Seniorzy w środowisku lokalnym : (badania empiryczne i przykłady dobrych praktyk)

(1)

(2)

(3)

Seniorzy

w środowisku lokalnym

(badania empiryczne i przykłady dobrych praktyk)

(4)

NR 2999

(5)

Seniorzy

w środowisku lokalnym

(badania empiryczne i przykłady dobrych praktyk)

pod redakcją

Anny Zawady i Łukasza Tomczyka

Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego Katowice 2013

(6)

Redaktor serii: Publikacje Wydziału Etnologii i Nauk o Edukacji

Robert Mrózek

Recenzent

Elżbieta Kowalska-Dubas

Publikacja będzie dostępna — po wyczerpaniu nakładu — w wersji internetowej:

Śląska Biblioteka Cyfrowa www.sbc.org.pl

Na okładce i stronach działowych wykorzystano zdjęcie autorstwa Andrzeja Pleśniara

Redaktor: Olga Nowak, Katarzyna Więckowska, Dominika Malska Projektant okładki: Małgorzata Pleśniar

Redaktor techniczny: Barbara Arenhövel Korektor: Mirosława Żłobińska Łamanie: Bogusław Chruściński

Wszelkie prawa zastrzeżone

ISSN 0208-6336 ISBN 978-83-226-2131-8

Wydawca

Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego ul. Bankowa 12B, 40-007 Katowice

www.wydawnictwo.edu.pl e-mail: wydawus@us.edu.pl

Wydanie I. Ark. druk. 16,5. Ark. wyd. 22,5. Papier offset. kl. III, 90 g Cena 32 zł (+VAT)

Druk i oprawa: PPHU TOTEM s.c., M. Rejnowski, J. Zamiara ul. Jacewska 89, 88-100 Inowrocław

(7)

Spis treści

Wstęp (Anna Zawada, Łukasz Tomczyk)

Rozdział pierwszy

Ludger Veelken: Transrationale Geragogik — eine Perspektive für Kultur-und Bildungsarbeit mit älteren Menschen

Rozdział drugi

Andrzej Klimczuk: Kreatywne starzenie się. Przykłady zagranicznych i polskich zaleceń i praktyk

Rozdział trzeci

Ryszard Majer: Wstęp do lokalnej polityki społecznej wobec starości — diagnoza w środowisku wielkomiejskim na przykładzie Częstochowy

Rozdział czwarty

Marek Ziemba: Problemy społeczne starszych mieszkańców Tarnobrzega Rozdział piąty

Grażyna Kempa: Dokumenty pamiętnikarskie źródłem wiedzy o życiu seniorów w okresie młodszoszkolnym w latach 1939—1956

Rozdział szósty

Patrycja Kniejska: „Człowiek, który nic nie działa, to tak, jakby nie istniał”. Ak- tywność społeczno-kulturalna starszych Ślązaków w Polsce i w Niemczech

7

.

13

24

47

82

101 Część I

Zadania lokalnej polityki społecznej wobec seniorów

Część II

Lokalne formy aktywizacji osób starszych

66

(8)

6

Spis treści

Rozdział siódmy

Tomasz Skonieczny: Ewolucja możliwości edukacyjnych seniorów — mieszkań- ców Piły (1977—2011)

Rozdział ósmy

Anna Majewska: Uniwersytet trzeciego wieku jako miejsce aktywizacji i zaspoka- jania potrzeb edukacyjnych seniorów na przykładzie Uniwersytetu Trzeciego Wieku w Gliwicach

Rozdział dziewiąty

Agnieszka Majewska-Kafarowska: Dla kogo i po co? Społeczne konteksty funkcjonowania uniwersytetów trzeciego wieku na przykładzie Jaworznickiego Uniwersytetu Trzeciego Wieku

Rozdział dziesiąty

Tadeusz Kania: Z doświadczeń uniwersytetów trzeciego wieku w Cieszynie i w okolicy

Rozdział jedenasty

Beata Janeczko: Człowiek stary jako „Inny” — źródła, przejawy dyskryminacji i marginalizacji

Rozdział dwunasty

Piotr Gierek: Przeciwdziałanie wykluczeniu społecznemu seniorów na przykła- dzie miasta Chorzów

Rozdział trzynasty

Teresa Zbyrad: Dysfunkcje, trudności i tematy tabu, czyli o „ukrytych” stronach domów pomocy społecznej

Rozdział czternasty

Elena Jaroševská: Komunitní péče v pobytové službě pro seniory: podpora kva- lity života ve stáří

Rozdział piętnasty

Danuta Kocurek: Udział zakonów w opiece nad seniorami i chorymi. Na przykła- dzie działalności Zgromadzenia Sióstr Boromeuszek w Pszczynie

Rozdział szesnasty

Anna Kawula: Klub Seniora społeczności żydowskiej w Krakowie

114

129

153

169

185

200

226

245 Część III

Wsparcie i przeciwdziałanie marginalizacji społecznej osób starszych

216 144

(9)

Wstęp

Jeżeli otrzymałeś czegoś więcej niż inni w postaci dobrego zdro‑

wia, uzdolnień, energii, sukcesów, radosnego dzieciństwa, har‑

monijnej atmosfery domowej, nie traktuj tego jako oczywiste.

Należysz do ludzi szczęśliwych, a zatem powołany jesteś, aby wiele ofiarować innym.

Albert Schweitzer (1875—1965)

Wzrost długości życia, do którego w znaczącym stopniu przyczynił się postęp medycyny, zwiększył zainteresowanie okresem starości zarówno w aspekcie osobniczym, ekonomicznym, jak i społecznym. Jednocześnie nastąpiło wyraźne przeformułowanie podejścia do kwestii osób w podeszłym wieku na poziomie makro i przyjęcie nowej strategii na poziomie mikro.

Polityka społeczna kieruje się w swoich założeniach głównie zasadą sub- sydiarności (pomocniczości). Realizacja zasady subsydiarności stanowi więc uzasadnienie dla przeniesionej na szczebel lokalny największej części działań polityki społecznej wobec ludzi w podeszłym wieku. Zatem poprawa jakości życia seniorów i przeciwdziałanie niekorzystnym zjawiskom społecznym związanym z kwestią osób starszych to priorytetowe i strategiczne cele, które powinny być rozwiązywane przede wszystkim na poziomie lokalnym. W środowisku lokalnym występują najkorzystniejsze warunki dla integracji i partycypacji seniorów. Na tym poziomie łatwiej chociażby o udział osób starszych w podejmowaniu dyskusji na temat form działania podmiotów polityki społecznej czy realizacji ustalonych celów i propagowania międzypokoleniowej współzależności (Błędowski, 2003, s. 6—13).

Ważną rolę w podniesieniu jakości życia seniorów mogą odegrać lokalne projekty socjalne. Ta forma pomocy społecznej wynika z obowiązku opracowywania przez gminy strategii rozwiązywania problemów społecznych. Obowiązek ten reguluje Ustawa z dnia 12 marca 2004 roku o pomocy społecznej (Dz.U. nr 64, poz. 593. z późn. zm., art. 17.1. pkt 1). Niekwestionowaną rolę w realizacji progra- mów socjalnych na rzecz seniorów i w przeciwdziałaniu marginalizacji społecznej tej grupy osób mogą odegrać również lokalne elity, czyli jednostki mające wysoką pozycję społeczną lub ugruntowany instytucjonalnie autorytet (Zawada, 2010, s. 29). Nie ulega wątpliwości, że tylko społeczeństwo zintegrowane wokół jakiejś

(10)

8

Wstęp

sprawy czy określonego problemu jest w stanie osiągnąć wymierne rezultaty.

Budowanie społeczeństwa zintegrowanego oznacza jednocześnie budowanie spo- łeczeństwa obywatelskiego, w którym seniorzy mają zapewnione zarówno godne warunki życia, jak i należytą pozycję społeczną. Niniejsza publikacja — napisana przez przedstawicieli czterech dyscyplin naukowych: gerontologii, pedagogiki, socjologii i historii — jest próbą prezentacji i analizy dylematów życia seniorów we współczesnym środowisku lokalnym. Praca składa się z trzech części.

Część I zatytułowaną Zadania lokalnej polityki społecznej wobec seniorów otwiera tekst Ludgera Veelkena. Autor ukazuje nową rolę oraz wymiar nauk nakierowanych na osobę starszą, mających na celu przede wszystkim wspieranie oraz kreowanie ścieżek pomocy w postmodernistycznej, płynnej rzeczywistości.

Z kolei Andrzej Klimczuk podkreśla w swoim opracowaniu wykorzystanie poten- cjału tkwiącego w strukturze miejskiej jako czynnika sprzyjającego budowaniu pozytywnej postawy osób starszych wobec otaczającej rzeczywistości. Ryszard Majer charakteryzuje lokalną politykę wielkomiejską w odniesieniu do najstarszej części społeczeństwa na przykładzie Częstochowy. W podobnym klimacie utrzy- many jest tekst Marka Ziemby, lecz diagnoza problemów społecznych starszych mieszkańców została przedstawiona wyłącznie na podstawie ich subiektywnej opinii. Autor swoje rozważania oparł na badaniach socjologicznych w ramach projektu „Tarnobrzeg w opiniach starszych mieszkańców miasta”. Historyczny punkt widzenia psychospołecznego funkcjonowania dzisiejszych osób starszych w czasach ich dzieciństwa (lata 1939—1956) prezentuje Grażyna Kempa na podstawie przeanalizowanych dokumentów pamiętnikarskich.

W części II zatytułowanej Lokalne formy aktywizacji osób starszych zamiesz- czono pięć tekstów ukazujących w empiryczny sposób wybrane środowiska, głównie miejskie, w kontekście wspierania rozwoju psychospołecznego osób starszych.

Patrycja Kniejska prezentuje — na przykładzie wyników badań własnych — podo- bieństwa oraz różnice w zakresie aktywności społeczno -kulturalnej Ślązaków w Polsce oraz w Niemczech. Kolejny tekst, autorstwa Tomasza Skoniecznego, ukazuje zmianę, jaka nastąpiła w mieście Piła w latach 1977—2011 w zakresie edukacji dedykowanej seniorom. Dynamiczny wzrost edukacji dla seniorów pod względem ilościowym oraz jakościowym (szeroka oferta zajęć), wyrażony w coraz większej liczbie uniwersytetów trzeciego wieku (UTW), ukazany został przez Annę Majewską na przykładzie gliwickiego UTW. Uniwersytet pełni zarówno funkcję aktywizującą, jak i zaspokajającą potrzeby seniorek i seniorów. W podobnej tematyce można usy- tuować dwa kolejne opracowania — Agnieszki Majewskiej -Kafarowskiej i Tadeusza Kani. Agnieszka Majewska -Kafarowska oprócz zaprezentowania oferty edukacyjnej jaworznickiego UTW przedstawia także społeczny kontekst funkcjonowania tejże instytucji. Tadeusz Kania na przykładzie UTW w Cieszynie zwraca szczególną uwagę na cechy, które wyróżniają te placówki spośród innych tożsamych instytucji, w tym Międzygeneracyjnego Uniwersytetu Regionalnego (MUR) w Czeskim Cieszynie.

Ostatnia część tomu — zatytułowana Wsparcie i przeciwdziałanie marginalizacji społecznej osób starszych — zawiera sześć tekstów związanych z problematyką zinsty- tucjonalizowanych form pomocy oraz środowiskowej formy pomocy adresowanych

(11)

9

Wstęp

do osób starszych. Przedstawiono w niej także zjawiska marginalizacji osób starszych i rolę środowiska lokalnego w przeciwdziałaniu temu zjawisku. W tekście Beaty Janeczko ukazane zostały źródła oraz przejawy marginalizacji wobec osób starszych ujmowanych w kategorii „Innego”. Piotr Gierek charakteryzując specyfikę miasta Chorzów, prezentuje metody sprzyjające minimalizowaniu wykluczenia społecznego wśród osób w „złotym wieku”. „Ciemną stronę” domów pomocy społecznej przedstawia Teresa Zbyrad, opisując trudności oraz tematy tabu odnoszące się do pracy z klientami tychże instytucji. Kolejne dwa teksty stanowią studium przypadków zinstytucjonalizowanych form opieki nad osobami starszymi, prowadzonych przez organizacje o charakterze religijnym za granicą — w Pradze (Elena Jaroševska), oraz w Polsce — w Pszczynie (Danuta Kocurek). Z kolei Anna Kawula w swoim studium prezentuje założenia krakowskiego klubu seniora społeczności żydowskiej.

Niniejsza monografia jest pokłosiem dyskusji podjętej przez multidyscypli- narne środowisko naukowców z polskich ośrodków naukowych (Bielsko -Biała, Częstochowa, Katowice, Kraków, Lublin, Piła, Słupsk, Tarnobrzeg) oraz z zagra- nicy (Dortmund, Praga), opartej na doświadczeniu zawodowym wynikającym z pracy z osobami starszymi. Podjęta przez autorów próba ukazania starości oraz zjawisk jej towarzyszących nie została skoncentrowana tylko i wyłącznie na stronach niekorzystnych (bieda, wykluczenie, dyskryminacja). Postanowiono przełamać funkcjonujące w społeczeństwie stereotypy na temat starzenia się.

Próbowano pobudzić do refleksji, że starość nie może być tylko „biorąca”, smutna i cierpiąca, ale przede wszystkim powinna być akceptująca, aktywna i wspierająca.

Starano się, aby każdy z poszczególnych rozdziałów publikacji stanowił źródło wiedzy i refleksji o możliwości prowadzonej działalności na rzecz osób starszych w środowisku lokalnym. By zmiany, jakie towarzyszą starości i starzeniu się, nie musiały być utożsamiane z lękiem, apatią i poczuciem zagrożenia.

Trudu recenzowania publikacji podjęła się prof. dr hab. Elżbieta Kowalska- -Dubas z Zakładu Andragogiki i Gerontologii Społecznej Uniwersytetu Łódz- kiego. Pani Profesor bardzo serdecznie dziękujemy za cenne uwagi i opinie, dzięki którym publikacja może ukazać się w postaci, w jakiej trafia obecnie do Odbiorcy.

Literatura

Błędowski P., 2003: Polityka społeczna wobec ludzi starych w Polsce a w Unii Europej‑

skiej. W: Szlązak M., red.: Starzenie się populacji wyzwaniem dla polityki społecznej.

Kraków, Regionalny Ośrodek Polityki Społecznej.

Zawada A., 2010: Rola środowiska lokalnego w kompensowaniu potrzeb osób w podeszłym wieku. W: Zawada A., red.: Wybrane zagadnienia pomocy społecznej i opieki w Polsce w okresie ponowoczesności. Kraków, Oficyna Wydawnicza „Impuls”.

Anna Zawada, Łukasz Tomczyk

(12)

(13)

Część I

Zadania lokalnej polityki społecznej

wobec seniorów

(14)

(15)

Rozdział pierwszy

Transrationale Geragogik — eine Perspektive für Kultur-

und Bildungsarbeit mit älteren Menschen

Ludger Veelken —

Technische Universität Dortmund

Abstract: Geragogy/educational gerontology is the helping attendance of older people in the field of lifelong learning and education. She is part of the respective culture. Many scientists think, that our culture is changing from a rational science to a transrational science. Basis of a Transrational Geragogy is the transpersonal learning — influenced by the Transpersonal Psychology — and consider not only the dimension body and emotions, but also the existential and spiritual human dimension. Transrational Geragogy has consequences for aging and living, lifelong learning and for religion and spirituality of older people.

Key words: older person, education of senior citizens, the old age,

Einführung

Ich unterscheide Lebenslanges Lernen, Intergenerationelles Lernen, Transper- sonales Lernen (Veelken, 2011). Demographischer Wandel, Modernisierungspro- zess und Globalisierung verlangen lebenslange Neuorientierung auch von Älteren.

Das Zusammenleben der Generationen ist natürlich, so auch das gemeinsame Lernen von Jung und Alt, wobei sich das Zukunftsgespür der Jüngeren mit den Erfahrungen der Älteren verbindet. Der Übergang vom rationalen zum transrationalen Weltbild erfordert neue Ansätze für die Fragen nach Sinn, Identität, Spiritualität, Religion.

Die Wissenschaftsdisziplin Geragogik hat sich weiterentwickelt. An der Universität Dortmund gab es den ersten Studienschwerpunkt Geragogik im Diplomstudiengang Erziehungswissenschaft (Dipl. paed.). Das Forschungsinstitut Geragogik, FoGera, beschäftigt sich u.a. mit Fragen der Bildungs - und Kultur- arbeit im Alter. Seit mehr als 10 Jahren gibt es einen Europäischen Arbeitskreis Geragogik, mit Teilnehmern aus Österreich, Polen, Frankreich, Griechenland, der Schweiz, den Niederlanden und Deutschland. An der Kirchlichen Pädagogischen

(16)

14

Część I — Zadania lokalnej polityki społecznej…

Hochschule in Wien wurde der erste Masterstudiengang Geragogik durchgeführt, der mit Erfolg weitergeführt wird.

Der sozialgerontologische Ansatz der Geragogik basiert auf der Bildung in Alter im Kontext tertiärer Sozialisation. „Dieser Ansatz, der in der geragogischen Fachdiskussion vor allem von dem Sozialgerontologen und Geragogen Ludger Veelken entwickelt und vertreten wurde, bedient sich neben der Gerontologie als Bezugswissenschaft insbesondere der Sozialisationstheorie und der Theorie der (Identitäts -)Entwicklung im Lebenslauf“ (Bubolz -Lutz u.a., 2010, S. 78). Das Konzept der tertiären Sozialisation geht davon aus, dass auch im Alternspro- zess der Mensch in Interaktion mit seiner sozialen Umwelt zu Anpassungen an sich verändernde Lebensbedingungen und zur aktiven Einwirkung auf die Entwicklung von Kultur und Gesellschaft befähigt ist. „Veelken fasst unter Sozialisation zunächst alle Prozesse, bei denen der Mensch zum Mitglied von Kultur und Gesellschaft wird und als deren Ergebnis er seine Identität gewinnt.

Tertiäre Sozialisation wird hier verstanden als Entfaltung von Identität und die Auseinandersetzung mit altersspezifischen Entwicklungsaufgaben in einer konkret -historischen Kultur und Gesellschaft“ (Bubolz -Lutz u.a., 2010, S. 78).

Hier liegt auch der Ansatz für Transrationale Geragogik. In einer jenseits der reinen Verstandesgesellschaft sich entwickelnden Kultur verändern sich auch das Leben der Älteren und die Aufgabe der Geragogik.

Magisches und mythisches Weltbild

Das Konzept der Transrationalen Geragogik geht davon aus, dass im Zuge der Evolution eine neue Stufe von Kultur und Gesellschaft im Entstehen ist.

Das beinhaltet einerseits den Widerspruch zwischen einer mehr konservativen Religion und einer von der Aufklärung beeinflussten Moderne und andererseits die Frage nach der konkreten Ausgestaltung dieser neuen Entwicklungsebene Transrationalen Bewusstseins und postmetaphysischem Denkens. Jedes Zeitalter hat eigene Kultur und Gesellschaft und die damit verbundene Religion. Erich Fromm beschreibt diese sich wandelnde Verzahnung am Beispiel der menschlichen Geschichte. Am Beginn steht der Mensch der archaischen Zeit, gebunden an ein magisches Weltbild und beeinflusst von einer magischen Religion. Der Mensch hatte seine Fähigkeit zu denken entwickelt, ein Vorstellungsvermögen und ein Bewusstsein seiner selbst. „Viele tausend Generationen lang lebte er als Sammler und Jäger. Noch immer war er an die Natur gebunden und hatte Angst, von ihr ausgestoßen zu werden. Er identifizierte sich mit Tieren und betete diese Repräsentanten der Natur als seine Götter an“ (Fromm, 2004, S. 298). Ken Wilber (Wilber, 2007) hat ähnliche Entwicklungsebenen in der Evolution aufgezeigt.

Der Jagdgesellschaft, der Gesellschaft von Jägern und Sammlern entsprach das magische Weltbild. Eingebettet in die Natur wird das Denken erlebt. Dabei spie-

(17)

15

Rozdział pierwszy — Transrationale Geragogik…

len animistische Vorstellungen eine große Rolle. „Das hat die Sonne gemacht“.

„Wenn wir gehen, gehen die Wolken mit“. Die Natur wird als belebt empfunden.

Hexen und Zauberer sind Inhalte des Denkens und magische Rituale stehen im Mittelpunkt. Die Moral geht aus von Impulsen und Empfindungen des Körpers.

Die Spiritualität ist gebunden an die Magische Religion. Dem magischen Welt- bild folgte das mythische Weltbild. „Nach einer langen Periode allmählicher Entwicklung begann er, den Boden zu bebauen und eine neue gesellschaftliche und religiöse Ordnung zu schaffen, die sich auf Ackerbau und Viehzucht grün- dete. Während dieser Periode verehrte er weibliche Gottheiten als Trägerinnen der Fruchtbarkeit der Natur und erlebte sich selbst als das Kind, das von der Fruchtbarkeit der Natur, von der Leben spendenden Brust der großen Mutter abhängig war“ (Fromm, 2004, S. 298). Die Weiterentwicklung bestand darin, dass etwa fünfhundert Jahre vor Christus in den großen religiösen Systemen Indiens, Griechenlands, Palästinas, Persiens und Chinas die Ideen der Einheit der Menschheit und eines aller Wirklichkeit zugrunde liegenden, einenden geistigen Prinzips entstanden. „Lao -tse, Buddha, Jesaja, Heraklit und Sokrates und später auf palästinensischem Boden Jesus und die Apostel, auf amerikanischem Boden Quetzalcoatl und noch später auf arabischem Boden Mohammed verkündeten die Ideen von der Einheit aller Menschen, von Vernunft, Liebe, Gerechtigkeit, als die Ziele, die der Mensch anzustreben hatte“ (Fromm, 2004, S. 298). Bei Ken Wilber entspricht der Gesellschaft und Kultur von Ackerbau und Gartenbau das My- thische Weltbild. In der mythisch verstandenen Kultur ist der Einzelne gebunden an die eigene Kultur. Wer sich die herrschende Mythologie nicht zu eigen macht, wird ausgeschlossen. Vorherrschend ist einkonformistisches Selbst, das an die Gruppe gebunden ist. Mythische Weltbilder schreiben die Macht, Wunder zu wirken, steht einem anderen zu, einer Gottheit. Kennzeichen der Mythischen Religion sind etwa Kathedralen.

Transrationale Geragogik

Im Transrationalen Weltbild wird das rein wissenschaftliche Weltbild ergänzt durch eine spirituelle Ausrichtung, wobei die Grundstruktur der Rationalität beibehalten wird. Es geht nicht um ein Zurück in Magisches und Mythisches Weltbild. Es geht um den Weg von Grobstofflichen, zum Subtilen und Kausalen.

Der Mensch wird das Wandellose, Zeitlose, Raumlose erkennen. Das, was unter allen möglichen Zustands Änderungen gleich bleibt. Gottesbewusstsein ist nicht mehr gebunden an mythische Bilder, sondern wird erweitert um Erkenntnisse neuer Physik zu unendlicher Energie, zu implizierter Ordnung, die im Christen- tum als DU erkannt wird. Es ist nicht mehr nur eine philosophische Idee, sondern eine unmittelbare Erkenntnis. Inhaltlich wird Transrationales Weltbild gefüllt mit den Formen des Transpersonalen Weltbildes. Es geht um die Integration von

(18)

16

Körper, Seele und Geist. Es entsteht eine schöpferische Wissenschaft, die kreativ- -synthetisch ein Verständnis hat für Subtiles und Kausales hat und mit einem ökologischen Bewusstsein verbunden ist. Inhalt Transrationaler Geragogik sind die Aspekte der Transpersonalen Geragogik. Der Übergang vom rationalen zum Transrationalen Weltbild erfordert neue Antworten zu den Fragen nach Sinn, Identität, Spiritualität. Transpersonales Lernen leite ich ab von den Erkenntnissen der Transpersonalen Psychologie. „Das Wort transpersonal bedeutet einfach über das personale hinausgehend. Damit ist gemeint, dass die transpersonale Orientierung alle Facetten der personalen Psychologie und Psychiatrie ein- schließt, aber jene tieferen oder höheren Aspekte der menschlichen Erfahrung hinzufügt“ (Wilber, 1999, S. 66). Im Einzelnen geht es um die Anerkennung der spirituellen Dimension, die Entwicklung dieser Dimension von der Kindheit bis zum Alter, die konkrete Ausgestaltung im Alter als Reife und Weisheit. Viele Bildungseinrichtungen bieten nicht nur intellektuelle Lernangebote an, sondern bieten Möglichkeiten, Körper, Seele und Geist anzusprechen: Tai -Chi, Kinesio- logie, Fünf Tibeter, Yoga, Tao, Meditation, Autogenes Training. Dahinter steckt die Erkenntnis, dass der Mensch nicht nur aus einem Körper besteht und das ist der Ansatz der Transpersonalen Psychologie (Vaughan, 1990) als Grundlage Transpersonaler Geragogik (Veelken, 2003). Der Ansatzpunkt ist zunächst der Körper, sind Körperpflege, Körperbewusstsein, Gesundheit, Ernährung, Begegnung. Doch Menschen sind mehrdimensionale Wesen und das Leben beschränkt sich nicht auf die Körperebene. Aus der Psychosomatik ist bekannt, wie entscheidend Gefühle den Körper beeinflussen können und umgekehrt.

Gefühle wie Freude, Lust, Engagement, Interesse, Neugier, andererseits Kummer und Sorge, Depression, Furcht, wirken sich auf der Körperebene aus. Auch ein kranker Körper kann Freude empfinden. Das Wachstum auf der emotionalen Ebene ist Aufgabe der Transpersonalen Geragogik. Mit Gedanken können wir unsere Emotionen beeinflussen und damit unseren Körper. Gefundener Sinn, Orientierung, das Bewusstsein eigener Identität wirken sich auf Emotionen und Körper aus. Die Forderung der mentalen Ebene ist eine Herausforderung für die Transpersonale Sichtweise. Die Fragen: wer bin ich?, woher komme ich?, wohin gehe ich? erfordern Antworten auf der spirituellen Ebene, die zum Menschen gehört. Das ist ein wesentlicher Unterschied zum Tier. „Denn das Tier muss sich seinen Weg nicht aussuchen, das Tier ist schon prädestiniert, so zu handeln, wie es richtig ist; es hat in dieser Hinsicht keine Probleme. Der Mensch braucht einen Rahmen der Orientierung und ein Objekt der Hingabe“ (Fromm, 2001, S. 108). Die Frage ergibt sich jetzt, entsteht diese spirituelle Ebene erst im Alter oder ist sie ein lebenslanger Entwicklungsprozess, der sich in Kindheit, Jugend, Erwachsenenalter und Alter verändert?

„Die Frage lautet also: Ist Spiritualität eine eigene Entwicklungslinie? Oder ist sie vielmehr die höchste Stufe, der Zenit oder Nadir dieser anderen Linien?“

(Wilber, 1999, S. 311). Ich verbinde beide Ansichten. Spiritualität entwickelt sich im Lebenslauf von Kindheit zum Alter und erweitert sich phasenspezifisch. So können die 8 Phasen der Identitätsentfaltung bei Erikson im rationalen Bewusst-

(19)

17

sein um einen weiterführenden Sinn ergänzt werden. Hoffnung basiert letztlich auf dem göttliche Urvertrauen, dem Bewusstsein, dass es einen übergeordneten Plan gibt, in dem ich meine „Lebensaufgabe erfüllen kann. Vertrauen besitzt nach Erikson bereits einen Bestandteil, aus dem allmählich Glauben erwächst“

(Erikson, 1988, S. 104).

„Den Willen Gottes tun, bedeutet dann, ich folge im Vertrauen auf die höhere Energie dem göttlichen Plan und das ist nicht Kraftlosigkeit sondern Kraft“ (Veelken, 2003, S. 81). In der Kraft der Zielstrebigkeit gehe ich meinen Weg, folge meinem Weg (TAO). Wer sich nicht bewusst ist, in seinem Lebens- plan ein Werkzeug der höheren Energie zu sein, braucht sehr viel EGO, um sein Minderwertigkeitsgefühl zu überwinden. Solidarität ist die Energie des menschlichen Zusammenseins und führt zum Gefühl der Identität mit sich und der Umwelt.

Liebe ist universelle Liebe, an der ich durch Partnerschaften, Beziehungen und Kommunikation teilhabe. Teilhabe bedeutet: „Ich setze die allumfassenden universellen Kräfte in jeder Zelle in meinem Bewusstein und Körper frei und halte ihn im Rhythmus des Universums“ (Mauro Ambat).

Das führt dann zur Kraft Weisheit im Alter, in der ich Lebensbeziehungen, Berufe, Jobs sammle. Weisheit bedeutet für Erikson erfüllte und gelöste Anteil- nahme angesichts des Todes (Erikson, 1988, S. 78).

Drei Hauptfeldern der Geragogik

Die Konsequenzen für die Praxis der Geragogik sehe ich auf drei Feldern:

— Wohnen im Alter,

— Bildungsarbeit mit Älteren,

— Religiosität im Alter.

Wohnen im Alter wird ein immer wichtiger werdendes Thema. Der Bogen spannt sich vom Leben in Altersheimen, Orten betreuten Wohnens, Wohnen in der eigenen Wohnung bis zu neuen Ideen für neue Modelle des Zusammenwoh- nens in der Zukunft. „Die Frage, wie wir wohnen wollen, ist längst zur Frage, wie wir leben wollen, geworden“ (Deutsch, 2007, S. 7). Die Frage des Wohnens im Alter ist verbunden mit der Suche nach Sicherheit im Alter, nach neuem sozialen Miteinander und neuen Formen der Nachbarschaft.

„Beobachtet man in Deutschland die Bemühungen zur Qualitätssicherung im Bereich Wohnen im Alter, so stellt man fest, dass es sich vorrangig um die Bereiche Wohnen und Körperpflege zu handeln scheint“ (Veelken, 1994b, S. 271). Bei der Frage der Wohnraumgestaltung geht es zunächst um Fragen der Erreichbarkeit der Wohnung auch bei Krankheit und Behinderung, des Zugangs zu Balkonen, die rechte Beleuchtung, die Anpassung von Türspionen in Augenhöhe, die Größe der Zimmertüren, die Anordnung der Bedienungsinstrumente und Handgriffe

(20)

18

in Küche, und Bad. Zweifellos ist die bauliche Gestaltung des Wohnbereichs eine wichtige und unabdingbare Voraussetzung für den Körper des älteren Menschen.

Doch das Wohnen im Alter kann nicht losgelöst gesehen werden von der Idee, von einer Philosophie, die dem Wesen des Menschen als einer Einheit von Körper, Gefühlen, Denken und Spiritualität entspricht.

Im Norden Indiens, in Jwallapur bei Haridwar wurde 1928 der „Vanaprastha- Ashram“ gegründet. Vanaprastha ist in der indischen Philosophie die Lebenszeit von 50—75 Jahren, in der der Mensch weiter in der Gesellschaft lebt, aber nicht mehr mit allem verhaftet ist, er sich von vielen Dingen gelöst hat. Dort wohnen 250 Ältere, die aus ihren Familien ausgezogen sind, um Frieden im Geist zu finden und Gott zu begegnen. „Das Ziel der Bewohnerinnen und Bewohner ist es, sich zu bereiten für den inneren Weg zu Gott. Man hat die Kinder abgegeben, sie können aber zu Besuch kommen“ (Veelken, 1994b, S. 270). Der Tagesablauf sieht jeden Tag zwei Vorlesungen und zwei Meditationsstunden mit Feuerzeremonie der Hindus vor. Jeden Tag gibt es zwei Schweigestunden, wer reden will, geht aus dem Ashram heraus. Die Organisation ist selbst bestimmt, jungen Studierenden der Universität wird durch ein Stipendium die Möglichkeit zum Wohnen gegeben.

Es geht nicht darum, die Wohnmöglichkeiten für Ältere abzuschaffen, wohl sie zu ergänzen um Sichtweisen und sich daraus ergebende Praxis einer Idee, die jenseits reiner Rationalität und eingeengter Körperbezogenheit liegt. „Die westliche Wissenschaft hat sich im Materialismus verloren, entdeckt heute ihre Fehler und beginnt, sich der alten Weisheit zu öffnen; Ost und West beginnen zueinander zu finden“ (Griffiths, 1990, S. 99).

Integration von body, mind und spirit

„Der Zusammenhang von Lehren — Lernen — Wohlfühlen versteht sich als Integration von body, mind und spirit“ (Veelken, 2005, S. 26). Bildungsarbeit im Alter wird nicht verstanden als verstandesmäßige Aneignung bestimmter Lerninhalte in kargen Schulräumen, sondern als Ganzheit eines sinnvollen Lernens in schöpferischer Wissenschaft. Zum Lernen und Wohlfühlen Älterer im Lernprozess sind etwa denkbar die Ansprache der Sinnesorgane, Ruhezonen, Tanz, Musik, Singen, Spiele. Auch ist denkbar, dass die baulichen Voraussetzun- gen in einem Gesamtkomplex gegeben sind, oder sich auf verschiedene Gebäu- dekomplexe verteilen, wie möglicherweise in einem Kurort mit Thermalbad. Ein nicht unwesentlicher Bestandteil eines Ganztagsseminars wird im gemeinsamen Essen während der Mittagspause erlebt. Sinnvoll ist das gemeinsame Lernen von Jung und Alt, die Begegnung der Generationen bei der Verarbeitung vorgege- bener Inhalte und Theorien. „Ein Begegnungszentrum zum Lehren — Lernen

— Wohlfühlen für Jung und Alt dient letztlich der Entfaltung der Identität, es ist ein Identitätszentrum. Zur Gestaltung der Lebenskunst hat es die Aufgaben

(21)

19

der Beratung, der Verbindung von Theorie und Praxis und der Aus - Fort - und Weiterbildung“ (Veelken, 2005, S. 27).

Pastoralgeragogik

Die Frage der Religiosität im Alter stellt sich heute anders als vor 50 Jahren und stellt vor neue Herausforderungen.

Die Folgen des demographischen Wandels bestehen in einem Rückgang der Gesamtbevölkerung und dem Anwachen der Zahl der Älteren in der Gesellschaft.

Die Seniorinnen und Senioren sind aufgewachsen in der Industriegesellschaft mit dem Erlebnis großer Institutionen, voller Kirchen, vorgeschriebener Lebens- entwürfe. Sie erleben heute die Folgen der Informationsgesellschaft mit dem Erlebnis von Individualisierung und Pluralisierung der Lebenswelten.

Während früher die Gruppe der Älteren weitgehend homogen war in Bezug zur Religiosität ist heute von einer wachsenden Verschiedenheit der Ansichten, Glaubenshaltungen und Weltanschauungen auszugehen. Die verschiedenen Milieus in der Gesellschaft — von Orientierung an traditionellen Werten und konservativer Lebenseinstellung bis zur Neuorientierung von Experimenta- listen, Künstlertypen, Lifestyle - Avantgardisten und modernen Performern, Leistungseliten, die Selbstmanagement und Dynamik als Kennzeichen haben.

Das Problem für viele Ältere liegt darin, dass sie nach Schulzeit, Konfirmation die Weiterentwicklung der Theologie nicht nachvollziehen konnten während des Berufs - und Familienlebens. Gleichzeitig stehen sie vor der Fragen nach Orientierung im Alter, nach Entwürfen zur Entfaltung der Identität und der grundsätzlichen Suche — wie von vielen Wissenschaftlern, etwa Carl Gustaw Jung, Erich Fromm, Erik Homburger Erikson betont — nach Antworten im Glauben. Das archaische Zeitalter kannte die magische Religion. Das Zeitalter von Ackerbau und Viehzucht, Städtebau und Mittelalter erlebte die Formen mythischer Religion. Das rationale Zeitalter scheint Gott abgeschrieben zu haben und Wissenschaft und Kunst an die Stelle von Religion gesetzt zu haben. Der Widerspruch von Tradition und Moderne wird vielfach als Grundwiderspruch der Gesellschaft verstanden.

Die neue spirituelle Suche wird durch Antworten der Wissensgesellschaft in kalter Rationalität nicht beantwortet und verlangt nach neuen Wegen im Sinne einer Transrationalen Geragogik, die Inhalt der Pastoralgeragogik ist.

Die Pastoralgeragogik (Veelken, 1996) ist die fördernde Begleitung dieses Wachstumsprozesses. Sie bedeutet die Anerkennung einer Naturmystik, die Bewusstseinserweiterung durch die interreligiöse Vernetzung und das Erlernen eines neuen christlichen Bewusstseins, vor allem durch den Bezug zu Jesus dem Christus (Veelken, 2006). Die Pastoralgeragogik muss Eingang finden in die Aus - und Weiterbildung von Theologen.

(22)

20

Schlusswort

Geragogik als fördernde Begleitung im Alternsprozess setzt voraus, dass der Mensch in seinem Entwicklungsprozess, der eingebettet ist in eine sozialkulturelle Umwelt, ernst genommen wird. Dazu gehört, dass der Modernisierungsprozess nicht künstlich angehalten wird bei der Verstandesgesellschaft, sondern dass bewusst wird, dass er weiterführt in eine Kultur, die jenseits der Rationalität angesiedelt ist und Grundlage der Transrationalen Geragogik werden kann.

Literatur

Bubolz -Lutz E., Gösken E., Kricheldorff C., Schramek R. Hrsg., 2010: Geragogik.

Bildung und Lernen im Prozess des Alterns. Das Lehrbuch. Stuttgart, W. Kohlham- Deutsch D., 2007: Lebensträume kennen kein Alter. Neue Ideen für das Zusammenwoh‑mer.

nen in der Zukunft. Frankfurt a.M., Krüger.

Erikson E.H., 1988: Der vollständige Lebenszyklus. Frankfurt a.M., Suhrkamp.

Fromm E., 2001: Die Kunst des Lebens. Zwischen Haben und Sein. Freiburg [u.a.], Herder.

Fromm E., 2004: Wege aus einer kranken Gesellschaft. Eine sozialpsychologische Untersu‑

chung. München, Deutscher Taschenbuch Verlag.

Griffiths B., 1990: Die neue Wirklichkeit. Westliche Wissenschaft, östliche Mystik und christlicher Glaube. Grafing, Aquamarin.

Vaughan F., 1990: Die Reise zur Ganzheit. Psychotherapie und spirituelle Suche. Mün- chen, Kösel.

Veelken L., 1994a: Geragogik/Sozialgeragogik — eine Antwort auf neue Herausforde‑

rungen an gerontologische Bildungsarbeit, Kultur ‑ und Freizeitarbeit. In: L. Veelken, E. Gösken, M. Pfaff, Gerontologische Bildungsarbeit. Neue Ansätze und Modelle.

Hrsg. L. Veelken, E. Gösken, M. Pfaff. Vincentz, Hannover.

Veelken L., 1994b, Modelle der Altenheimentwicklung in Indien — Anregungen für „Neu‑

es Wohnen im Alter“ in Deutschland. In: Gerontologische Bildungsarbeit. Neue An‑

sätze und Modelle. Hrsg. L. Veelken, E. Gösken, M. Pfaff. Vincentz, Hannover.

Veelken L., 1996: Pastoralgeragogik — eine Antwort auf die Heransfordening des Alterns an die Kirche. Gerontologische aspekte zur Praktischen Theologie/Pastoractheologie.

In: Didaskolos. Studien zum Lekramt in Universität, Schule und Religion. Dortmund, projekt verlag.

Veelken L., 2003: Reifen und Altern. Geragogik kann man lernen. Oberhausen, Athena.

Veelken L., 2005: Lehren — Lernen — Wohlfühlen. Geragogik der Lebenskunst. In: Veel- ken L., Gregarek S., de Vries B.: Altern, Alter, Leben lernen. Geragogik kann man lehren. Oberhausen, Athena.

Veelken L., 2006: Lebenskunst als Wiederverzauberung der Welt — Aspekte transperso‑

nalen Lernens. In: Verwandelter Alltag — Spiritualität als Lebensweg. Hrsg. E. Gö- sken. Aachen, Verlagshaus Mainz.

(23)

21

Veelken L., 2011: Bildungsarbeit mit Hochaltrigen. In: Hochaltrigkeit. Herausforderung für persönliche Lebensführung und biopychosoziale Arbeit. Hrsg. H.G. Petzold, E. Horn, L. Müller. Wiesbaden, Verlag für Sozialwissenschaften.

Wilber K., 1999: Das Wahre, Gute, Schöne. Geist und Kultur im 3. Jahrtausend. Frank- furt a.M., Krüger.

Wilber K., 2007: Integrale Spiritualität. Spirituelle Intelligenz rettet die Welt. München, Kösel.

Geragogika transracjonalna —

perspektywa pracy kulturalno -oświatowej z ludźmi starszymi

Geragogika jest dyscypliną naukową, zajmującą się wspieraniem i towarzy- szeniem ludziom w okresie starości, przede wszystkim poprzez pracę kulturalno- -oświatową. Geragogika kontynuuje misję pedagogiki oraz andragogiki/oświaty dorosłych. Praca oświatowa z ludźmi starszymi przez wiele lat postrzegana była jako swoisty społeczny luksus. Punktem wyjścia zdaje się być obecnie kształcenie ustawiczne starszych pracobiorców.

Źródeł konceptu geragogiki transracjonalnej należy upatrywać w założeniu, iż na drodze ewolucji powstaje nowy wymiar kultury i społeczeństwa, nowy prąd kulturalny i społeczny. Oznacza to z jednej strony paradoks bardzo konserwa- tywnej religii oraz zdeterminowanej Oświeceniem nowoczesności, z drugiej zaś strony implikuje pytanie o konkretne wytyczne tej nowej płaszczyzny rozwojowej transracjonalnej świadomości oraz postmetafizycznego myślenia.

Na początku był człowiek archaiczny, preferujący magiczny obraz świata i znajdujący się pod wpływem magicznej religii. Za magicznym obrazem świata podąża myślenie mityczne. „Po długim okresie stopniowego rozwoju rozpoczął on (człowiek) uprawianie ziemi i tworzenie nowego porządku społecznego oraz religijnego, który opierał się na uprawie roli oraz hodowli bydła”. W tym okresie czcił on żeńskie bóstwa jako symbol płodności natury, zaś w sobie odnajdywał dziecko uzależnione od płodności natury, od piersi wielkiej matki ofiarującej życie (zob. Fromm, 2004, s. 298).

W transracjonalnym obrazie świata czysto naukowy światopogląd zostaje uzupełniony o aspekt duchowy, przy czym zachowana zostaje fundamentalna racjonalność. Nie chodzi o powrót do myślenia magicznego względnie mitycz- nego. Chodzi o drogę prowadzącą od grubiaństwa, względnie prymitywizmu, do subtelności i przyczynowości. Człowiek rozpozna tę zmienność, nieprzemi- jalność, ponadczasowość oraz przestrzenność. Treść transracjonalnego świato- poglądu będzie wypełniona formami transpersonalnego obrazu świata. Chodzi o zespolenie ciała, duszy i ducha. Powstaje twórcza nauka, charakteryzująca się kreatywno -syntetycznym zrozumieniem dla subtelności i przyczynowości oraz związana z ekologiczną świadomością.

(24)

22

Z psychosomatyki wiemy, jak ogromny wpływ na ciało mają uczucia i vice versa. Emocje, takie jak radość, ochota, zaangażowanie, zainteresowanie, ciekawość bądź też strapienie i troska, depresja, strach, oddziałują na sferę cie- lesną. Również chore ciało może odczuwać radość. Wzrastanie na płaszczyźnie emocjonalnej to właśnie zadanie transpersonalnej geragogiki. Poprzez rozum i refleksję możemy wpływać na nasze emocje, a tym samym na nasz organizm.

Odnaleziony sens, orientacja, świadomość własnej tożsamości oddziałują na nasze emocje i ciało. Wspieranie sfery mentalnej jest wyzwaniem dla transpersonalnej perspektywy.

Uczestnictwo oznacza, że: „wyzwalam wszystkie te absolutne uniwersalne siły w każdej komórce mojej świadomości i ciała oraz pozwalam im tętnić w rytmie uniwersum” (Mauro Ambat).

To prowadzi do źródła mądrości w starczym wieku, w której to zawieram wspomnienia życiowych związków, zawodów, prac. Mądrość oznacza dla Erik- sona implikujące samospełnienie oraz nieskrępowane uczestnictwo w obliczu śmierci (Erikson, 1988, s. 78).

Wyzwania dla praktyki geragogicznej postrzegam w trzech zakresach:

— mieszkanie w starości,

— praca oświatowa z ludźmi starszymi,

— religijność w starości.

Na północy Indii seniorzy zostają w pewnym momencie zwolnieni z wielu dotychczasowych obowiązków. Pozostają oni nadal członkami społeczeństwa, jednakowoż tworzą własną wspólnotę, która skupia się na poszukiwaniu radości ducha i spotkaniach z Absolutem. Nie chodzi zatem o wyrugowanie ludzi starszych z ich domów, a raczej o uzupełnienie możliwości mieszkalnych o różne punkty widzenia, co zainicjuje praktykę pewnej idei, która leży poza czystą racjonalnością oraz zawężonym materializmem ciała. „Zachodnia nauka zatraciła się w materializmie, dzisiaj odkrywa swoje błędy i otwiera się na sprawdzoną mądrość; Wschód i Zachód w końcu się odnajdują” (Griffiths, 1990, s. 99).

„Harmonijność nauczania — uczenia się — dobrego samopoczucia rozumiana jest jako integracja ciała, umysłu i ducha [Integration von body, mind und spirit]”

(Veelken, 2005, s. 26). Edukacja w starszym wieku nie będzie rozumiana jako rozumowe zawłaszczenie pewnych treści nauczania w skromnych salach lekcyj- nych, tylko jako pełnia sensownego uczenia się w ramach twórczej nauki. Uczenie się i dobre samopoczucie ludzi starszych w procesie edukacyjnym jest możliwe dzięki organom zmysłów, strefom ciszy, tańcowi, muzyce, śpiewowi, grom. W tym kontekście bardzo ważny aspekt uczenia się stanowi budynek, w którym odby- wają się zajęcia lub też jego zaplecze konstrukcyjne, a mianowicie kompleksowy charakter. Dobrym przykładem jest kurort ze źródłami termalnymi.

Sensowne jest wspólne uczenie się starszych i młodszych, spotkania między- pokoleniowe w ramach opracowania podanych treści względnie teorii. „Centrum spotkań dla nauczania — uczenie się — dobrego samopoczucia dla młodych i starszych służy ostatecznie rozwojowi tożsamości, stanowi centrum tożsamości. Kształ- towanie sztuki życia implikowane jest wypełnieniem takich zadań, jak doradztwo,

(25)

23

połączenie teorii i praktyki, a także nabywanie wykształcenia, dokształcanie się oraz holistycznie ujęta edukacja ustawiczna” (Veelken, 2005, s. 27).

Geragogika pastoralna (zob. Veelken, 1996) wspiera i towarzyszy procesowi wzrastania. Oznacza ona rozpoznanie mistycyzmu natury, rozszerzenie świado- mości poprzez utworzenie interreligijnej sieci oraz zdobycie nowej chrześcijań- skiej świadomości, przede wszystkim przez związek z Jezusem Chrystusem (zob.

Veelken, 2006). Geragogika pastoralna musi wynaleźć metodę dokształcania i kształcenia ustawicznego teologów.

Geragogika jako forma wsparcia i towarzyszenia w procesie starzenia się, daje nadzieję, że człowiek znajdujący się w procesie rozwojowym, który ma miejsce w danym społeczno — kulturowym środowisku, będzie traktowany poważnie.

Chodzi o to, by proces modernizacji racjonalnego społeczeństwa nie był sztucznie przerywany, tylko by uświadomiono sobie, iż ów proces prowadzi dalej — do kultury, która w przeciwieństwie do racjonalności jest zakorzeniona i może stanowić podwalinę transracjonalnej geragogiki.

Tłumaczenie i synteza artykułu: Patrycja Kniejska

(26)

Rozdział drugi

Kreatywne starzenie się

Przykłady zagranicznych i polskich zaleceń i praktyk

Andrzej Klimczuk —

Szkoła Główna Handlowa w Warszawie

Abstract: Article draws attention to the relationship of ageing process and evolution of the or- ganizational changes in cultural and artistic institutions in cities that are connected to provision of services for older people. Study shows main features of work and leisure time transformation at the beginning of the XXI century and the phenomenon of creative economy with new social strati- fication and development factors. It also describes creative ageing paradigm, benefits and barriers of building a senior creative capital, foreign and domestic examples of solutions used in this field which are also areas for further research.

Key words: creative capital, regional and local development, cultural and artistic institutions, crea- tive ageing policy, intergenerational policy

Wprowadzenie

Proces starzenia się społeczeństwa prowadzi do zasadniczych przemian w zapotrzebowaniu na usługi społeczne, inwestycje w infrastrukturę i organizację przestrzeni publicznych, w strukturach rodziny oraz konsumpcji, innowacyjności i produktywności pracy ludzkiej. Celem niniejszego opracowania jest przybli- żenie zmian reguł obowiązujących w instytucjach kulturalnych i artystycznych w zakresie usług dla osób starszych. Reformy te wiążą się głównie z zachodzącymi na początku XXI wieku przemianami pracy i czasu wolnego oraz ich miejscem w cyklu życia ludzkiego. W szerszym ujęciu kształtowanie się „kreatywnej gospodarki” prowadzi do nowej stratyfikacji społecznej i paradygmatu kreatywnego starzenia się. Instytucjonalizacja tych praktyk zachodzi przede wszystkim w miastach, dlatego przeprowadzona analiza pomija obszary wiejskie. W artykule określone zostają główne źródła zmian i ich przykłady oraz możliwe kierunki dalszych badań.

(27)

25

Rozdział drugi — Kreatywne starzenie się…

Instytucjonalizacja kreatywnej gospodarki w warunkach starzenia się społeczeństwa

Instytucje — za Douglasem C. Northem — rozumie się jako „wymyślone przez ludzi ograniczenia, które strukturalizują ludzkie interakcje” (za: Moraw- ski, 2001, s. 59). Są to zarówno ograniczenia formalne, takie jak reguły, prawa i konstytucje, jak i ograniczenia nieformalne, czyli normy zachowań, konwencje i kody postępowania, a także ich sposoby zabezpieczenia. Elementy te nadają sens ludzkim działaniom, wiążą je ze sobą oraz czynią życie codzienne bardziej przewidywalnym. Instytucjonalizacją jest zaś proces nadawania praktykom organizacyjnym sensu kulturowego. Według Pameli S. Tolbert i Lynne G. Zucker zmiany — innowacje — są tu przekształcane w czynności powtarzalne w pięciu kolejnych etapach (za: Morawski, 2001, s. 61—62). Ujawnienie się źródeł innowacji prowadzi do ich określenia i uzwyczajnienia poprzez wytwarzanie nowych struktur działań i formalizację. Następnie dochodzi do obiektywizacji, czyli dyfuzji struktur, co wymaga konsensusu między decydentami oraz adaptacji organizacji do nowych reguł. Sprzyjają temu kontrola organizacyjna oraz uzasadnianie struktur. Ostatni etap obejmuje sedymentację, trwałe zakotwiczanie nowych struktur, przyjmowanie ich istnienia przez aktorów organizacyjnych za oczywiste. Etap ten zachodzi szybciej, gdy zmiany mają poparcie silnych grup interesów, dają pozytywne wyniki oraz są bezpośrednim skutkiem działania nowych struktur.

Instytucjonalizacja trwa długo, niekiedy zachodzi w ciągu życia kilku pokoleń.

Rozpoczęta w Polsce na początku lat dziewięćdziesiątych XX wieku transformacja systemowa obejmuje instytucjonalizację nowych reguł rynkowych, demokracji politycznej i społeczeństwa obywatelskiego. Niemniej w ogłoszonym przez Zespół Doradców Strategicznych Prezesa Rady Ministrów raporcie „Polska 2030” założono, iż transformacja jako projekt cywilizacyjny uległa wyczerpaniu, toteż niezbędne są działania wobec nowych wyzwań (zob. Boni, red., 2009), wśród których wyróżniono m.in. utrzymanie solidarności pokoleń i wzrost kapitału społecznego. Uproszczając, zakłada się, iż starzenie się¹ ludności kraju będzie prowadzić do wyczerpywania zasobów pracy oraz spowolnienia tworzenia nowej wiedzy i adaptacji do niej, a tym samym do spadku konkurencyjności gospodarki. Uznaje się zarazem, iż niezbędne jest promowanie wzajemnego zaufania między obywatelami i ich zaangażowania w rozwiązywanie proble- mów społecznych, co ma sprzyjać poprawie efektów pracy zespołowej nie tylko

1 W artykule przyjmuje się, iż starzenie się jest pojęciem służącym do opisu jednostkowych i zbiorowych zmian związanych z kategorią społeczną ludzi starych. Za kryterium starości uznaje się — za ekspertami Światowej Organizacji Zdrowia — przekroczenie 60. roku życia (Ku godnej aktywnej starości…, 1999, s. 7). Wiele publikacji i dokumentów krajowych i zagranicznych insty- tucji badawczych, jednostek administracyjnych oraz ośrodków eksperckich odnosi się też do osób w wieku 45—59 lat — tym samym ich autorzy zwracają uwagę na potrzebę mniej lub bardziej samodzielnego przygotowania do aktywności w ostatnim etapie życia (zob. Golinowska, red., 2010; Szukalski, 2009).

(28)

26

w sektorze pozarządowym, ale również publicznym i komercyjnym. Precyzując

— starzenie się ludności Polski zachodzi głównie w miastach. W okresie od 1988 do 2008 roku liczba osób po 65. roku życia w miastach wzrosła z 1,9 mln (8,6%

ludności miast) do 3,1 mln (13,6%) (Sobczak, 2010, s. 31). Według prognozy demograficznej Głównego Urzędu Statystycznego z 2008 roku liczba ta do 2035 roku może wzrosnąć do 5,1 mln (24,3% ogółu ludności miast) (Prognoza…, 2009, s. 109, 156—158, 173—175). Starzeniu się populacji będzie towarzyszyć jej zmniejszanie się, dotyczące 90% miast — ich populacja spadnie z 23,3 do 21,2 mln osób. Jednocześnie „kurczące się” miasta i regiony mają ograniczone szanse na wykorzystanie kreatywności, stworzenie atrakcyjnych obszarów gospodar- czych. Są zagrożone rozkładem struktury części usług i dostępu do nich (zob.

Katsarova, red., 2008). W kolejnych edycjach badań sondażowych „Diagnoza społeczna” zauważa się pokoleniową lukę kompetencyjną, świadczącą o wykluczeniu cyfrowym osób starszych. Przeprowadzone badania ujawniły jedne z naj- niższych w Europie wskazania na postawy zaufania, tolerancji i zaangażowania społecznego, co dowodzi słabości kapitału społecznego (zob. Czapiński, Panek, red., 2009). W Raporcie o kapitale intelektualnym Polski stwierdzono, iż głównie z uwagi na niskie zatrudnienie osób 50+ oraz ich wysokie poczucie alienacji pod względem kapitału intelektualnego polscy seniorzy zajmują ostatnie miejsce spośród 16 analizowanych krajów europejskich (zob. Boni, red., 2008). Zakłada się, że stopniowe zmiany postaw i zachowań osób starszych będą dotyczyć dopiero tych osób, które urodziły się po latach pięćdziesiątych XX wieku z uwagi na brak wielu sentymentów związanych z poprzednim systemem, lepsze przygotowanie do samodzielnego kierowania życiem w okresie starości, aktywności pozarodzinnej, samoorganizowania się i podejmowania działań zbiorowych (Szatur -Jaworska, 2000, s. 185; Synak, 2000, s. 14; Trafiałek, 2006, s. 335—336).

Gospodarka kreatywna obejmuje dwa procesy: ekonomizacji kultury

— wykorzystania ekonomicznego potencjału twórczości artystycznej, oraz kulturyzacji gospodarki — zastosowania twórczości artystycznej w przemyśle i usługach celem uzyskania innowacji, wzrostu wartości dodanej i obrotów przed- siębiorstw (Klasik, 2010, s. 48—49, 62). Zmiany te ogniskują się w przejściu od rozwoju sektorów kultury do sektorów kreatywnych (Klasik, 2010, s. 50—51).

Te pierwsze obejmują produkcję oraz dystrybucję dóbr i usług kulturalnych, prowadzoną dla zysku firm i osób prywatnych. W sektorach kreatywnych zaś regułami stają się: traktowanie działalności kulturalnej jako specyficznego nakładu i wyniku, podkreślanie kreatywności rozumianej jako zdolność do stałego tworzenia nowych dóbr i usług, które mają wartość ekonomiczną, oraz zróżnicowanie form własności intelektualnej. Przemysły kreatywne mają szerszy zakres działań — wiążą się z twórczym udziałem edukacji i nauki oraz ze wsparciem i pomocą publiczną lub zaangażowaniem kapitałowym sektora prywatnego. Obejmują m.in. sztuki wizualne, performatywne i audiowizualne, modę, działalność wydawniczą, wzornictwo, usługi architektoniczne, reklamę i turystykę, które traktowane łącznie stanowią główne obszary wzrostu we współczesnej globalnej gospodarce oraz generują wzrost i zatrudnienie w prze-

(29)

27

mysłach zależnych, sprzyjają rewitalizacji przestrzeni, innowacjom i wzrostowi dochodów (Klasik, 2010, s. 52, 55—58). Według Kazimierza Krzysztofka (2010, s. 95—96) rozwój kreatywnej gospodarki pobudzają cztery zjawiska:

(1) konsumpcja niematerialna związana z osiąganiem jakości życia, a nie z przetrwaniem i gromadzeniem dóbr; (2) upowszechnianie wielokulturowości jako czynnika pobudzającego rozwój społeczno -gospodarczy; (3) ekokultura — łączenie wykorzystania zasobów przyrodniczych z aktywizacją społeczną; (4) kreatywna gospodarka w sieciach, czyli twórcze wykorzystywanie kooperacyj- nych opcji cyfrowych technologii informacyjnych i telekomunikacyjnych. Jak twierdzi Chris Bilton (2010, s. 77), atrakcyjność kreatywnej gospodarki wiąże się z przyjmowaniem założeń o obaleniu ograniczeń tradycyjnego kapitalizmu

— surowce tej gospodarki są niewyczerpalne, jej siłę roboczą cechuje kultura profesjonalizmu, rynek jest globalny, popyt nie zależy od skończoności potrzeb, natomiast bariery wejścia do zarządzania i eksploatacji intelektualnych praw własności są wysokie. Sytuację komplikuje fakt, iż w gospodarce tej istotną rolę odgrywają masy samoorganizujących się w sieciach jednostek, które zarówno rywalizują z korporacjami, jak i wspomagają je w produkcji oraz dystrybucji ich dóbr i usług (zob. Jung, 2009).

Przejście od sektorów kultury do sektorów kreatywnych oznacza formalizację nowych struktur organizacyjnych w istniejących już instytucjach kulturalnych² i artystycznych³. Innowacje te dotyczą przynajmniej sześciu obszarów:

1. Usługi kulturalne mają oddziaływać na intelektualno -kulturalną kondycję jednostek i zbiorowości, wzbogacać ich kapitał ludzki (Sochacka -Krysiak, Małkowska, 2005, s. 339). Wydarzenia i dobra kulturalne stają się środkami do osiągania innych wartości lub celów, np. edukacji, aktywizacji społecznej, podnoszenia konkurencyjności na rynku pracy, budowy wizerunku miast i regionów. Czas wolny od pracy staje się obszarem „produktywnego lenistwa”

— mniej lub bardziej jawnego wytwarzania rozmaitych zasobów dla jednostek i zbiorowości, np. zdrowego stylu życia, ograniczającego koszty opieki nad chorymi, niepełnosprawnymi i niedołężnymi (Giddens, 2009, s. 177—186), czy zapisów w bazach danych, stanowiących podstawę nowych programów działań publicznych i komercyjnych (por. Szlendak, 2009, s. 210—214).

2 Za instytucje kulturalne uznaje się tu ogólnie zespół działań ludzkich związanych z utrzy- mywaniem i rozwijaniem dziedzictwa w takich placówkach, jak muzea, domy kultury, teatry i biblioteki. Jest to układ odbioru dóbr i usług kulturalnych, który cechuje formalizacja kontaktów twórców i odbiorców, nieprzechodniość tych ról, stałość i profesjonalizacja roli twórcy oraz incy- dentalność roli odbiorcy (Golka, 2008, s. 128—130).

3 Instytucje artystyczne to zespoły ludzkich działań związanych z dziełami sztuki, szerzej — wytworami artystycznymi. Za Marianem Golką przyjmuje się istnienie czterech powiązanych ze sobą układów tych instytucji: (1) tworzenia — szkoły, twórcy, pracownie, salony, związki, grupy, kawiarnie; (2) obiegu — galerie, pisma, środki masowego przekazu, biblioteki, mecenat; (3) obec- ności — muzea, kolekcje, ekspozycje; (4) odbioru — audytoria, kluby, stowarzyszenia, grupy to- warzyskie. O powiązaniach świadczą m.in.: wspólna wiedza, kontakty, interesy ekonomiczne i po- lityczne uczestniczących w nich aktorów społecznych, wspólne czy zbliżone normy oraz cele lub przekonania co do pełnionych ról (Golka, 2008, s. 273—274).

(30)

28

2. „Promowanie kreatywności jako narodowego lub regionalnego potencjału ekonomicznego” (Bilton, 2010, s. 65) staje się obszarem działalności władz publicznych. Nacisk kładzie się na nowość dóbr i usług, indywidualne talenty, innowacje i produktywność — cechy wykraczające poza granice kultur naro- dowych (Bilton, 2010, s. 69—73). Odchodzi się od uznania, że twórczość jednostek jest związana z lokalnym kontekstem i wspólnotowymi tradycjami wzmacniającymi kultury narodowe. Nieostrość definicji kreatywnego przemy- słu umożliwia manipulowanie danymi oraz złożone działania marketingowe miast i regionów (Bilton, 2010, s. 66—67).

3. W dziedzinie kultury są największe możliwości stosowania odpłatności za usługi społeczne (Sochacka -Krysiak, Małkowska, 2005, s. 343, 347).

Prywatyzacja i komercjalizacja publicznych instytucji kultury nie wywołuje takich kontrowersji, jak reformy w służbie zdrowia czy oświacie, choć wiąże się z ryzykiem spadku ich jakości poprzez związki z reklamą i promocją innych wytworów.

4. Zakłada się zwiększenie elastyczności struktur poprzez łączenie działań podmiotów publicznych, komercyjnych i pozarządowych, które cechują się odmiennymi zasadami i celami (Dragićević -Šešic, Stojković, 2010, s. 34—36; Sochacka -Krysiak, Małkowska, 2005, s. 355—359, 365—369, 395—397; Kieliszewski, 2010; Klasik, 2010, s. 50, 61). W ten sposób koncep- tualizacja, finansowanie i ewaluacja nowych inicjatyw, projektów i strategii zachodzi zarówno „odgórnie”, jak i „oddolnie”, w ramach platform współdzia- łania, klastrów, aliansów i paktów.

5. Struktury muszą być dostosowane do Internetu, który staje się nowym ukła- dem uczestnictwa w kulturze (por. Filiciak, Tarkowski, 2010, s. 80, 91—93).

Ułatwia gromadzenie i dostęp do zasobów niematerialnych służących gene- rowaniu propozycji rozwiązania problemów, które mogą stanowić podstawę innowacji (zob. Niedzielski, Rychlik, 2007). Cechuje się przechodniością ról twórców i odbiorców. Zmienia relacje między układami kultury, określo- nymi klasycznie przez Antoninę Kłoskowską: (1) pierwotnym, nieformalnym;

(2) instytucjonalnym; (3) środkami masowego przekazu, „starymi mediami”;

(4) „zamiejscowym”, turystycznym (za: Golka, 2008, s. 126—133). Nowe struktury wymagają usieciowienia instytucji kulturalnych i artystycznych, ich otwarcia się na współzarządzanie z odbiorcami, współpracę z mediami oraz obcokrajowcami.

6. Sektory kreatywne wymagają zmiany struktury nakładów na prace badawczo- -rozwojowe. Odmienność prowadzonej w nich działalności w stosunku do przemysłu wydobywczego, przetwórczego czy usług materialnych uzasadnia wprowadzanie nowych polityk innowacyjności oraz systemów transferu technologii i komercjalizacji wiedzy (Cunningham, 2005, s. 93—101; zob.

Matusiak, Guliński, red., 2010).

Wskazane zmiany struktur implikują konflikty między rozmaitymi grupami interesów. Przede wszystkim mogą nie tylko łaczyć się z niedostosowaniem Polaków do kreatywnych i elastycznych postaw wobec pracy, ale też negatywnie

(31)

29

oddziaływać na warunki życia grup zawodowych związanych z tradycyjnymi i industrialnymi obszarami gospodarki (Marody, Lewicki, 2010, s. 124). Pub- liczne finansowanie kreatywności może być traktowane nie jako inwestycja, lecz jako marnotrawstwo środków, które można wydatkować na bardziej podstawowe potrzeby. Nowe zasady pozyskiwania funduszy z konkursów i programów gran- towych przy współudziale dodatkowych partnerów mogą być traktowane jako zbędne ryzyko. Trudno mierzalne efekty działań promocyjnych w skali globalnej mogą wcale nie przekładać się na poprawę pozycji miast i regionów oraz na głosy wyborców. Wprowadzanie mechanizmów udostępniania informacji i zasobów w Internecie czy współzarządzania instytucjami z odbiorcami może być traktowane jako dodatkowa praca spoza kompetencji i zadań statutowych. Niedosto- sowanie zmian do struktury wieku odbiorców może prowadzić do konkurencji w zakresie pozyskania osób młodych oraz unikania lub zawężania działań wobec seniorów z uwagi na ich stereotypowe postrzeganie, bariery architektoniczno- -komunikacyjne, niedostatek przeszkolonych kadr czy brak zapotrzebowania na inicjatywy międzypokoleniowe.

Rozwojowi kreatywnej gospodarki towarzyszą przemiany w stratyfikacji spo- łecznej, czyli hierarchii warstw społecznych o większych lub mniejszych szansach dostępu do społecznie cenionych dóbr, takich jak bogactwo, prestiż, wykształcenie i zdrowie. Według Richarda Floridy (2010) następuje podział na klasę kreatywną i usługową. Pierwsza obejmuje naukowców, inżynierów, wykładowców, artystów, grafików, pisarzy, doradców, specjalistów od mediów i reklamy, projektantów, architektów. Ich styl życia stanowi mieszankę pracy i zabawy, ponieważ kreatyw- ności nie można uruchomić i zatrzymać w dowolnym momencie. Prowadzi to do wykonywania czynności zarobkowych w nietypowych porach dnia i nocy oraz samodzielnego zarządzania czasem. Efektem jest zaniedbanie prowadzenia domu oraz opieki nad dziećmi lub starszymi rodzicami, gdyż czas na te zajęcia pojawia się dopiero np. w środku nocy, kiedy inni śpią, lub w środku dnia, gdy pracują.

Od kreatywnych wymaga się „nieformalnego stylu życia”, czyli ubierania się „na luzie”, by jak najlepiej wyrazić osobowość, oraz uznawania wartości: indywidu- alności, samoekspresji, akceptacji różnic, poszukiwania różnorodnych doznań.

Wymagana jest troska o aktywność fizyczną — to moda, ale też terapeutyczna reakcja na długi, siedzący tryb pracy, prowadzący m.in. do otyłości i chorób układu krążenia. Korzystanie z nowych ćwiczeń, sportów, leków i kosmetyków wiąże się z promowaniem wizerunku wśród potencjalnych pracodawców, partnerów biznesowych i klientów. Ceni się eklektyczny gust, unikanie skomercjalizowanych miejsc i atrakcji oraz „konsumpcję doznań” — wybór dóbr i usług z uwagi na autoekspresję, a nie zaspokajanie potrzeb materialnych. Kreatywni mogą liczyć na „opiekuńczego pracodawcę”, który zatroszczy się o wyposażenie miejsca pracy, aby nie odczuwali oni potrzeby jej opuszczania. Uporządkowane przestrzenie biurowe zajmują inspirujące do pracy otwarte wnętrza, przypominające kawiarnie, kluby, pracownie artystów, hotele i kurorty wypoczynkowe. Twórcze osoby są motywowane „miękkimi” sugestiami i gestami oraz indywidualnym kontraktem, opartym na ich osobistych aspiracjach. Pracują w elastycznym czasie pracy i mogą

(32)

30

realizować na koszt pracodawcy własne projekty, co łącznie prowadzi do samo- eksploatacji. Dodatkowo kreatywni chcą pracować w miejscach „frapujących”, stymulujących ich twórczość poprzez tolerancyjność, innowacyjność, przyjazność odmiennościom i zróżnicowanie usług kulturowych.

Reprezentanci klasy usługowej nie mają możliwości wyboru czasu pracy i są stale narażeni na jej utratę. Wykonują prostsze czynności, za mniejsze zarobki i mają gorsze warunki pracy. Klasa usługowa świadczy kreatywnym pomoc o każdej porze dnia i nocy, także w weekendy. W zakres czynności wchodzą najlepiej dostępne o dowolnej porze np. usługi bankowe, kulturalne, edukacyjne, gastronomiczne, naprawczo -konserwacyjne, turystyczne, seanse filmowe, sporty i rozrywki. Położenie klasy usługowej nie wynika z braku umiejętności kreatywnych, lecz z hamujących ich rozwój systemów edukacyjnych. Kreatywność zaprzecza zatem merytorycznemu uzasadnieniu pracy opartej na wysokim wykształceniu i talencie oraz prowadzi do nieprzejrzystej charakterystyki zwią- zanych z nią nierówności (Marody, Lewicki, 2010, s. 96—100).

Zmieniają się także czynniki rozwoju społeczno -gospodarczego. Według Richarda Floridy istotne staje się stymulowanie nie tyle kapitału ludzkiego i spo- łecznego, co kreatywnego. Wyjaśnienie tej różnicy ułatwia model dwóch ścieżek rozwoju autorstwa Janusza Czapińskiego (2008, s. 24—25; 2009, s. 29—36).

Badacz ten wskazuje, że inwestycje w kapitał ludzki — głównie w wykształcenie i zdrowie obywateli — prowadzą do rozwoju molekularnego. Ludzie wprawdzie lepiej radzą sobie z wykorzystywaniem wiedzy oraz rzadziej chorują i przejawiają zaburzenia psychiczne, jednakże stają się bardziej zróżnicowani pod względem zamożności, dobro wspólne powstaje jako efekt obowiązkowego zbierania podatków, natomiast inwestycje publiczne są mało efektywne. Budowa kapitału społecznego — w szczególności zaufania, przynależności do organizacji poza- rządowych oraz kontroli korupcji i pozytywnego stosunku do demokracji — jest ścieżką rozwoju wspólnotowego. Wspieranie tych wartości, postaw i działań zwiększa powodzenie złożonych przedsięwzięć, wymagających współpracy władz centralnych i samorządowych, lokalnych społeczności, przedsiębiorców i obywateli. Kapitał społeczny usprawnia rozwój infrastruktury, inwestycje publiczne, równomierny wzrost zamożności, wyrównuje szanse rozwojowe obywateli, zapobiega wykluczeniu społecznemu oraz pozwala na uzupełnianie działań instytucji państwowych przez obywateli, zwiększa ich kontrolę i odpowiedzialność oraz buduje i ochrania kulturę lokalną przed komercjalizacją. Wskazane ścieżki ukazują napięcia między celami jednostek i szerszych zbiorowości, które mogą się wzajemnie uzupełniać, jeśli zostanie zachowana między nimi równowaga.

Richard Florida (2010, s. 276—292) podejmując próbę przekroczenia tych napięć, wprowadza pojęcie kapitału kreatywnego. Ma on stanowić pochodną od kapitału ludzkiego w powiązaniu ze słabymi powiązaniami międzyludzkimi (ang. thin social capital), które nie hamują aktywności twórczych jednostek, a jednocześnie są otwarte na imigrantów oraz osoby o odmiennych cechach i poglądach. W ten sposób możliwe stanie się niwelowanie negatywnych efektów kapitału ludzkiego i społecznego, takich jak pogłębianie różnic, wykluczanie i ograniczanie przez