POLITECHNIKA POZNAŃSKA WYDZIAŁ INŻYNIERII ZARZĄDZANIA
Tatiana Wiśniewska
MODEL ZARZĄDZANIA E-USŁUGAMI MEDYCZNYMI W MAŁYCH I ŚREDNICH PRZEDSIĘBIORSTWACH
SEKTORA MEDYCZNEGO
Rozprawa doktorska
Promotor:
prof. dr hab. Teresa Łuczka
Promotor pomocniczy:
dr inż. Andrzej Borucki
POZNAŃ 2015
2
Spis Treści
Wstęp ... 4
Rozdział I Społeczeństwo informacyjne ... 10
1.1. Geneza, definicje i główne cechy społeczeństwa informacyjnego ... 10
1.2. Budowa społeczeństwa informacyjnego w świetle strategii Unii Europejskiej ... 17
1.3. Kierunki rozwoju społeczeństwa informacyjnego w Polsce ... 31
1.4. Mierniki społeczeństwa informacyjnego ... 37
1.5. Miejsce e-zdrowia w społeczeństwie informacyjnym ... 45
Rozdział II Uwarunkowania prawne e-zdrowia w UE i Polsce ... 50
2.1. Regulacje prawne społeczeństwa informacyjnego w Unii Europejskiej ... 50
2.2. Regulacje prawne społeczeństwa informacyjnego w Polsce ... 52
2.3. Strategia rozwoju e-zdrowia w UE ... 59
2.4. Strategia rozwoju e-zdrowia w Polsce ... 69
Rozdział III Badanie e-usług medycznych w małych i średnich przedsiębiorstwach sektora medycznego ... 78
3.1. Identyfikacja placówek medycznych opieki zdrowotnej w województwie wielkopolskim ... 79
3.2. Identyfikacja interesariuszy e-usług medycznych ... 84
3.3. Analiza podsystemu technologicznego w badanych MSP wielkopolskiego sektora medycznego ... 86
3.4. Systemy informatyczne i ich integralność z innymi systemami ... 90
3.5. Kategorie e-usług medycznych w obszarze e-zdrowia ... 100
3.6. Bezpieczeństwo ... 112
3.7. Finansowanie ... 115
3.8. Bariery i korzyści wynikające z rozwoju gospodarki elektronicznej w obszarze e-zdrowia ... 118
Rozdział IV Model zarządzania e-usługami medycznymi ... 123
4.1. Model przypadków użycia ... 124
3
4.2. Substrat technologiczny ... 135
4.3. Technologie informacyjne/informatyczne wspierające rozwój branży medycznej ... 137
4.4. Systemy informatyczne dedykowane dla placówek medycznych ... 145
4.5. Architektura e-usług medycznych ... 150
4.6. Bezpieczeństwo ... 158
4.7. Finansowanie w ochronie zdrowia ... 163
4.8. Funkcjonalność modelu dla wybranych uczestników ... 167
4.9. Weryfikacja modelu ... 169
Zakończenie ... 172
Bibliografia ... 177
Spis tabel ... 185
Spis rysunków ... 186
Spis wykresów ... 188
4
W STĘP
Rozwój technologii telekomunikacyjnych, mikroelektroniki, mikrokomputerów oraz telefonów komórkowych znajduje wyraz w technologii informacyjnej. Łączenie się wszystkich tych technik doprowadziło do stworzenia Internetu, być może najbardziej rewolucyjnego medium technologicznego Wieku Informacji
1. Na całym świecie technologie ICT wywołały nową rewolucję przemysłową opartą na informacji, która sama jest wyrazem ludzkiej wiedzy. Postęp technologiczny umożliwił przetwarzanie, przechowywanie, odzyskiwanie i przekazywanie informacji w formie ustnej, pisemnej bądź wizualnej. Wraz z rozwojem technologii informacyjno- komunikacyjnych i ich coraz szerszym zastosowaniem w życiu gospodarczo-społecznym rozpowszechnia się teoria społeczeństwa informacyjnego.
Społeczeństwo informacyjne jest ściśle związane z postępem technologicznym, powstaje i zmienia się wraz z rozprzestrzenianiem się nowej generacji rozwiązań informatycznych w kolejnych obszarach gospodarki, sfery publicznej i strukturach społecznych
2. Społeczeństwo informacyjne ma potencjał do poprawy jakości życia obywateli Europy, efektywności organizacji społecznej i gospodarczej jak również wzmocnienia spójności.
Rozwój współczesnego Internetu, jak również wzrost nowoczesnych technologii teleinformatycznych, zaczął wywierać wpływ na wzrost gospodarczych zastosowań Internetu. Według H. Simona Internet posiada dwie unikalne cechy: zdolność do dystrybucji cyfrowych produktów do dużej liczby konsumentów i zdolność do pracy w sieciach. Wpływ Internetu zależy od stopnia w jakim przedsiębiorstwo przetwarza zalety tych zdolności
.Internet zaczęto wykorzystywać do procesów gospodarczych, zaczęła rozwijać się gospodarka elektroniczna, która polega na wymianie: towarów, usług i własności intelektualnej wszelakiego rodzaju przez media elektroniczne. Jest to też sposób prowadzenia działalności gospodarczej przez uniwersalne i powszechne sieci komputerowe. Gospodarka elektroniczna jest konsekwencją rozwoju technologicznego i
1
M. Castells, Społeczeństwo sieci, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2013, s. 82.
2 K. Doktorowicz,
Europejski model społeczeństwa informacyjnego polityczna strategia Unii Europejskiej w
kontekście globalnych problemów wieku informacji, Wydawnictwo Uniwersytety Śląskiego 2005, s. 23.
5 konwergencji, czyli połączenia się i przenikania: technik przetwarzania danych, telekomunikacji, wiedzy
3.
Jedną ze stref społeczeństwa informacyjnego jest e-zdrowie. Zdrowie jest wartością samą w sobie, jest również czynnikiem wzrostu gospodarczego: zdrowe społeczeństwo potrafi osiągnąć swój pełen potencjał gospodarczy. Sektor opieki zdrowotnej jest jednym z największych w Unii Europejskiej i jego udział w produkcie krajowym brutto UE wynosi 10% i zatrudniony jest w nim co dziesiąty z wszystkich pracowników UE. Zatem e- zdrowie ma być kluczem do uzyskania większego wzrostu gospodarczego jak również stworzenia nowych miejsc pracy w gospodarce opartej na wiedzy. W związku z starzeniem się społeczeństwa, rosnącymi oczekiwaniami jakości opieki oraz rosnącą mobilnością pacjentów i pracowników służby zdrowia systemy opieki zdrowotnej stoją przed nowymi wyzwaniami. Systemy e-zdrowia i usług mogą mieć wpływ na system opieki zdrowotnej poprzez poprawę dostępu do opieki, zwiększenie jakości, wydajność oraz produktywność tego sektora. Działania strategiczne w kierunku rozwoju obszaru e-zdrowia rozpoczęto w Unii jedenaście lat temu, natomiast w Polsce działanie zostały podjęte rok później. Na tym tle podjęto próbę określenia luki wiedzy w zakresie organizacji i funkcjonowania w małych i średnich przedsiębiorstwach sektora medycznego i w konsekwencji konstrukcji modelu zarządzania e-usługami medycznymi.
Przedmiotem badań w niniejszej pracy jest z jednej strony obszar zastosowań technologii informatyczno-komunikacyjnych w placówkach medycznych: Niepublicznych Zakładach Opieki Zdrowotnej, aptekach, Zakładach Lecznictwa Ambulatoryjnego prowadzących swoją działalność na terenie województwa wielkopolskiego, a z drugiej strony stan społeczeństwa informacyjnego w województwie wielkopolskim w grupie lekarzy oraz pacjentów. Celem głównym jest zbudowanie modelu zarządzania e-usługami medycznymi w małych i średnich przedsiębiorstwach sektora medycznego. W pracy sformułowano również cele szczegółowe, które miały określić:
− stan infrastruktury teleinformatycznej w badanych placówkach,
− stosowane procedury dotyczące zachowania bezpieczeństwa przechowywanych danych medycznych,
3
Jerzy Kisielnicki, MIS - systemy informatyczne zarządzania, Placet, Warszawa 2008, s. 331.
6
− stopień wykorzystania systemów informatycznych dedykowanych placówkom medycznym,
− powiązania z innymi systemami,
− zakres świadczonych usług on-line w placówkach medycznych,
− poziomy kooperacji z instytucjami współdziałającymi z placówkami medycznymi,
− sposoby finansowania projektów służących realizacji strategii informatyzacji w placówkach medycznych.
W związku z tym w niniejszej pracy podejmuje się próbę odpowiedzi na następujące pytania:
− jakie usługi są świadczone drogą elektroniczną?
− jaki jest stan społeczeństwa informacyjnego w obszarze e-zdrowia w województwie wielkopolskim w ocenie pacjentów i lekarzy?
− jaki jest poziom bezpieczeństwa przechowywanych danych medycznych placówkach medycznych?
− jaki jest poziom inwestycji w rozwiązania informatyczne oraz jakie są źródła ich finansowania w MSP wielkopolskiego sektora medycznego?
− jak organizowana jest zewnętrzna oraz wewnętrzna komunikacja placówki medycznej?
W pracy postawiono hipotezę, iż System e-usług medycznych jest nieadekwatny do potrzeb społeczeństwa informacyjnego.
Zastosowano następujące jakościowe i ilościowe metody badawcze takie jak:
indywidualne wywiady, badania ankietowe PAPI i badania ankietowe CAPI. Punktem
wyjścia dla przeprowadzonych badań były studia literatury dotyczące zagadnienia
społeczeństwa informacyjnego. Przebieg prowadzonych badań przedstawiono na rys. 1.
7
Problem badawczy, cele, pytania
Studia literaturowe
Polityka UE i Polski w zakresie e-zdrowia
Kanały komunikacji firm
i konsumentów w epoce cyfrowej Wybrane
zagadnienia dotyczące społeczeństwa informacyjnego
Badania empiryczne
Badania jakościowe:
wywiady
Akty prawne Badania ilościowe:
kwestionariusze ankietowe
Opracowanie modelu e-usług medycznych
małych i średnich przedsiębiorstw sektora medycznego
Wnioski końcowe
Weryfikacja opracowanego modelu
Rysunek 1. Metodologia badań
Źródło: Opracowanie własne.
8 Niniejsza rozprawa została podzielona na cztery rozdziały. W pierwszym rozdziale zostały przedstawione definicje, geneza powstania społeczeństwa informacyjnego oraz główne cechy społeczeństwa informacyjnego. Wskazano przy pomocy jakich wskaźników dokonywane są pomiary rozwoju społeczeństwa informacyjnego. Wyróżnione zostały składniki e-zdrowie, które podzielono na kategorie dotyczące, elektronicznych usług, tworzenia, przechowywania informacji medycznej oraz sposoby jej udostępniania, elektroniczne dokumenty oraz sposoby komunikacji. Do e-usług zaliczone zostały:
rejestracja on-line, konsultacje on-line, e-opieka, telemedycyna (telekonsultacje, telemonitoring, teleopieka), wymiana informacji pomiędzy placówkami służby zdrowia, dostęp pacjentów do własnych danych. Do elektronicznych dokumentów: elektroniczne raporty, e-skierowania, e-zwolnienia, cyfrowa dokumentacja medyczna, elektroniczne recepty oraz karta ubezpieczenia zdrowotnego. Natomiast do informacji medycznych umieszczanych w Internecie: informacje medyczne dla lekarzy i pacjentów i informatory medyczne.
W drugim rozdziale omówiono akty prawne służące budowie społeczeństwa informacyjnego w Unii Europejskiej i Polsce jak również kierunki rozwoju e-zdrowia w Polsce i UE. Szczególną uwagę zwrócono na ustawy mające bezpośredni wpływ na realizację planów informatyzacji służby zdrowia. Opisane zostały podstawowe działania służące realizacji planu wprowadzenia e-usług medycznych w placówkach ochrony zdrowia. Ponadto opisano dokumenty strategiczne Unii Europejskiej służące budowie społeczeństwa informacyjnego oraz dokumenty strategiczne dotyczące obszaru e-zdrowia w Polsce.
Rozdział trzeci zawiera opracowanie wyników badań ankiety przeprowadzonej na przełomie 2013/2014 r. wśród placówek medycznych, lekarzy, pacjentów. W rozdziale tym zidentyfikowano placówki medyczne działające w województwie wielkopolskim oraz interesariuszy modelu e-usług medycznych. Dodatkowo opisano technologie informacyjne wspierające rozwój branży medycznej. Poddano analizie systemy informatyczne aktualnie wykorzystywane w obszarze ochrony zdrowia. Sklasyfikowano funkcjonalność systemów dla wybranych kategorii intereasariuszy (placówki medyczne, pacjenci, lekarze).
Omówiono podstawowe portale mające bezpośredni związek z informacjami dotyczącymi
ochrony zdrowia. Ponadto sprawdzone zostały sposoby zachowania bezpieczeństwa
9 danych medycznych pacjenta jak również metody ochrony wysyłanych informacji medycznych. Poddane analizie zostały również sposoby finansowania inwestycji informatycznych w placówkach służby zdrowia oraz bariery i korzyści wynikające z wprowadzenie e-usług.
W czwartym rozdziale na podstawie analizy literatury, dokumentów strategicznych
i planów działania w kierunku rozwoju e-zdrowia w UE i Polsce przedstawionych w
rozdziale I i II został opisany model e-usług medycznych. Podstawowe warstwy w
opisanym modelu stanowiły: warstwa technologiczna, warstwa związana z
oprogramowaniem oraz jego funkcjonalnością, bezpieczeństwo oraz źródła finansowania
inwestycji przeprowadzanych w placówkach medycznych w celu realizacji projektów
związanych z wdrożeniem e-zdrowia. Przedstawione w rozdziale IV składniki modelu
dotyczyły wymagań niefunkcjonalnych. Zbudowany został również model funkcjonalności
e-usług medycznych na podstawie wyszczególnionych przypadków użycia z perspektywy
pacjenta. Przedstawiono otoczenie modelu, które stanowili pacjenci, personel medyczny
oraz instytucje zdrowotne. Wyróżniono aktorów modelu (pacjenci) oraz przypadki użycia
bezpośrednio związane z pacjentem, które pogrupowano ze względu na funkcjonalność
dotyczącą komunikacji, usług on-line, telemonitoringu oraz informacji. Do budowy
modelu użyto języka UML, zgodnie z jego notacją utworzono diagramy dotyczące
wyszczególnionych przypadków użycia oraz przedstawiono związki zachodzące pomiędzy
aktorem modelu – pacjentem a systemem. Modelowanie rzeczywistości e-usług
medycznych z perspektywy pacjenta posłużyło do wysunięcia wniosków dotyczących
stanu obecnego e-usług medycznych w Polsce.
10
R OZDZIAŁ I S POŁECZEŃSTWO INFORMACYJNE
1.1. Geneza, definicje i główne cechy społeczeństwa informacyjnego
Współczesne społeczeństwo ulega ciągłym przeobrażeniom, które następują pod wpływem postępu technologicznego, dyfuzji kultury, ruchów społeczno-ideologicznych zarówno tych rewolucyjnych, reformatorskich jak i ekspresyjnych. W społeczeństwie agrarnym istotą działania była produkcja żywności, niewielka grupa osób miała dostęp do nauki. Rewolucja przemysłowa której początek miał miejsce w XVIII w. wykształciła nowe społeczeństwo, którego działania opierały się na pracy w przemyśle. Jednocześnie malała liczba osób pracujących w rolnictwie, ponieważ ludzie zaczęli przenosić się z obszarów wiejskich do miast. Stopniowo zaczął upowszechniać się też dostęp do wiedzy, a rozwijająca się telefonia, telegraf oraz nowe środki transportu ułatwiły komunikację międzyludzką i zainicjowało społeczeństwo industrialne. Kiedy zaczęła rozwijać się gospodarka oparta przede wszystkim na usługach i coraz większa liczba osób znajdowała zatrudnienie w sektorze usług nastąpiło przejście od masowej produkcji do produkcji skierowanej na klienta, wówczas zaczęto mówić o nowym rodzaju społeczeństwa mianowanym społeczeństwem postindustrialnym. Rozwój technologii informacyjnej w społeczeństwie postindustrialnym miał podobny wpływ na zmiany społeczne, jak rozwój przemysłu w społeczeństwie industrialnym. Teoretyczna wiedza stała się zasobem równie podstawowym, jak kapitał w społeczeństwie przemysłowym i zapasy żywności w społeczeństwie agrarnym: wartość dodana pracy została zastąpiona wartością dodaną wiedzy
4. Jednym z określeń dla powstającego społeczeństwa było społeczeństwo sieciowe.
Schemat koncepcji społeczeństwa sieciowego wykreował M. Castells.
Nie ma jednoznacznej daty powstania społeczeństwa informacyjnego. W 1963 roku japoński socjolog T. Umesao opisując ewolucyjną teorię opartą na przemyśle informacyjnym, użył terminu johoka shakai dla społeczeństwa, które komunikowało się poprzez komputer.
4
The Coming of Post-industrial Society, A Venture In Social Forecasting. New York: Basic Books, XIII, 507
p.,, s. 190.
11 W Japonii 1972 roku Y. Masuda opracował kompleksowy, wielofazowy i długofalowy plan przeobrażania wszystkich sfer życia społecznego w oparciu o rozwój sektora informacji i telekomunikacji przygotowujący nowe społeczeństwo
5(por. tab. 1).
Tabela 1. Plan Masudy (1972), Okres rozwoju komputeryzacji i powstania społeczeństwa informacyjnego w Japonii
Okres I 1945-1950
Okres II 1950-1970
Okres III 1970-1980
Okres IV 1980-2000 Komputeryzacja
wielkiej nauki
Komputeryzacja zarządzania
Komputeryzacja informacji społecznej
Komputeryzacja działań jednostkowych
Cel
Obrona, rozwój,
badania kosmosu
Produkt narodowy brutto
Dobrobyt, opieka społeczna
Zadowolenie
Skalawartościowania
Prestiż narodowy Wzrost gospodarczy
Dobrobyt
społeczny Rozwój
osobowości
Podmiot
Kraj Przedsiębiorstwo Ludność Osoba prywatna
Przedmiot
Przyroda Organizacja Społeczeństwo Jednostka ludzka
Naukapodstawowa
Nauki przyrodnicze
Nauki o zarządzaniu
Nauki społeczne Nauki o zachowaniu jednostki
Wzorzecinformacyjny
Osiąganie celu Wydajność Rozwiązywanie
problemów Twórczość intelektualna
Źródło: T. Goban – Klas, P. Sienkiewicz, Społeczeństwo informacyjne: szanse, zagrożenia, wyzwania, Kraków 1999, s.35.
W Stanach Zjednoczonych pojęcie społeczeństwo informacyjne przyjęło się dzięki pracom F. Machlupa i M. U. Porata. Rozwojowi społeczeństwa informacyjnego sprzyjał wolny rynek oraz w początkowej fazie inicjatywy rządowe. Zaczął się tworzyć nowy technologiczny paradygmat, zorganizowany wokół technik informacyjnych, był on specyficznym segmentem społeczeństwa amerykańskiego, rozwijającym się w interakcji z globalną gospodarką i ze światową geopolityką, która przybrała postać nowego systemu produkcji, komunikowania się, zarządzania i życia
6.
W Europie pierwszym krajem, w którym zwrócono uwagę na zmiany, jakim ulega społeczeństwo pod wpływem technologii była Francja. Dwaj socjologowie A. Minc i S.
Nora w 1978 roku przedstawili prezydentowi Francji raport dotyczący sukcesów gospodarczych Japonii. Publikacja wywołała dyskusję na temat nowych wyzwań stojących
5
T. Goban – Klas, P. Sienkiewicz, Społeczeństwo informacyjne: szanse, zagrożenia, wyzwania, Kraków 1999, s. 35.
6
M. Castells, Społeczeństwo sieci, PWN, Warszawa 2008, s. 23.
12 przed systemem politycznym, którego zmiany miały sprostać nowej skali życia gospodarczego oraz nowym wzorcom życia społecznego. Najważniejszym zaś krokiem Europy w kierunku propagowania społeczeństwa informacyjnego był dokument M.
Bangemanna z 1994 roku, który wskazywał na potrzebę odpowiedzi Unii Europejskiej na wyzwania społeczeństwa informacyjnego. Dokument zyskał poparcie wielu europejskich firm związanych z gałęzią telekomunikacyjno-informatyczną.
W Polsce Krajowa Rada Radiofonii i Telewizji w lipcu 1996 roku wydała raport pt.
Społeczeństwo informacyjne w Polsce, w którym stwierdzono, że Społeczeństwo staje się społeczeństwem informacyjnym, gdy osiąga stopień rozwoju oraz skali i skomplikowania procesów społecznych i gospodarczych wymagający zastosowania nowych technik gromadzenia, przetwarzania, przekazywania i użytkowania olbrzymiej masy informacji generowanej przez owe procesy. W takim społeczeństwie:
- informacja i wynikająca z niej wiedza oraz technologie są podstawowym czynnikiem wytwórczym, a wszechstronnym czynnikiem rozwoju jest wykorzystywanie teleinformatyki,
- siła robocza składa się w większości z pracowników informacyjnych,
- większość dochodu narodowego brutto powstaje w obrębie szeroko rozumianego sektora informacyjnego
7.
Zmiany, które następowały w społeczeństwie oraz wyróżniane cechy, które opisywały dany rodzaj społeczeństwa powodowały, że badacze zajmujący się badaniem nowego zjawiska w różny sposób je nazywali. W związku z tym w literaturze przedmiotu można znaleźć wiele określeń związanych ze społeczeństwem informacyjnym (tabela 2).
Tabela 2. Różne określenia społeczeństwa informacyjnego
Rok Nazwa społeczeństwa Autor
1 2 3
1950 Samotny tłum
Człowiek posthistoryczny Reisman
Seidenberg
1953 Rewolucja organizacyjna Boulding
1956 Człowiek organizacji White
1958 Merytokracja Young
1959 Rewolucja edukacyjna
Społeczeństwo postkapitalistyczne
Drucker Dahrendorf
1960 Koniec ery ideologii Bell
7
J. S. Nowak, Społeczeństwo informacyjne Krok naprzód, dwa kroki wstecz, Red nauk P. Sienkiewicz, J.S.
Nowak, PTI Katowice 2008.
13
1 2 3
1961 Społeczeństwo przemysłowe Aron
1962 Rewolucja komputerowa Ekonomia wiedzy
Barkeley Machlup
1963 Nowa klasa pracująca Mallet
1964 Globalna wioska
Człowiek jednowymiarowy Era postcywilizacyjna Społeczeństwo usług
Społeczeństwo technologiczne
McLuhan Marcuse Boulding Dahrendorf Ellul 1967 Nowe państwo przemysłowe
Rewolucja naukowo –techniczna
Galbraith Richta 1968 Podwójna ekonomia
Neokapitalizm
Społeczeństwo postmodernistyczne Technokracja
Averitt Gorz Etzoni Meynaud
1969 Wiek nieciągłości Drucker
1970 Społeczeństwo skomputeryzowane Wiek postliberalny
Kultura prefiguratywna Era technotroniczna
Martin and Norman Kahn
Mead Brzeziński 1971 Wiek informacji
Compunifications
Społeczeństwo postprzemysłowe
Helvey Oettinger Touraine 1972 Społeczeństwo posttradycjonalne
Świat bez granic
Eisenstat Brown
1973 Nowe społeczeństwo usług Lewis
1974 Rewolucja informacyjna Lamberton
1975 Wiek środków komunikowania Mediokracja
Trzecia rewolucja przemysłowa
Philips Philips Stine 1976 Społeczeństwo przemysłowo- technologiczne
Megacourp
Ionescu Eichner 1997 Rewolucja elektroniczne
Ekonomia informacji
Evans Porat 1978 Demokracja antycypacyjna
Naród sieciowy Republika technologii Społeczeństwo telepatyczne Społeczeństwo okablowane
Bezold Hiltz i Turoff Boorstin Nora i Minc Martin
1979 Wiek komputerowy, Tysiąclecie mikro Detouzos i Moses
Evans 1980 Mikrorewolucja
Rewolucja mikroelektroniczna Trzecia fala
Large Forester Toffler 1981 Społeczeństwo informacyjne
Rynek sieciowy
Martin i Butler Dodrick 1982 Rewolucja środków komunikowania
Wiek informacji
Williams Dizard 1983 Państwo komputerowe
Wiek genów
Brunham Sylvester i Klotz 1984 Drugi podział przemysłowy
Człowiek Turinga
Piore i Sabel Bolter
1996 Społeczeństwo sieciowe Castells
Źródło: T. Goban – Klas, P. Sienkiewicz, Społeczeństwo informacyjne: szanse, zagrożenia,
wyzwania, Kraków 1999, s. 47.
14 W literaturze przedmiotu występują różne terminy dotyczące definicji nowego społeczeństwa, którym określa się społeczeństwo informacyjne. Głównymi jego wyróżnikami są: gospodarka oparta na informacji oraz sektor usług, rozwój technik telekomunikacyjnych i informacyjnych, rozwój sektora edukacji, rozwój informatyki, biotechnologii oraz genetyki, nowe struktury bazujące na przekazie informacji. Kolejnym określeniem jest społeczeństwo wiedzy, którego głównymi wyróżnikami są: masowość edukacji, kształcenie ustawiczne, gospodarka oparta na wiedzy, transfer technologii oraz innowacyjność gospodarki. Można również znaleźć określenie społeczeństwo sieciowe, czyli takie, którego struktura gospodarki opiera się na sieci (outsourcing) jak również struktura społeczna opiera się na sieci (Internet). Społeczeństwo postindustrialne, którego głównym wyróżnikiem jest zwiększenie zatrudnienia w nieprzemysłowych i w nie rolniczych zawodach, nowe gałęzie gospodarki, gospodarka oparta na wiedzy.
Społeczeństwo globalne, którego głównym wyróżnikiem jest rozwój technologii informacyjnych i komunikacyjnych oraz transportu. Społeczeństwo informatyczne, którego głównym wyróżnikiem jest rozwój technologii informatycznych oraz ich wykorzystanie.
Definicja społeczeństwa informacyjnego, najczęściej wykorzystywana w Europie pochodzi z opublikowanego w 1994 r. raportu Europe and the Global Information Society:
Recommendations to the European Council, zwanego potocznie Raportem Bangemanna.
Społeczeństwo informacyjne charakteryzuje się przygotowaniem i zdolnością do użytkowania systemów informatycznych i wykorzystuje usługi telekomunikacyjne do przekazywania i zdalnego przetwarzania informacji
8. Społeczeństwo informacyjne, z jednej strony jest metaforą społecznego i ekonomicznego rozwoju, z drugiej jednak stanowi źródło konfliktów i sprzeczności, co sprawia, iż wzrostowi jakości życia towarzyszy często inwigilacja elektroniczne czy też kontrola korporacyjna
9. Na potrzeby strategii określającej rozwój społeczeństwa informacyjnego w Polsce do roku 2013 społeczeństwo informacyjne zdefiniowano jako to, „w którym przetwarzanie informacji z wykorzystaniem technologii informacyjnych i komunikacyjnych stanowi znaczącą wartość
8
http://archiwum-ukie.polskawue.gov.pl/raport_bangemanna.pdf.
9
K. Doktorowicz, Europejski model społeczeństwa informacyjnego polityczna strategia Unii Europejskiej w
kontekście globalnych problemów wieku informacji, Wydawnictwo Uniwersytety Śląskiego 2005, s. 23,
s. 49-50.
15 ekonomiczną, społeczną i kulturową”
10. Za rozwinięte społeczeństwo informacyjne uważa się takie, które korzysta ze wspólnej przestrzeni informacyjnej, w jego ramach możliwe jest korzystanie z usług administracji publicznej, które są w pełni dostępne on-line, w kontekście wykorzystania technologii informacyjnych i komunikacyjnych uwzględnia kwestie integracji społecznej (poprzez minimalizację wykluczenia cyfrowego), inwestuje w działalność badawczo-rozwojową i charakteryzuje się wysokim poziomem innowacyjności. Istotnym wskaźnikiem jest również poprawa jakości życia, wdrożenie technologii informacyjno-komunikacyjnych umożliwia bowiem wprowadzenie nowych usług zdrowotnych czy społecznych.
T. Goban-Klas oraz P. Sienkiewicz zdefiniowali społeczeństwo informacyjne w następujący sposób: „Społeczeństwo informacyjne to społeczeństwo, które nie tylko posiada rozwinięte środki przetwarzania informacji i komunikowania, lecz środki te są podstawą tworzenia dochodu narodowego i dostarczają źródła utrzymania większości społeczeństwa”
11. Społeczeństwo informacyjne to z pewnością społeczeństwo, które wytwarza informację, przechowuje informację, przekazuje informację, pobiera informację, wykorzystuje informację
12. Z kolei w Polsce, na I Kongresie Informatyki Polskiej w 1994 roku zdefiniowano społeczeństwo informacyjne jako: Społeczeństwo charakteryzujące się przygotowaniem i zdolnością do użytkowania systemów informatycznych, skomputeryzowane i wykorzystujące usługi telekomunikacji do przesyłania i zdalnego przetwarzania informacji
13. W roku 1973 D. Bell wskazał następujące cechy społeczeństwa informacyjnego:
– dominacja naukowców i specjalistów w strukturze zawodowej, – wzrost znaczenia wiedzy teoretycznej jako źródła innowacji,
– dominacja sektora usług w gospodarce oraz rozwój sektora czwartego (finanse, ubezpieczenia itp.) i piątego (zdrowie, oświata, nauka),
10
http://bip.msw.gov.pl/bip/informacje-maic/programy/spoleczenstwo-informac/17688,Strategia-rozwoju- spoleczenstwa-informacyjnego-w-Polsce-do-roku-2013-dokument-pr.html Strategia Rozwoju Społeczeństwa Informacyjnego w Polsce do roku 2013.
11
T. Goban-Klas, P.Sienkiewicz, Społeczeństwo informacyjne: Szanse, zagrożenia, wyzwania, Wydawnictwo Fundacji Postępu Telekomunikacji, Kraków, 1999.
12
Zacher, L. (red). Polska a globalne społeczeństwo informacyjne. Ekspertyza zbiorowa (K. Doktrowicz, T.
Goban-Klas, K. Krzysztofek, F. Mączyński, L. Zacher) dla Komitetu Badań Naukowych,1997.
13
Raport 1 Kongresu Informatyki Polskiej, Poznań 1994, http://www.kongres.org.pl/on-line/1-
szy_Kongres/index.html.
16 – nastawienie na sterowany rozwój techniki,
– tworzenie nowych „technologii intelektualnych” jako podstaw podejmowania decyzji politycznych i społecznych
14.
Istotne cechy społeczeństwa informacyjnego wyróżniał M. Nowina-Konopka, który do elementarnych cech społeczeństwa informacyjnego zaliczył: (1) wytwarzanie, (2) przechowywanie, (3) przekazywanie, (4) pobieranie i (5) wykorzystywanie informacji przez większość obywateli oraz organizacji i miejsc pracy w szeroko rozumianym zakresie użytku własnego, społecznego w edukacji i działalności zawodowej
15. Cechami charakterystycznymi społeczeństwa informacyjnego są zatem: informacja, wiedza, technologia, komunikacja i rozwój
16. Biorąc pod uwagę przedstawione dotąd definicje społeczeństwo informacyjne można scharakteryzować za pomocą kilku materialnych cech:
− informacja stanowi jego główny surowiec, buduje i tworzy społeczeństwo informacyjne;
− technologie działają na informację, a nie informacja na technologie (jak to było w rewolucji przemysłowej);
− wszechobecność nowych technologii oraz ich wzmożony wpływ na społeczeństwo (formuje procesy indywidualnej i zbiorowej egzystencji);
− powstaje sieciowa logika, czyli zbiór stosunków, w których operuje się nowymi technologiami informacyjnymi;
− występuje elastyczność struktur, co umożliwia zmianę, modyfikację oraz rekonstrukcję elementów sieci;
− następuje ciągła zmiana i płynność organizacyjna;
− następuje łączenie się technologii w jeden, wysoce zintegrowany system (technologie łączą się ze sobą co ułatwia im rozwój)
17.
14
S.J. Nowak, Geneza rozwoju społeczeństwa informacyjnego, Polskie Towarzystwo Informatyczne – oddział Górnośląski, Katowice 2008.
15
M. Nowina Konopka, Istota i rozwój społeczeństwa informacyjnego. [w] Społeczeństwo informacyjne.
Istota, rozwój, wyzwania, Wydawnictwo Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2006, s. 19.
16
A. Dąbrowska, M. Janoś-Kresło, A. Wódkowski, E-usługi a społeczeństwo informacyjne. Wydawnictwo Difin, Warszawa 2009, s. 13.
17
M. Castells, Społeczeństwo sieci, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2013, s. 79-80.
17 1.2. Budowa społeczeństwa informacyjnego w świetle strategii Unii Europejskiej
Działania Unii Europejskiej na rzecz społeczeństwa informacyjnego rozpoczęły się w latach 90-tych. Na przestrzeni kilkudziesięciu lat Unia Europejska opracowała dokumenty, strategie oraz plany działania, które miały wspierać realizowanie założeń dotyczących budowy społeczeństwa informacyjnego (rys.2).
1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
White paper on Growth, Competitiveness, Employment. The challenges and ways forward into the 21st century Raport Bangemanna
Zielona księga, Living and Working in the Information Society - People First Strategia Lizbońska Nowa Strategia Lizbońska
Strategia Europa 2020
Lata
Rysunek 2. Etapy budowy społeczeństwa informacyjnego w UE Źródło: opracowanie własne.
W dokumentach oraz strategiach zawarte były wizje i projekty UE związane z
tematem społeczeństwa informacyjnego oraz obszary, w których należało podjąć działania,
w celu utworzeniu społeczeństwa informacyjnego. Do podstawowych dokumentów
należały: White paper on Growth, Competitiveness, Employment. The challenges and ways
forward into the 21
stcentury, Raport Bangemanna oraz Zielona księga, Living and
Working in the Information Society - People First. Podstawowymi strategiami była
Strategia Lizbońska z Planem działania eEuropa2002 oraz eEuropa2005, Nowa Strategia
Lizbońska z planem działania i2010 oraz Europa2020 (por. rys. 2).
18 Rysunek 3. Schemat dokumentów, strategii oraz planów działania opisujących plany UE w celu zbudowania społeczeństwa
Źródło: Opracowanie własne.
W dokumencie White paper on Growth, Competitiveness, Employment. The
challenges and ways forward into the 21
stcentury przedstawiono wizję modelu
społeczeństwa informacyjnego (1993 r.). Utworzenie dokumentu wspierało debatę na rzecz
stworzenia zrównoważonego rozwoju gospodarek europejskich, które miały być
konkurencyjne na arenie międzynarodowej. Przejście do społeczeństwa informacyjnego
19 stało się procesem nieodwracalnym i miało mieć wpływ na wszystkie aspekty społeczeństwa oraz relacje między gospodarczymi partnerami
18. Pierwszym zagadnieniem przedstawionym w omawianym dokumencie był wspólny obszar informacji w UE, który miał opierać się na kilku zasadach :
− informacja miałaby być przekształcana i zbierana w formie elektronicznej za pomocą formularza elektronicznego, zapisywana do bazy danych, bazy dokumentów, zdjęć itd.,
− użytkownik miałby dostęp do sprzętu, akcesoriów i oprogramowania służącego do przetwarzania informacji,
− budowa naziemnej infrastruktury kablowej oraz komunikacji bezprzewodowej, sieci i satelity,
− rozwój podstawowych usług telekomunikacyjnych, poczta elektroniczna, interaktywny dostęp do bazy danych, interaktywna cyfrowa transmisja obrazu,
− działania, które poprawią strukturę informacji oraz łatwość obsługi dla użytkownika
19.
Stworzenie wspólnego obszaru informacji miało wpływ na: wprowadzenie nowych metod organizacji pracy np. telepraca, liberalizację nowych infrastruktur np. infrastruktury transportowej, utworzenie nowych usług (edukacja i szkolenia, kultura, bezpieczeństwo), realizację nowych metod płatności za usługi takie jak Pay oraz poprawę sytuacji na rynku pracy.
Drugim zagadnieniem przedstawionym w omawianym dokumencie były zasady utworzenia informacyjnej infrastruktury, polityki normalizacyjnej i polityki innowacyjnej oraz wsparcie dla polityki regionalnej. UE powinna zmierzać do osiągnięcia takich celów jak:
− zawieranie pomiędzy firmami międzynarodowych sojuszy, promowanie systemów otwartych i międzynarodowych standardów,
18
White paper Growth, competitiveness, employment. The challenges and ways forward into 21st century, http://europa.eu/documentation.
19
Ibidem.
20
− uwzględnianie w opracowywanych systemach europejskich cech:
wielojęzyczność, różnorodność kulturową, różnice gospodarcze, a co za tym idzie, zachowanie modelu społecznego,
− stworzenie warunków, w których w otwartym i międzynarodowym systemie Europa będzie miała popyt na podstawowe technologie, efektywność i konkurencyjność przemysłu
20.
Pełniejsze wykorzystanie technologii informacyjno-komunikacyjnych powinno mieć wpływ na tworzenie nowych rynków usług, stworzenie partnerstwa pomiędzy sektorem publicznym i prywatnym oraz zmianę procedur, pozwalających na przyśpieszenie podejmowania decyzji administracyjnych. Strategia tworząca wspólny obszar informacyjny musiała spełniać cztery wymagania:
− rozpowszechnienie najlepszych praktyk i rozwój zastosowań technologii ICT,
− liberalizację sektora telekomunikacyjnego,
− standaryzację w rozdrobnionych komunikacyjnych obszarach, które mogą złożyć się na jeden obszar informacyjny,
− stworzenie transeuropejskiej infrastruktury, która stanie się fundamentem społeczeństwa informacyjnego
21.
Drugim dokumentem, który miał istotny wkład w rozwój społeczeństwa informacyjnego był Raport Bangemanna. Raport ten stanowił punkt wyjścia do podjęcia działań na poziomie europejskim i państw członkowskich i zawierał wizję społeczeństwa informacyjnego oraz przedstawił korzyści jakie może przynieść obywatelom oraz instytucjom gospodarczym wejście w nowy wiek informacji. W raporcie został zawarty
„Plan działania” oparty na konkretnych inicjatywach włączających partnerów zarówno z sektora prywatnego jak i publicznego. Wskazano w nim obszary, w których należało podjąć działania, aby przejść do nowego społeczeństwa, podkreślano również fakt, że ważne jest aby współpracę podjął sektor prywatny z publicznym. Istotnym elementem było wdrożenie europejskiej infrastruktury szerokopasmowej (European Brodband
20
Ibidem.
21
Ibidem.
21 Infrastructur) oraz połączenie jej z telekomunikacją europejską, telewizją kablową oraz siecią satelitarną
22.
Technologiczny postęp i ewolucja rynku spowodowały, że UE musiała zrezygnować ze starych procedur. Pojawienie się nowych rynków skutkowało utworzeniem nowych przepisów, które umożliwiały pełne współzawodnictwo. Zgodnie z wytycznymi zawartymi w raporcie Bangemanna należało skupić się na liberalizacji sektora telekomunikacyjnego poprzez:
− otworzenie dla konkurencji infrastruktur i usług znajdujących się ciągle w obszarze monopolu,
− usunięcie niekomercyjnych politycznych obciążeń i ograniczeń budżetowych nałożonych na firmy telekomunikacyjne,
− sporządzenie jasnych harmonogramów i ustalenie dat ukończenia wprowadzania praktycznych zarządzeń, aby osiągnąć zamierzone cele
23. Konkurencyjne otoczenie wymagało zwolnienia usług telekomunikacyjnych z ograniczeń politycznych, takich jak: (1) subsydiowanie funkcji publicznych, (2) zewnętrzne działania rozwojowo-badawcze, (3) wkłady na cele planowania przestrzennego i zarządzania oraz (4) samodzielną odpowiedzialności za usługi
24.
Założono stworzenie odpowiednich ram regulacyjnych w celu umożliwienie powstania i ochrony konkurencji oraz umożliwienia planowania strategicznego i inwestycyjnego. Podjęto działania w celu dostosowania taryf, obniżka międzynarodowych taryf służyła zwiększeniu wykorzystanie infrastruktury generując dodatkowe dochody.
Wprowadzenie konkurencyjnego udostępniania usług i infrastruktury telekomunikacyjnej spowodowało, że firmy telekomunikacyjne musiały działać w kierunku dostosowania swoich taryf do warunków rynkowych. Omawianemu procesowi towarzyszyły dwa elementy: po pierwsze - firmy telekomunikacyjne zostały uwolnione od ograniczeń budżetowych narzuconych politycznie, po drugie - nastąpił sprawiedliwy i proporcjonalny podział obciążeń pomiędzy wszystkie firmy telekomunikacyjne w związku z zapewnieniem powszechnych usług
25.
22
http://archiwum-ukie.polskawue.gov.pl/raport_bangemanna.pdf.
23
Ibidem.
24
Ibidem.
25
Ibidem.
22 Ważnym aspektem w społeczeństwie informacyjnym stanowiła ochrona praw własności intelektualnej ponieważ brak zaufania konsumentów miałby niekorzystny wpływ na szybki rozwój społeczeństwa informacyjnego. W związku z tym ustanowiono ogólnoeuropejskie podejście do bezpieczeństwa prawnego i generalne zasady ochrony danych i zajęto się kwestią zabezpieczeń elektronicznych płatności (szyfrowanie) Szyfrowanie było niezmiernie ważne również dla telehandlu, który wymagał wiarygodności podpisu i tekstu jak również międzynarodowego uznania prawnego.
W społeczeństwie informacyjnym pojawiał się nowy sposób komunikacji, a co za tym idzie inne metody przekazywania informacji. Unia Europejska miała przewodzić działaniom przeciwdziałającym różnicom mechanizmów kontrolnych oraz umocnić bezpieczeństwo prawne, które jest ważne dla globalnej konkurencyjności europejskiego przemysłu środków przekazu. W raporcie Bangemanna opisano dziesięć inicjatyw, które służyło zbudowaniu społeczeństwa informacyjnego:
26− telepraca,
− nauka na odległość,
− sieci dla uniwersytetów i centrów badawczych,
− usługi teleinformatyczne dla małych i średnich przedsiębiorstw,
− zarządzanie ruchem drogowym,
− kontrola ruchu powietrznego,
− sieć opieki zdrowotnej,
− przetargi elektroniczne,
− ogólnoeuropejska sieć administracji publicznej,
− miejskie autostrady informacji.
Z punktu widzenia celu niniejszej pracy istotna była inicjatywa dotycząca utworzenia sieci opieki zdrowotnej, która polegała na połączeniu lekarzy, szpitali i centrów socjalnych na skalę europejską. Działania w kierunku jej utworzenia podjął sektor prywatny, ubezpieczyciele, stowarzyszenia ubezpieczeń medycznych oraz sektor opieki zdrowotnej państw członkowskich. Analiza przeprowadzanych działań wykazała, że wprowadzenie sieci zdrowotnej będzie służyć poprawie jakości w opiece zdrowotnej,
26
http://archiwum-ukie.polskawue.gov.pl/raport_bangemanna.pdf.
23 poprawi diagnostykę poprzez bezpośredni dostęp do specjalistów europejskich, udostępni bezpośrednią rezerwację do usług analitycznych i szpitalnych przez lekarzy w skali europejskiej. Podatnicy i administracje publiczne skorzystają poprzez dokładniejszą kontrolę kosztów i oszczędności w wydatkach na opiekę zdrowotną oraz przyspieszenie procedur zwrotu kosztów
27. Niebezpieczeństwem, jakie dostrzeżono w zastosowanie sieci zdrowotnych, było niedostateczne chronienie danych poufnych oraz zachowanie prywatności pacjentów.
Systemy telekomunikacji połączone z zaawansowanymi technologiami stanowiły klucz do budowy społeczeństwa informacyjnego. Sieci (telefoniczne, satelitarne, kablowe), które przesyłają informację usunęły ograniczenia czasu oraz odległości, e-mail, interaktywne video pozwalają używać sieci, nauka na dystans oraz telepraca oferują wyspecjalizowane zadania dla grupy użytkowników. Finansowanie działań wspierających budowę społeczeństwa informacyjnego stało się głównym zadaniem dla sektora prywatnego. Fundusze publiczne, które będą przeznaczane na budowę społeczeństwa informacyjnego skierowano na konkretne działania.
Obok dokumentów, które stanowiły o rozwoju społeczeństwie informacyjnego UE stworzyła programy działania opisane w strategiach. Pierwszą z nich była Strategia Lizbońska. W marcu 2000 r. w Lizbonie Rada Europejska uchwaliła dziesięcioletni program społeczno-gospodarczy zwany Strategią Lizbońską. Celem Strategii Lizbońskiej było stworzenie w UE dynamicznej oraz konkurencyjnej gospodarki na świecie, co zniwelowałoby lukę w tempie rozwoju pomiędzy Europą a Stanami Zjednoczonymi.
Podkreślano, że gospodarka powinna być oparta na wiedzy, być zdolna do tworzenia nowych miejsc pracy, zapewniać spójność społeczną tzn. zapewnić dobrobyt wszystkim członkom społeczeństwa europejskiego. Przejście do konkurencyjnej i dynamicznej gospodarki opartej na wiedzy miała się dokonać poprzez realizację takich celów jak:
281. Stworzenie społeczeństwa informacyjnego.
2. Stworzenie Europejskiego Obszary Badań i Innowacji.
3. Sprzyjanie tworzeniu i rozwojowi innowacyjnych przedsiębiorstw.
4. Przeprowadzenie reform ekonomicznych mających wpływ na stworzenie
27
http://archiwum-ukie.polskawue.gov.pl/raport_bangemanna.pdf.
28
http://biurose.sejm.gov.pl/teksty_pdf_04/i-1111.pdf.
24 funkcjonalnego rynku wewnętrznego.
5. Stworzenie wydajnych i zintegrowanych rynków finansowych.
6. Koordynowanie polityki makroekonomicznej, konsolidację fiskalną i jakość finansów publicznych poszczególnych gospodarek UE.
Zatem realizacja założeń społecznych wyrażała się w działaniach polegających na:
29− edukacji przygotowującej do życia i pracy w społeczeństwie opartym na wiedzy,
− rozwoju polityki zatrudnienia,
− modernizacji opieki społecznej,
− promocji zaangażowania społecznego.
Chcąc zrealizować cele zawarte w Strategii Lizbońskiej należało w miarę szybko przejść do gospodarki opartej na wiedzy, w tym do rozwoju społeczeństwa informacyjnego, zainicjować badania i innowacje oraz rozwinąć kształcenie ustawiczne.
Podjęte działania powinny:
po pierwsze, doprowadzić do liberalizacji i integracji tych rynków i sektorów, których wspólny rynek de facto nie objął: telekomunikacyjnego, energetycznego, transportowego, pocztowego a także usług finansowych,
po drugie, rozwinąć przedsiębiorczość poprzez deregulację i lepsze wsparcie ze strony administracji (powinna nastąpić likwidacja barier administracyjno-prawnych, łatwiejszy dostęp do kapitału i technologii oraz ograniczanie zakłócającej konkurencję pomocy publicznej i tworzenie równego pola konkurencji,
po trzecie, dążyć do wzrostu zatrudnienia i zmian modelu społecznego, wzrostu aktywności zawodowej, uelastycznienia rynku pracy, poprawy edukacji, unowocześnienia systemu zabezpieczeń społecznych, ograniczenia biedy i wykluczenia społecznego,
po czwarte, dbać o trwałe fundamenty rozwoju i środowiska naturalnego:
ograniczyć zmiany klimatyczne oraz zachować zasoby naturalne
30.
29
Wydział Analiz Ekonomicznych i społecznych, Informacja Nr. 111, Strategia Lizbońska, http://biurose.sejm.gov.pl/teksty_pdf_04/i-1111.pdf, grudzień 2004 r.
30
J. Szomburg, Strategia Lizbońska szansą dla Europy, [w:] Biała Księga 2003. Część I: Polska wobec
Strategii Lizbońskiej, Polskie Forum Strategii Lizbońskiej, Gdańsk-Warszawa 2003, s. 8.
25 Ważnym obszarem w Strategii Lizbońskiej była wyszczególniona również w raporcie Bangemanna telekomunikacja, ponieważ liberalizacja telekomunikacji miała przyczynić się do rozwoju tej branży, co wiązałoby się z obniżeniem kosztów i spadkiem cen usług, a to z kolei wpłynęłoby pozytywnie na efektywność prowadzenia działalności gospodarczej. W związku z tym, że tempo realizacji założonych celów Strategii Lizbońskiej było niejednakowe w poszczególnych państwach członkowskich zdecydowano w 2005 r., że cele zostaną zawężone do uzyskania wzrostu gospodarczego oraz usystematyzowania obszarów priorytetowych czyli rozwój wiedzy i innowacji, rozwój atrakcyjności UE jako miejsca inwestowania i pracy, rozwój „mechanizmów”
umożliwiającym przedsiębiorstwom tworzenie większej liczby lepszych miejsc pracy
31. Wytyczne dotyczące realizacji Strategii Lizbońskiej został zawarty w planie działania e-Europa, którą zainicjowało przyjęcie planu e-Europa2002 Wpływ i priorytety a następnie kontynuowana w planie e-Europa2005 Społeczeństwo informacyjne dla wszystkich. W planie działania e-Europa2002 wyznaczono trzy główne cele, takie jak:
- tańszy, szybszy i bezpieczniejszy Internet, - inwestowanie w ludzi i umiejętności, - zachęcanie do korzystania z Internetu
32.
Pierwszy cel miał być zrealizowany (1) poprzez przyjęcie pięciu dyrektyw dotyczących nowych ram w łączności elektronicznej tj.: ogólne ramy dostępu i wzajemnych połączeń, zezwolenia i licencje, powszechne usługi oraz ochrona danych, które miały pomóc w uzyskaniu tańszego Internetu. (2) przeznaczenie środków na badania sieci elektronicznych wykorzystywanych przez społeczności naukowe. Priorytetem stało się ustanowienie szybkiego dostępu do Internetu oraz Intranetów w Uniwersytetach oraz wspieranie technologii WWG- World Wide Grid
33, które miało za zadanie ułatwienie współpracy pomiędzy rozproszonymi zespołami naukowców. (3) ważne było również budowanie zaufania użytkowników do handlu elektronicznego. Zaufanie może zostać zbudowane jeżeli użytkownicy czują się bezpieczni w sieci. Bezpieczeństwo miało być
31 Ministerstwo rozwoju regionalnego,
http:/mrr/gov.pl/aktualności/rozwoj_regionalny/strony/StrategiaLizbonska.html.
32
KOM(201) 140 wersja ostateczna, http://europa.eu/legislation_summaries.
33
Sieć, która ma uzupełniać WWW świadcząc usługi danych strukturalnych, które są wykorzystywane przez
oprogramowanie.
26 uzyskane poprzez: promowanie technologii ochrony prywatności, certyfikację zasad bezpieczeństwa oraz budowanie niezawodnej infrastruktury informatycznej.
Drugi cel - inwestowanie w ludzi i umiejętności-zamierzano osiągnąć (1) poprzez rozwój cyfrowej młodzieży, (2) poprzez adaptację pracownika do pracy w gospodarce opartej na wiedzy, (3) poprzez koordynację działań, które umożliwią szeroki dostęp do Internetu, zapobiegną wykluczeniu cyfrowemu osób starszych oraz niepełnosprawnych.
Dodatkowo należało stworzyć (4) normy dla produktów informatycznych oraz (5) przyjąć wytyczne dotyczące publicznych stron Internetowych. (Web Accassibility Initiative - WAI)
Trzeci cel - zachęcanie do korzystania z Internetu zamierzano osiągnąć poprzez:
przyśpieszenie rozwoju e-handlu, stworzenie elektronicznego dostępu do usług publicznych oraz rozwinięcie obszaru e-zdrowia.
Rozwój rynku e-handlu wiązał się z ustanowieniem rynku wewnętrznego, oraz zwiększeniem zaufania konsumentów. Należało zatem przyjąć prawodawstwo UE dotyczące praw autorskich, marketingu usług finansowych, e-pieniędzy, podatku VAT na niektóre usługi elektroniczne. Zaufanie konsumentów można natomiast uzyskać proponując mechanizmy rozwiązywania sporów, przyjęcia kodeksów postępowania oraz tworzenie dobrego prawa dla małych i średnich przedsiębiorstw oferujących usługi elektroniczne. Rozwój oprogramowania open-source w sektorze publicznym, uproszczenie procedur administracyjnych on-line dla biznesu umożliwiał elektroniczny dostęp do usług publicznych. W planie pojawił się również zapis dotyczący służby zdrowia w zakresie usług on-line. Świadczeniodawcy powinni mieć odpowiednią infrastrukturę, powinny być również zdefiniowane kryteria jakościowe dla stron internetowych związanych ze zdrowiem
W kolejnym planie działania e-Europa2005 zawarte było także przesłanie dotyczące stworzenia korzystnych warunków dla prywatnych inwestycji i tworzenia nowych miejsc pracy, wzrostu wydajności, modernizacji usług publicznych i zapewnienia wszystkim możliwości uczestnictwa w globalnym społeczeństwie informacyjnym
34. Działania miały skoncentrować się na takich obszarach jak e-administracja, e-learning, e- zdrowie oraz e-biznes. Do rozwoju tych obszarów miała się przyczynić powszechna
34
Monitor Europejski, eEuropa2005 Społeczeństwo informacyjne dla wszystkich, http://archiwum-
ukie.polskawue.gov.pl/HLP/mointintgr.nsf/0/9A1DFBC4F973AD76C1256E75005615A3/$file/ME5507.pdf
?Open.
27 dostępność oraz korzystanie z sieci szerokopasmowych. Miał temu sprzyjać również rozwój protokołu internetowego IPv6
35oraz bezpieczeństwa sieci i informacji.
Rozwijające się nowe usługi wymagały znacznych inwestycji. Zarówno rozwój usług jak i budowa infrastruktury stały się głównym zadaniem dla sektora prywatnego. Należało prowadzić działania, które będą stymulować popyt oraz zmniejszyć niepewność inwestorów prywatnych. Należało również stworzyć przyjazne ramy prawne. Plan działań e-Europa2005 poświęcony był przede wszystkim upowszechnieniu Internetu.
Kolejną inicjatywą UE w zakresie społeczeństwa informacyjnego była Strategia i2010: Społeczeństwo i Media – działania na rzecz wzrostu gospodarczego i zatrudnienia (2006 r.). Komisja Europejska przedstawiła trzy główne priorytety, które zamierzono osiągnąć do 2010 roku:
- tworzenie jednolitej europejskiej przestrzeni informacyjnej, - promowanie inwestycji i innowacji na rzecz badań naukowych,
- realizację integracyjnego europejskiego społeczeństwa informacji i mediów
36. Budując jednolitą europejską przestrzeń informacyjną należało odnieść się do czterech wyzwań, które powstały w związku z konwergencją cyfrową takich jak:
- szybkość: szybsze usługi szerokopasmowe w Europie, umożliwiające dostarczanie zawartości multimedialnej, np. video wysokiej rozdzielczości;
- zawartość multimedialna: poprawa pewności ekonomicznej i prawnej sprzyjająca powstawaniu nowych usług i zawartości on-line;
- interoperacyjność: ulepszenie urządzeń i platform „ komunikujących się ze sobą”
oraz stworzenie usług, które można przenosić pomiędzy platformami;
- bezpieczeństwo: lepsze zabezpieczenia Internetu przed oszustwami, szkodliwą zawartością i awariami technologicznymi zwiększające zaufanie inwestorów i konsumentów do tego medium
37.
Inwestycje w badania i innowacje były warunkiem koniecznym aby sektor ICT nadal w znaczący sposób wpływał na tworzenie nowych miejsc pracy oraz stymulował wzrost gospodarczy. Stosowanie technologii ICT było coraz bardziej powszechne, a tym
35
IPv6- protokół komunikacyjny.
36
KOM(2005) 229 wersja ostateczna, http://eur-
lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=COM:2005:0229:FIN:PL:PDF.
37
Tamże.
28 samym wzrósł wpływ tych technologii na życie społeczne. Wzmocnienie spójności społecznej, ekonomicznej i terytorialnej poprzez zwiększenie dostępności i produktów usług ICT, również w regionach słabiej rozwiniętych, jest ekonomiczną, społeczną, etyczną i polityczną koniecznością
38w związku z tym w Strategii i2010 zwrócono uwagę na wyposażenie obywateli w podstawowe umiejętności cyfrowe. Technologie ICT mając również duży potencjał w obszarze poprawy jakości życia, mogą przyczynić się do poprawy zdrowia obywateli dzięki nowym usługom zdrowotnym i socjalnym. W związku z wyzwaniami demograficznymi stojącymi przed Europą mogą pomóc w zwiększeniu wydajności i efektywności publicznych systemów ochrony zdrowia i opieki społecznej.
Podsumowując założenia przedstawione w Strategii i2010, UE postanowiła skierować swoje działania w kierunku:
− opracowania propozycji mających na celu zaktualizowanie ram regulacyjnych dotyczących łączności elektronicznej i usług z dziedziny społeczeństwa informacyjnego i mediów w celu pełnego wykorzystania potencjału rynku wewnętrznego;
− stymulowania inwestycji w badania strategiczne przy użyciu wspólnotowych instrumentów finansowych w celu pokonania przeszkód utrudniających zastosowanie na szeroką skalę innowacji ICT;
− politycznego wsparciem w dziedzinie e-integracji i jakości życia
39.
Następną koncepcją jaka powstała w UE na rzecz rozwoju społeczeństwa informacyjnego była strategia Europa2020 Strategia na rzecz inteligentnego i zrównoważonego rozwoju sprzyjającego włączeniu społecznemu (Bruksela, 3.3.2010KOM(2010) 2020). Celem strategii było osiągnięcie wzrostu gospodarczego, który będzie: inteligentny (rozwój gospodarki oparty na wiedzy i innowacji), zrównoważony (dzięki zdecydowanemu przesunięciu w kierunku gospodarki niskoemisyjnej, bardziej przyjaznej dla środowiska i bardziej konkurencyjnej) oraz
38Ibidem.
39Ibidem.
29 sprzyjający wyłączeniu społecznemu (ze szczególnym naciskiem na tworzenie nowych miejsc pracy i ograniczanie ubóstwa)
40.
Realizacja przedstawionych celów wymagała działania na poziomie krajowym, unijnym oraz międzynarodowym. W celu ułatwienia realizacji przedstawionych zamierzeń UE przedstawiła siedem projektów przewodnich, które umożliwiały postępy w ramach każdego z priorytetów tematycznych:
41− „Unia innowacji” – projekt na rzecz poprawy warunków ramowych i dostępu do finansowania badań i innowacji, tak by innowacyjne pomysły przeradzały się w nowe produkty i usługi, które z kolei przyczynią się do wzrostu gospodarczego i tworzenia nowych miejsc pracy.
− „Młodzież w drodze” – projekt na rzecz poprawy wyników systemów kształcenia oraz ułatwiania młodzieży wejścia na rynek pracy.
− „Europejska agenda cyfrowa” – projekt na rzecz upowszechnienia szybkiego Internetu i umożliwienia gospodarstwom domowym i przedsiębiorstwom czerpania korzyści z jednolitego rynku cyfrowego.
− „Europa efektywnie korzystająca z zasobów.” – projekt na rzecz uniezależnienia wzrostu gospodarczego od wykorzystania zasobów, przejścia na gospodarkę niskoemisyjną, większego wykorzystania odnawialnych źródeł energii, modernizacji transportu oraz propagowania efektywności energetycznej.
− „Polityka przemysłowa w erze globalizacji” – projekt na rzecz poprawy otoczenia biznesu, szczególnie w odniesieniu do MSP, oraz wspierania rozwoju silnej i zrównoważonej bazy przemysłowej, przygotowanej do konkurowania na rynkach światowych.
− „Program na rzecz nowych umiejętności i zatrudnienia” – projekt na rzecz modernizacji rynków pracy i wzmocnienia pozycji obywateli poprzez rozwój kwalifikacji przez całe życie w celu zwiększenia współczynnika aktywności zawodowej i lepszego dopasowania popytu na rynku pracy, między innymi mobilność siły roboczej.
40KOM(2010) 2020 wersja ostateczna,http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=COM:2010:2020:FIN:PL:PDF, s. 6.
41 Tamże.
30
− „Europejski program walki z ubóstwem” – projekt na rzecz zapewnienia spójności społecznej i terytorialnej, tak aby korzyści płynące ze wzrostu gospodarczego i zatrudnienia były szeroko dostępne, a osoby ubogie i wykluczone społecznie mogły żyć godnie i aktywnie uczestniczyć w życiu społeczeństwa.
Program Europejska Agenda Cyfrowa była jednym z siedmiu flagowych programów UE w ramach strategii reform gospodarczych Europa2020. Celem Agendy było wyznaczenie kierunków rozwoju i wskazanie działań w obszarze społeczeństwa informacyjnego, pozwalających na maksymalne wykorzystanie potencjału nowoczesnych technologii informacyjnych i komunikacyjnych w szczególności Internetu
42. Komisja Europejska wskazała obszary strategicznych, w których podejmie działania:
− jednolity rynek cyfrowy, w tym: dostęp do treści cyfrowych, transakcje internetowe i transgraniczne, zaufanie do środowiska cyfrowego, jednolity rynek usług telekomunikacyjnych,
− interoperacyjność i normy,
− zaufanie i bezpieczeństwo,
− bardzo szybki i szybki dostęp do Internetu,
− badania i innowacje,
− umiejętności wykorzystywania technologii cyfrowych i włączenie społeczne,
− korzyści z technologii teleinformatycznych dla obywateli UE, w tym:
technologie informacyjne i komunikacyjne na rzecz środowiska naturalnego, technologie informacyjne i komunikacyjne w ochronie zdrowia (e-zdrowie), różnorodność kulturowa i treści, administracja elektroniczna (e-administracja), inteligentne systemy transportowe
43. Analizując działania, które miały być podjęte w ramach Agendy w aspekcie korzyści z technologii informatycznych dla obywateli UE, należy zwrócić uwagę na działania szczególnie istotne z punktu widzenia celów niniejszej pracy w zakresie e-
42
Ministerstwo Spraw Wewnętrznych i Administracji. Departament Społeczeństwa Informacyjnego, Europejska Agenda Cyfrowa, szs.mac.gov.pl/download/56/12285/EuropejskaAgendaCyfrowa.pdf.
43
Tamże.
31 zdrowia, które doprowadzą do stabilnej opieki zdrowotnej, co umożliwi udostępnianie elektronicznych usług medycznych, które wpłyną na poprawę jakość opieki medycznej oraz ograniczą koszty leczenia. W Polsce warunkiem skutecznego zastosowania tych technologii było zagwarantowanie osobom fizycznym bezpiecznego przechowywania danych, które dotyczą ich stanu zdrowia w systemie opieki zdrowotnej udostępnionym w Internecie. Chcąc w pełni wykorzystać potencjał nowych usług e-zdrowia należało usunąć bariery prawne i organizacyjne, zwłaszcza te mające wpływ na interoperacyjność.
Koniecznym wydawało się wprowadzenie wspólnej terminologii, bez której nie byłoby możliwe prawidłowe określanie zdarzeń medycznych. Należało również zacieśnić współpracę pomiędzy państwami członkowskimi. Inicjatywa rynków pionierskich dla Europy w zakresie e-zdrowia promowała normalizację, badania interoperacyjności i certyfikację elektronicznych rejestrów medycznych i sprzętu. Wspierała również nowe usługi medyczne na przykład konsultacje medyczne w Internecie, lepszą opieka w nagłych przypadkach oraz przenośne urządzenie umożliwiające monitorowanie stanu zdrowia osób chorych, niepełnosprawnych mogących dać swobodę przemieszczania się pacjentom
44.
1.3. Kierunki rozwoju społeczeństwa informacyjnego w Polsce
Polskie działania w kierunku rozwoju społeczeństwa informacyjnego rozpoczęły się w 1994 r. na Kongresie Informatyki w Poznaniu, gdzie przedstawiono dziesięć istotnych zaleceń dla rozwoju informatyzacji w Polsce:
451. W strategii rozwoju Polski należy przyjąć, że teleinformatyka jest jednym z podstawowych czynników gospodarczego i społecznego rozwoju kraju.
2. W celu umożliwienia efektywnej integracji Polski z Unią Europejską należy dopasować nasze już istniejące i nowo powstające systemy informatyczne do jej standardów.
3. Wszystkie podmioty gospodarcze w Polsce muszą być równoprawne pod względem dostępu do rynku, koncesji oraz zamówień publicznych w ramach zasad wolnej konkurencji przy maksymalnym wykorzystaniu istniejącego potencjału polskich przedsiębiorstw informatycznych.
44 KOM(2010) 245 wersja ostateczna, http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=COM:2010:0245:FIN:PL:PDF s. 34.
45 http://archiwum.rp.pl/artykul/34713-I-Kongres-Informatyki-Polskiej.html.
