (7)

[W szystko było za nami. //

D laczego przegraliś-m y?!].

N ie tyle historia, lecz w nętrze jednostki ja w ią się jako miejsce, w

którym

dokonują

się

najpow ażniejsze

rozstrzygnięcia

i

zostają

przem yślane przyczyny utraty potęgi i wolności. Historia dla psychologii

(o egzystencjalnym podłożu) staje się tłem (dobrze zaprezentowanym tłem

na

podstaw ie

dokładnie

opracow anych

przez

autorkę

źródeł

historycznych), a wzięte razem przenoszą zdarzenia zw iązane z

Beresteczkiem w wym iar w ielkiego uogólnienia porażki. Przyczyny

poprzedzające polsko-ukraińską wojnę, zw ycięstw o pod Pilawcami,

Zam ościem , Zbarażem, osiągnięcie wolności i niepodległości, krótki okres

państw ow ości

ukraińskiej,

a

głównie,

późniejsza

porażka

i jej

konsekwencje - wszystko widziane jest z perspektywy wewnętrznej

byłego zw ycięzcy a aktualnie pokonanego pechowca. Do perspektywy

głównego bohatera dołącza się zatroskany losem Ukraińców trzeźwy głos

autorski.

328

C hm ielnickiego do w ięzienia - pom ogła mu spojrzeć z szerszej

perspektyw y na stosunki ukraińskiego chłopa i szlachty polskiej.

Indyw idualistyczne postępow anie bohatera Liny K ostenko w myśl zasady

„ząb za ząb” stało się przem yślnym postępow aniem w imię sprawiedliw ej

obrony poniżonego kraju i jeg o narodu. Poetka artystycznie notuje tę

przem ianę:

Чаплинський що, хіба ж у ньому справа?

Н аддуристий панок, хапкий на свіж ину

Законом шести пазу рного права

Забрав мій хутір і забрав жону.

1 сина в см ерть забив.

Де бігав мій хлопчина,

Я вже застав лиш кров на спориш і.

Чого не бачив досі я очима,

П обачив раптом саднами душі.

О то мій край, ото - під нагаями!

О то вони, трикляті, а то - ми.

І доки править панство з холуями,

Д обра не буде лю дям і з лю дьми (89).

[C zapliński, cóż, chyba w nim przyczyna?

Zadurzony panek, skory do cudzego.

Zabrał mi chutor i zabrał mi żonę.

Biciem uśm iercił najm łodszego syna.

G dzie biegał mój chlopczyna,

Zastałem tylko je g o krew na traw ie...

1 czego w cześniej nie w idziały oczy,

Spostrzegły nagle mojej duszy rany.

O to mój kraj, oto pod nahajami!

To oni, aż trzykroć przeklęci, a to - my.

Dopóki rządzi państw o z fagasam i,

N ie będzie dobra ludziom i z ludźmi.]

„Dola buduje się na klęskach ” - Beresteczko Liny Kostenko

329

Народе вільний, аж тепер ти - віл.

М оя поразка зветься Берестечком.(...)

Немає війська. Всі - у ро^порошку.

Один в біді... Один - як на воді.

Оце тобі супряга з бусурманом.

Х іба я гетьман? В сипищ е глупот.

Так дався оморочити оманам!

Тепер дивись на Україну. От. Дивись.

Д авись сльозами.

Був найдужчий.

Носив при боці шаблю, не стручок.

Тепер сидиш самотній, невладущий

І п ’єш, як трахтемирівський дячок.

Твою свободу охрестили грати... (5)

[Narodzie woiny, w końcu jesteś wołem.

Moja porażka zwie się Beresteczko. ( ...)

Brak wojska. W szyscy - w rozproszeniu.

Sam jeden w klęsce... Jak na wodzie sam.

Oto m asz zaprzęg z bisurm anem .

C zyż jestem hetm anem?

Nie - skupiskiem głupot. Oto

poddałem się złudzeniom!

Patrz teraz na Ukrainę. Oto.

Patrz!

1 zarazem dław się łzami.

A przecież byłeś najm ocniejszy.

Przy boku miałeś szablę, a nie strączek.

Sam otny siedzisz, pozbaw iony władzy

1 pijesz ja k ten djak z Trachtem yrów ki.

Zniszczenia ochrzciły tw ą wolność.]

Żałoba,

rozpacz,

spow odow ane

katastroficznym

zagrożeniem

zaczynają działać porażająco i obezwładniająco. Tą kondycję duchow ą i

psychiczną narodu i jednostki wnikliwie prześledzili na przykładzie

polskiej literatury porozbiorowej moi koledzy z Rzeszowa. P. Żbikowski

tn.in. spostrzegł, że wstrząs,

„wywołany katastrofą państwa i narodu

,

330

nieznanej dotąd w dziejach narodu klęski i upadku

,

ale przeżyła również

swoisty Götterdämmerung, gwałtowne zachwianie moralnej równowagi

świata'’

[5]. A M. N alepa m.in. poddaje subtelnej analizie kilkufazowy

charakter reakcji psychicznych i św iadom ościow ych Polaków po trzecim

rozbiorze Polski: „

Żałoba dokoniije sięwięc na podstawie relacji człowiek-

świat zewnętrzny. Początkowo w wyniku straty związek ten ulega

gwałtownemu zerwaniu, czego rezultatem jest zwrócenie ku własnemu

wnętrzu, gdzie w wyniku procesów interioryzacyjnych tworzą się schematy

nowych współzależności ze światem ”

[6].

B ohdan Chm ielnicki

Liny

K ostenko przeżyw a

w szystkie fazy

psychiczne człow ieka po klęsce - pryw atnej i zbiorowej klęsce swego

narodu. Z w ierza się w sytuacji niezw ykłego napięcia psychicznego - sobie

i czytelnikow i - poprzez m onolog w ew nętrzny, sw o istą spowiedź. Ta

forma

wypow iedzi

oscyluje

z

m onologiem

w ypow iedzianym ,

drugoosobow ym . C zyż to główny bohater, pokonany hetm an, znajdujący

się w ekstrem alnej sytuacji, w sw oich ciężkich m yślach („m oje myśli są

ciężkie ja k żarna” - 114), z wyrzutam i sum ienia zw raca się sam do siebie,

czyż to głos autorki złączony z głosem narodu kieruje sw oje spraw iedliw e

i spełnione rozpaczy zarzuty przeciw w odzow i, którem u U kraińcy zaufali,

w którego w ierzyli? - a jed n ak nie odbiera mu prawa głosu. N ajcięższa

je st rozm ow a z własnym sum ieniem , która prowadzi do rezygnacji z

aktyw nego czynu.

Л еж ить твоя зглузована

В країна, схрестивш и руки всіх своїх ш ляхів (7);

А люди кажуть: - Це Хмельницький винен.

Д о чого У країну він привів?! (16);

А я стою, сказати щось не годен.

Зм иває дощ дорогу і мене.

Я

розминаю сь зі своїм народом.

Тай краще так. Н іхто не прокляне (21);

[Tw oja w ykpiona U kraina leży,

K rzyżując ręce w szystkich sw oich dróg];

[A ludzie m ówią: „To Chm ielnicki winien.

Do czego U krainę doprow adził?!”];

„ Dola buduje się na klęskach ” - Beresteczko Liny Kostenko

331

W iększa część akcji została zlokalizow ana w starej, zapomnianej przez

ludzi i Boga, zburzonej polskiej twierdzy. W ykupiony przez syna z

tatarskiej niewoli, po niesławnej pieszej podróży po swym kraju, z

pieczęcią w iny i hańby hetm an ukrywa się w „ciem nym kam iennym

brzuchu” . „Ja, hetm an Bohdan Chm ielnicki, // rozbity pod Beresteczkiem,

siedzę w starej tw ierdzy i dolę sw ą przeklinam !” (27). Tu: w sam otności,

w m ilczeniu, pijąc z rozpaczy - dokonuje bilansu życia. Świadkami jego

stanu wewnętrznej pustki, ubytku sił duchow nych i załam ania są tylko

„dżura” (ciura, pachołek), kozacki ksiądz Szramko, rusznikarz i... stara

wiedźma.

K ilkakrotnie

rozm ow a

z

sobą (m onolog

wewnętrzny

C hm ielnickiego) przechodzi w dialog z ukochaną i zarazem niew ierną

żoną, z synem , zabójcą m acochy i stróżem honoru ojca. Te fragm enty

tekstu są najbardziej fikcyjne, zarazem najbardziej ludzkie i prywatne,

um ożliw iają one czytelnikowi zajrzeć do chorej duszy pokonanego

hetmana, poznać, że niewierność żony, hańba zdradzonego męża i drwiny

wrogów z jej powodu rów nież zaw ażyły na klęsce:

Я пив. Я мучився. Не спав.

Боявся посміху, як пастки.

Ось я такий і воював.

В мені було зерно поразки (63)

[Piłem. M ęczyłem się. N ie spałem.

Balem się pośm iewiska jak pułapki.

W takim stanie walczyłem.

Już we mnie tkwiło ziarno porażki].

332

Та краще б я леж ав між трупами

Лицем в п ’явуш пик мочарів! (29);

Хрести, хрести! П ослухайте, я п ’яний.

В ізьміть мене, я смерті ие бою сь (66).

[Lepiej by było gdybym leżał

pośród poległych,

T w arzą w m oczarze pijaw kow ym !

Krzyże, krzyże! Słuchajcie, jestem pijany.

W eźcie m nie, śmierci się nie boję.]

N ieraz przychodzą m u do głowy myśli sam obójcze, ale w ola żołnierza

i jeg o w iara chrześcijańska szybko pokonują te m ałoduszne i grzeszne

pom esly zrozpaczonego dowódcy. O w iele trudniej sprostać piciu z

rozpaczy. Pije C hm ielnicki, pragnąc w odurzeniu alkoholow ym zapom nieć

o klęsce, która w jed n y m dniu skreśliła jeg o w szystkie zwycięstwa.

Та я н ап ’юся,

Т а я заллюся,

Т а я на камені постелю ся! (60)

[1 napiję się,

І zaleję się,

І na kam ieniu rozciągnę się!]

W halucynacjach i sennych m arzeniach rozm aw ia z bliskim i sobie

ludźmi. W pijanych bredniach - jak w surrealistycznym film ie m igają

zielony koń (sym boliczna kontam inacja „zielonego żm ija” i konia tortur

żony), kufle, które dw oją się w jeg o pijanym wzroku, koszula wyszyw ana

i... Bohun. T rzeźw iejąc - jak przyjacielowi - zw ierza się Crom w ellow i ze

swoich kłopotów zw iązanych z zaborczym i sąsiadam i:

„Dola buduje się na klęskach” - Beresteczko Liny Kostenko

333

N ie przypadkowo autorka bohaterowi rozmawiać z wodzem rewolucji

(1640-1660), a później lordem protektorem OHverem Crom wellem ,

którem u udało się pokonać wojska królewskie, krwawo spacyfikować

Irlandię (1650-1651), opanow ać Szkocję i od 1653 r. rządzić Anglią,

Szkocją i Irlandią. N adm iernie zaborcze sąsiedzi ze wschodu i zachodu -

według C hm ielnickiego (postaci, narratora) - to jeszcze jedna z przyczyn

porażki Ukraińców, pragnących jedynie utrzym ać swoje państwo, bronić

swojego.

W

m yślach hetman obserw uje Europę, osłabioną, zniszczoną,

spustoszoną przez wojnę trzydziestoletnią, w idzianą przezeń na własne

oczy podczas wizyty do królew icza niem ieckiego [8]. Wydaje rozsądny

wyrok narodom zachodnim:

1 то ж не орди, не північне царство,

Не дикі зграї кочових племен.

То всі народи західні, лицарство,

То все війна латинських ойкумен (69)

[A więc, nie ordy to, nie carstw o północne

-N arody zachodnie, rycerstwo,

To bezustanna wojna ekuinen łacińskich ] [9].

Ku pokrzepieniu ducha hetm ana, na jeg o prośbę, wywołuje wróżka

ludowa ducha pułkownika Niebaby („Prawdziwym był Kozakiem, i

stamtąd nie skłam ie”). Bezręki Kozak prorokuje ciem ną przyszłość dla

Ukrainy, która raz jeszcze uwierzy swemu hetmanowi i zgodzi się na

nierozsądny sojusz z M oskw ą („żeby na zawsze pozbyć się Jegom ościa

[W iśniowieckiego -- O. W.] // carowi, nierozsądny, on przysięgnie”). To

będzie klęską ostateczną, która na długie stulecia zaham uje powstanie

państwa i rozwój narodu ukraińskiego, zaważy na jeg o mentalności i

psychologii społecznej. Tej drugiej porażki naród mu nigdy nie przebaczy.

Myśl ta odezw ie się w nośnym sform ułow aniu „hetm ana słow a”,

Szewczenki: „Pijany B ohdanie!”,

a propos,

ukrywanym przed Ukraińcami

w czasach „sowieckiej przyjaźni” z Rosją.

334

G oszczyńskiego, Zaleskiego, Słow ackiego. K iedy logiki zabrakło, a rozum

i zm ysły bezsilne, bohater Liny K ostenko sięga po intuicję, wyobraźnie,

w izje oniryczne i siły tajem ne. W spółczesna pow ieść historyczna pt.

Beresteczko

w yraźnie naw iązuje też do idei narodow ych w rom antycznych

pow ieściach historycznych H enryka Sienkiew icza, W altera Scotta, Sigrid

Undset.

Krzyżacy, Waverley, Cristin Lvransdatter

pobudzały i w spierały

narodow e ruchy niepodległościow e, głosiły nacjonalizm rom antyczny

(nacjonalizm tożsam ości) w najtrudniejszych okresach egzystencji swych

narodów. U kraina na m ocy prawa historycznego opóźniła się w

legitym izacji swego państw a i narodu, bezpośrednio związanej z

nacjonalizm em tożsam ościow ym . „N acjonalizm rom antyczny jest form ą

nacjonalizm u, w którym państw o wywodzi sw ą legalność polityczna jak

organiczną konsekw encję jedności tych, kim ono rządzi” [10]. Ta form a

nacjonalizm u była reakcją na dynastyczną bądź im perialną hegem onię,

która szacow ała iegitym izm państw a „od góry do dołu” . O d swych

początków , czyli od końca XVIII w., nacjonalizm rom antyczny polega na

egzystencji

historycznej

kultury

etnicznej

połączonej

z,

ideałem

rom antycznym . F olklor w ystępow ał w roli konceptu rom antycznego

nacjonalizm u.

Do

rom antycznej

ideologii

poetka

udaje

się

„ku

pokrzepieniu serc” U kraińców , ku pokrzepieniu ich w iary w

„zeitgeist”

ich

narodu i

uśw iadom ienia przez nich swojej

aktywnej

m isji

narodotw órczej i państw ow otw órczej.

kolei, trzeźwy, rozsądny głos

autorski każe bohaterow i pokonać słabość rozpaczy, m edytow ać o

historycznym losie sw ego narodu i walczyć: „Życia ludzkiego term iny są

ścisłe. // Nie mamy czasu na porażkę”(l 57).

„Dołu buduje się na klęskach " - Beresteczko Liny Kostenko

335

Chm ielnickiem u.

B ohater

wyczucie

własnej

winy

łączy

z

pozaindyw idualnym i czynnikam i dziejów Ukrainy, które w dużej mierze

zaważyły na kształtow aniu m entalności Ukraińców.

Za najistotniejszą przyczynę porażki zm agań niepodległościowych

swego narodu protagonista uważa wielowiekow e niewolnicze brzemię

narzucone m iłującem u wolność narodowi geopolityką („Rozpięto nas

pomiędzy W schodem i Zachodem . / / 1 każdy orzeł nam wątrobę dłubie’' -

82) [11], łapczywym i sąsiadami, obojętnym wobec losu Ukraińców

światem („D la wszystkich obcym i jesteśm y. A dla św iata - nieznaczący” -

121), losem historycznym („Jesteśm y - kto za kogo, nie zaś kogo - kto” -

120) wzm ocnione własnymi rozterkam i. Badacz psychologii etnicznej

narodu ukraińskiego O łeksandr Kulczycki szczególną uwagę zw raca na

czynniki

geopolityczne:

„G eopolityczna

„graniczność”

Ukrainy

znajdującej się na skrzyżow aniu dróg historycznych w ciągu wieków

znajdow ała swój w yraz psychologiczny w sytuacji życiowej człow ieka

ukraińskiego trafnie określanej przez współczesny egzystencjalizm jak

sytuacja

„graniczna”

[12].

U

Jaspersa

sytuacje

graniczne

(Grenzsitualionen)

są „m iernikam i naszego człow ieczeństwa: śmierć,

cierpienie, konflikt, wina są znakam i nie tyle autentycznej egzystencji

człowieka, co sygnałem płynącym od Transcendencji: „daje się” (czyli

ujawnia) w serii sygnałów: sygnałów zawartych w tradycji, dziedzictw ie

filozofii i wszelkiej działalności ludzkiej. U kazują one nie tylko

skończoność czy ograniczoność człow ieka, ale rów nież jego m ożliwości

przekraczania swej pierwotnej kondycji” [13].

Trw ałe, nieodłączne od egzystencji ludzkiej przebywanie Ukraińca na

„granicach m ożliw ości istnienia”, na granicach, walki, konfliktu, życia i

śmierci, uw arunkow ane geopolityką ziemi „ukrainnych” - przestrzeni

granicznej, otw artej, nie zasłoniętej i równocześnie niezw ykle bogatej,

urodzajnej. - stale znajdow anie się w kleszczach wrogiego, zaborczego

/a c h o d u i niszczącego, dzikiego W schodu ukształtowało sw oistą

Da.sein

336

w yboru życiow ego:

„vita minima

”, czyli „zachow ania życia”, egzystencja

pokory, pokoju, ciszy, bierności w obec losu - dla przetrw ania [14].

Protagonista Liny K ostenko spostrzega, że brak wolności wewnętrznej u

U kraińca zaow ocow ał jakim ś fatalnym kołem w dziejach je g o narodu,

„w iecznym i m anow cam i”, nieskończoną dro g ą ku wolności, łu d z ą c ą lecz

nieosiągalną. Przez stulecia w alczą U kraińcy o sw oją niepodległość,

niem niej jednak paradoksalnie antynom ijne składniki ich m entalności -

aktyw ne,

witalne dążenia w olnościow e i

ham ujący je kom pleks

niew olnika - osłabiając prow adzą ich do klęski.

Ми, вільні люди вільної землі,

Тавро поразки маєм на чолі (121)

[My, wolni ludzie wolnej ziemi,

Piętno porażki mam y na czole].

„ Dola buduje się na klęskach ” - Beresteczko Liny Kostenko

337

narodowego: „srogi Jarem a’’, „zdrajca” . To ukształtow ało pew ną tradycję,

m itologię narodową, naw et stereotypy. Próbą nowej interpretacji postaci

księcia je st artykuł Jurija Rudnickiego pt.

Czy Jarema Wiśniowiecki

powróci?

[15] (2001).

W ątek ciem nej zdrady w m edytacjach protagonisty obejm uje i

południow o-w schodniego sąsiada, Tatar, którzy - w raz z sąsiadem

północno-w schodnim - „sieją zdradę” na ziemi ukraińskiej. Czyż to nie

najdzielniej sprzyjali rozwinięciu i wzmocnieniu kom pleksu niewolnika u

Ukraińców? W niewoli tureckiej hetm ana zaskoczyła niesam owita

w ierność sw ym gospodarzom urodzonych w niew oli potomków narodu

ukraińskiego. Najbardziej złośliw e zarzuty, najdokuczliw sze ludowe

epitety (trudne w tłumaczeniu!) adresuje do „Tatarczuka”, syna ukraińskiej

niewolnicy, który okrutnie znęca się na rodakach, by udowodnić nowym

„ziom kom ” sw oją w ielką tatarskość („żeby widzieli Tatarze, że jest

bardziej tatarczy” [16] -107). Jak w śpiewie chóru z greckiej tragedii

refrenem

pow tarzają się

myśli

hetm ana

konkludujące

o

trzech

najistotniejszych przyczynach słabości Ukrainy:

Один за неї умре. Другий її продасть .

Третій не знає, хто його й мати... (107)

[Jeden dla niej umrze. Drugi j ą sprzeda.

Trzeci nie wie, któż to jest jeg o matką].

338

Не звикли думать, звикли говорити.

Кричати звикли - «слава» та «ганьба».

Злиденний дух, прикутий до корита,

лише ногами правду розгріба (101).

[Nie przywykliśmy myśleć, ale mówić.

Krzyczeć przywykliśmy: „sława” i „hańba”.

Duch nędzny, co przykuty do koryta

Tylko nogami prawdę rozgrzebuje].

Słow o „w olność”, obok „porażki” i „zw ycięstw a”, w ystępuje ja k słowo

kluczow e, sem antyczny rdzeń utworu. „W olność” je s t centralnym

pojęciem idiostylu poetki, uw aża O. Sem eneć, i zw raca uwagę na

paronim azyjną atrakcję na początku powieści: „w olny” - „w ół”

(„N arodzie

wolny,

w

końcu jesteś

w o łe m ...”),

gdzie

opozycja

sem antyczna przy podobieństw ie brzm ieniow ym tw orzy w ew nętrzną,

w łaśnie języ k o w ą kolizję, a rów nież w skazuje na k ontekstualną relację

znaczenia

sem antycznego

paronim ów

„свобода”

-

„слобода”

(„w olność”- „wieś w olna od pańszczyzny” [17]) z następnego fragm entu

[18]. „B rak wolności indyw idualnej i narodowej - to niezm ienny tem at

całej

tw órczości

Liny

K ostenko”,

reasum uje H ałyna

K oszars’ka,

uzupełniając rozum ienie w olności prywatnej i narodowej w olno ścią słowa,

posługiw ania się sw oim języ k iem ojczystym , praw a do niepow tarzalności

poetyckiej” [19].

Egzystencja ciągłego zagrożenia zdeterm inow ała u U kraińca w ybór

szabli, a nie pióra, ukształtow ała tradycję, w edług której „na Sicz chodziło

się od dziecka, a ślepym [czyli starym , słabym i pozbaw ionym w zroku - |

O.W .] - w kobziarze” (119). H etm an ironizuje, kpi i rozpacza z tego

powodu:

Чому у нас немає ще Горація?

Умієм добре шаблею махати,

Червоні ружі сіять біля хати.

Вмирати вмієм, по степах гасати,

але себе не вмієм написати (118).

[Dlaczego wciąż nie mamy swego Horacego?

Umiemy dobrze szablą machać,

Czerwone róże siać przy chacie.

Umiemy umierać i w stepach hasać,

у, bola buduje się na klęskach ” - Beresteczko Liny Kostenko

339

Protagonista głosi koncepcję społecznego przeznaczenia Słowa,

podkreśla rolę narodow ego barda, głosiciela wolności, sławy i cnót swego

narodu, słusznie przypom ina

„Napoczątku było Słowo’’

od św. Jana, które

miałoby skierow ać ukształtow aną przez stulecia „kobziarską” tradycję

słowa m ów ionego (śpiew anego) ku biblijnym, boskim wartościom słowa i

podnieść rangę słowa pisanego. Bohater Liny K ostenko jak gdyby posiadał

w spółczesną wiedzę hum anistyczną o dwoistym , obustronnym charakterze

relacji „kultura narodow a - psychika narodow a” i jest przekonany, że

w eryfikacja wspólnej historii w dokum entach literackich i historycznych

to najw ażniejsze źródło poczucia solidarności narodowej i identyczności

wspólnotowej. Innymi słowy: etno- i nacjogeneza potrzebuje przem yślenia

i interpretacji historiozoficznej przypieczętowanej w piśmie, z drugiej zaś

strony, ew olucja swoistych cech psychom entalnych narodu utrw ala się w

tekstach literackich wybitnych pisarzy narodowych i stąd proklam uje się

światu. C o prawda, nie obcow ał z dzisiejszą rozległą w iedzą żyjący w

czasie zdarzeń polski ariański poeta Zbigniew M orsztyn (ok. 1628-89), co

nie przeszkadzało mu przyjść do podobnego z ukraińskim hetmanem

wniosku:

Gdyby nie historyja, byłyby u biesa

Owe w szystkie dw anaście czynów Herkulesa;

Przepadłyby na wieki Hektorowe dzieła,

Gdyby ich Hom erowa łaska nie głosiła

(Na historią sarmacką Imć

Pana Józefa Naronowicza Narońskiego,

w. 17-20) [20].

Z kolei, Taras Szew czenko krótko i stanowczo m ianuje Słowo

ratownikiem państwa i narodu: „...Я на сторожі коло їх // Поставлю

Слово! [Na straży obok nich postawię Słow o]” - rozum iejąc słowo

zarówno jak język narodu i słow o poety narodowego. A więc, tożsam ość

historyczna łączy tradycyjne m arzenia narodu o przyszłości z legendarną

przeszłością Słowo utrwala je. Hetman m edytuje, rozpacza i w pełnej

gniewu i pasji filipice oskarża swój naród o brak przem yślanego

historycznego

sam ostanow ienia nacji,

brak rozgłosu

i

autorytetu

m iędzynarodowego dostarczanych przez Słowo. W reszcie, i światu

Chm ielnicki zarzuca obojętność wobec losu Ukrainy i Ukraińców:

340

C iskając grom y i - słusznie - w ytykając U kraińcom ich w ady

protagonista nie przestaje kochać swój kraj, swój naród: „Ja znam swój

naród. K lnę je g o wady. // Ale o niego błagam P ana naszego!” (124).

K olejny raz ujaw nia sw oją w iedzę X IX - і X X - wiecznej m yśli z zakresu

m entalności

i

psychiki

narodowej

U kraińców

(dzieła

M ykoły

K ostom arow a, Iwana N eczuja-Ł ew yc’kiego, W ołodym yra Łypyńskiego,

O łeksandra K ulczyckiego, W ołodym yra Doroszenki, Petra K ononenki,

A natolia Pohribnego i in.) - podkreślającej decydującą rolę czynnika

socjalnego. Tak, niedostateczna dyferencjacja struktury społecznej narodu

ukraińskiego, struktury z d om inującą i nierzadko je d y n ą społeczną ;

w arstw ą - rolnictw em , spow odow ała kształtow anie psychiki „kożucha” j

(chłopa): „bliskości do ziem i”, „konkretności”, orientacji na m ałe grupy

społeczne, stosunki w zajem ne sprow adzone do tych m ałych grup

społecznych, ograniczone rodzaje kontaktów , zajęć, czynności i upodobań,

tradycjonalizm , indyw idualizm , przew agę pryw atnego wobec społecznego,

racjonalizm , niezdolność szybko zm ienić orientację i przebudow ać się I

[21]. D obrze zorientow any w w adach sw ego narodu i przyczynach tych

w ad hetm an wzywa ku pokrzepieniu je g o ducha w w alce o wolność.

Бо ми такі. Ми прості. М и в кожусі.

Не знаєм як. Не звикли до свобод.

То ж треб а якось піднім ать на дусі,

А не в болото втоптувать народ! (120)

[Tacy jesteśm y. Prości. І w kożuchu.

N ie w iem y jak . N ie zw ykliśm y do swobód.

T rzeba podnosić w jak iś sposób ducha,

A nie w deptyw ać w bagno ten swój naród!]

Zw yciężony, pobity, poniżony bohater zbiera się do garści i znów

gotów w alczyć:

„Życia ludzkiego terminy są ścisłe, // nie ma się czasu na

porażką”

(157). Te końcow e słow a pow ieści są kw intesencją utworu,

przesłanką

ideow ą

skierow aną

do

teraźniejszej

U krainy. :

„Zm artw ychw stanie” C hm ielnickiego odbyw a się zbyt gw ałtow nie; j

„odrodzenie” ducha hetm ana pokrzepione p ó źn ą m iłością kozaczki każe 1

nam w ierzyć - w brew przepow iedniom kozaka N iebaby - w przyszłe

„Dola buduje się na klęskach " - Beresteczko Liny Kostenko

341

m onologiem wew nętrznym . C echuje im pew na sztuczność, schematyzm ,

utopijność. N ie w ykluczono, że utopijność to celow y zabieg poetki, wszak

utopia ma charakter m isyjny, „optym izm otw órczy”:

„...naród, który

pragnąc wyróżnienia się spośród innych, poniżenia ich i zniszczenia lub po

prostu osiągnięcia niepowtarzalnej fizjonomii, potrzebuje bezsensownej

idei, prowadzącej go i nęcącej celami niewspółmiernymi do jego

rzeczywistych możliwości. Utopia spełnia w życiu wspólnot tę funkcję, jaka

w życiu narodów przypisywana jest idei misji

” [22]. N a optym izm ie

narodowym, skierow anym na osiągnięcie niepowtarzalnej fizjonomii

narodu ukraińskiego najbardziej zależało poetce. H istoria przedstaw iona w

jej św ietnych obrazach miała się stać i stała się pokrzepieniem w trudnym

dla U krainy czasie. Jeszcze raz potwierdziła, że naw et z najgłębszego

upadku naród m oże się dźw ignąć. Filozofia klęski m oże się stać filozofią

historycznego optym izm u i zw ycięstwa.

N a okładce książki

Берестечко

w ypuszczona z rąk hetm ana buława

leży w traw ie. Przed kilkom a miesiącami Prezydent kraju, przeciwko

któremu m ieczem walczył Bohdan Chm ielnicki o wolność swego narodu

przywiózł tę buław ę dla ślubow ania nowego Prezydenta Ukrainy.

Tem pora m u tantur... Ale niezm iennym i są lekcje historii, naszej wspólnej

i odm iennej historii, pytającej każdego z nas: Czy będziesz wiedział, co

przeżyłeś?” [23].

Przypisy

1. Portugalia - balkon Europy. O Camóesu, królu Sebastianie i zgubnych skutkach mesjanizmu. Z Ireneuszem Kanią, tłumaczeni, autorem przekładu

„l-uzytan ” Camóesa, rozmawiają Tomasz Fiałkowski i Jan Strzałka,

„Tygodnik Powszechny”. 2003, nr 39, s. 9.

2. Następnie odsyłam się do tego pierwszego wydania: JI. Костенко,

Берестечко, Київ: Український письменник 1999. Przekład mój, filologiczny, nie jest w stanie oddać niepowtarzalnego uroku języka poetki:

neologizmów, archaizmów, wyrazów gwarowych, rzadko używanych,

zapomnianych, ale przepięknych wyrazów ukraińskich. - O.W.

3. Zob. А. Шпиталь, Книга болю з проблиском надії, «Слово і Час» 2000, № I, с. 44-46; Р. Мовчан, Позбутися рабського комплексу, «Слово і Час» 2000, № 1, с. 47-48; J1. Ромащенко, Минуле - урок для сучасності, проекція на майбутнє, «Українська література в загальноосвітній школі», 2000, вересень-жовтень, с. 44-51; О. Семенець, Поетична логіка поразки й перемоги в романі Ліни Костенко «Берестечко», «Дивослово» 2002, № II, с. 9-14 etc.

4. Е. Cioran, Odyseja urazy, w: Е. Cioran, Historia i utopia, przełożył z ang.

I

342

5. P. Żbikowski, „...bólem śmiertelnym ściśnione mam serce...” Rozpacz

oświeconych. U źródeł przełomu w poezji polskiej w latach 1793-1805.

Wrocław 1998, s. 210.

6. M. Nalepa, Rozpacz i próby je j przezwyciężenia w poezji porozbiorowej (1793-

1806). Rzeszów 2003, s. 45.

7. Cyt. Słowa S. Staszica za: M. Nalepa, op. Cit., s. 65.

8. Notabene: ta wojna zaczęła się od powstania w Czechach i klęski powstańców pod Białą Górą koło Pragi 8 listopada 1620 r., która zaważyła na politycznych i kulturowych losach Czech, jak Beresteczko na losie Ukrainy: na Czechy spadły srogie represje, ich rozwój narodowy został zahamowany na wiele lat. N ie wykluczono, że przed obawą takiego zagrożenia Chmielnicki zdecyduje się wpaść w objęcia cara,

9. W języku ukraińskim wyraz „ойкумени” zachowuje fonetyczną ekwiwalencję wobec greckiego, z którego pochodzi - tym jeszcze bardziej akcentuje na wspólnej tradycji śródziemnomorskiej niszczących się wzajemnie krajów. 10.http:/en.wikipedia.org./Wiki/Romantic_nationalism, s . l .

11.Tu aluzja do znanego alegorycznego poematu Szewczenki pt. Kaukaz:

«Споконвіку Прометея / Там орел карає , / Щодень Б о ж и й дорі ребра / Й

серце розбиває». U Kostenko orzeł carski, rosyjski oraz koronny, polski.

1 2.0. Нальчицький, в: Енциклопедія українознавства. Загальна частина,

Київ 1995, с. 713.

13 .Jaspers Karl, w: Słownik filozoficzny (pod red. J. Hartmana), Kraków 2004, s. 324.

14.Zob. O. Kulczycki, op. cit., s. 714.

15.http:/ © 2001 Jurij Rudnicki, tłumaczenie © Stefan [wietliczko tekst pierwotnie opublikowany przez serwis Proua.com

16...Татаріший” - to neologizm poetki, usiłowałam go przetłumaczyć.

17.Niestety, przy tłumaczeniu na język polski nie zachowuje się podobieństwo brzmieniowe.

18 .0 . Семенець, op.cit., s. 10. 19.Ibid.

20.Cytuję wg: Księga cytatów z polskiej literatury pięknej, ułożona przez Pawła

Hertza i Władysława Kopalińskiego, Warszawa: PIW 1997, s. 312.

21.Zob. А. Фурман, Психокультура української ментальності, Тернопіль

2002, с. 50-54.

2 2 .Е. Cioran, op. cit., s. 74.

2 3 .То pytanie stawia Maria Janion w cytowanej wyżej książce

E.