W
Woojjcciieecchh DDrryyggaass11,, MMaaggddaalleennaa KKwwaaœœnniieewwsskkaa11,, DDaannuuttaa SSzzcczzeeœœnniieewwsskkaa22,, KKrryyssttyynnaa KKoozzaakkiieewwiicczz33,, JJeerrzzyy GG³³uusszzeekk44,, EEwwaa WWiieerrcciiññsskkaa55,, BBooggddaann WWyyrrzzyykkoowwsskkii66,, PPaawwee³³ KKuurrjjaattaa22
1Katedra Medycyny Spo³ecznej i Zapobiegawczej, Uniwersytet Medyczny, £ódŸ
2Zak³ad Epidemiologii, Prewencji Chorób Uk³adu Kr¹¿enia i Promocji Zdrowia, Instytut Kardiologii, Warszawa
3III Katedra i Klinika Kardiologii, Œl¹ska Akademia Medyczna, Katowice
4Klinika Nadciœnienia Têtniczego, Chorób Naczyñ i Chorób Wewnêtrznych, Instytut Kardiologii, Akademia Medyczna, Poznañ
5Zak³ad Epidemiologii i Badañ Populacyjnych, Instytut Zdrowia Publicznego, Collegium Medicum, Uniwersytet Jagielloñski, Kraków
6Katedra i Klinika Nadciœnienia Têtniczego i Diabetologii, Akademia Medyczna, Gdañsk
Wstęp
Systematyczny wysi³ek fizyczny ma kluczowe zna- czenie w profilaktyce chorób serca i naczyñ oraz wielu innych chorób przewlek³ych. Opublikowane niedawno metaanalizy kilkudziesiêciu najlepszych badañ epide- miologicznych wskazuj¹, ¿e regularny wysi³ek fizyczny obni¿a o ok. 30% ryzyko umieralnoœci ogólnej i o ok.
30–50% umieralnoœci z powodu chorób uk³adu kr¹¿e- nia (ChUK). Nie ulega w¹tpliwoœci, ¿e systematyczne æwiczenia zapobiegaj¹ chorobie niedokrwiennej serca, chorobom naczyniowym mózgu, nadciœnieniu, oty³oœci i cukrzycy, a tak¿e niektórym nowotworom i osteoporo- zie. Nie do przecenienia jest pozytywny wp³yw wysi³ku na funkcjonowanie organizmu w wieku starszym i zja- wisko tzw. pomyœlnego starzenia siê (ang. successfull ageing). Niski poziom aktywnoœci fizycznej (siedz¹cy tryb ¿ycia) jest w krajach europejskich jednym z najbar- dziej rozpowszechnionych czynników zagro¿enia choro- bami uk³adu kr¹¿enia i wielu innym chorobami prze- wlek³ymi.
Nale¿y podkreœliæ, ¿e w Polsce nie dysponujemy w pe³ni wiarygodnymi badaniami, dotycz¹cymi pozio- mu aktywnoœci fizycznej (AF) doros³ej czêœci spo³eczeñ- stwa. Nieliczne opublikowane badania dotyczy³y naj- czêœciej jedynie wybranych miast b¹dŸ regionów kraju [1, 5, 6]. W wiêkszoœci dostêpnych badañ i analiz prowa- dzonych przez instytucje naukowe, GUS b¹dŸ oœrodki badania opinii publicznej (CBOS) nie oceniano we w³a- œciwy sposób rodzaju, czêstoœci i czasu trwania æwiczeñ fizycznych b¹dŸ przyjmowano niew³aœciw¹ definicjê
siedz¹cego i aktywnego trybu ¿ycia [2–4, 8]. Badanie WOBASZ jest pierwszym du¿ym, wielooœrodkowym ba- daniem epidemiologicznym, pozwalaj¹cym na ocenê poziomu aktywnoœci fizycznej populacji doros³ych ko- biet i mê¿czyzn w Polsce.
Materiał i metoda
W badaniu WOBASZ zastosowano zestaw pytañ do- tycz¹cych AF w pracy zawodowej, aktywnoœci zwi¹za- nej z przemieszczaniem siê do miejsca pracy lub nauki oraz AF w czasie wolnym od pracy. Oceniano zarówno rodzaj, czêstoœæ, jak i czas trwania wysi³ku. Podobny sposób oceny aktywnoœci fizycznej stosuje siê m.in.
w miêdzynarodowych badaniach Programu CINDI (Co- untrywide Integrated Noncommunicable Disease Inte- rvention) WHO, monitoringu AF mieszkañców Finlandii oraz krajów nadba³tyckich (FINBALT).
Aktywnoœæ fizyczn¹ w czasie wolnym od pracy czy nauki oceniano na podstawie pytania: Czy zdarza siê Pani/u wykonywaæ æwiczenia fizyczne (np. biegaæ, jeŸ- dziæ na rowerze, p³ywaæ, gimnastykowaæ siê, praca na dzia³ce itp.) przez co najmniej 30 minut bez przerwy?
Osoby, które odpowiedzia³y tak, pytano nastêpnie, jak czêsto wykonuj¹ tego typu æwiczenia.
Ma³¹ aktywnoœæ fizyczn¹ (siedz¹cy tryb ¿ycia) zdefi- niowano jako niewykonywanie jakichkolwiek æwiczeñ fi- zycznych trwaj¹cych przynajmniej 30 min b¹dŸ wykony- wanie tych æwiczeñ bardzo rzadko (raz w tygodniu, kilka razy w miesi¹cu, kilka razy w roku). Osoby deklaruj¹ce wykonywanie æwiczeñ fizycznych 2–3 razy tygodniowo
Adres do korespondencji:
prof. dr hab. med. Wojciech Drygas, Katedra Medycyny Spo³ecznej i Zapobiegawczej, Uniwersytet Medyczny, ul. ¯eligowskiego 7/9, 90-752 £ódŸ, tel. (42) 639 32 65
okreœlono jako umiarkowanie aktywne fizycznie, zaœ osoby podaj¹ce wykonywanie æwiczeñ codziennie lub 6 razy w tygodniu jako osoby o du¿ej aktywnoœci fizycz- nej. Jako zadowalaj¹c¹ aktywnoœæ fizyczna w czasie wol- nym od pracy zawodowej przyjêto – zgodnie z aktualny-
mi zaleceniami wiêkszoœci komitetów ekspertów – wy- konywanie æwiczeñ fizycznych trwaj¹cych przynajmniej 30 min przez wiêkszoœæ dni tygodnia.
W odniesieniu do komunikacyjnej aktywnoœci fi- zycznej zadawano 2 pytania: w jaki sposób responden- ci przemieszczaj¹ siê zazwyczaj do pracy lub miejsca nauki oraz ile czasu zabiera im zazwyczaj dojœcie pie- chot¹ lub jazda rowerem do tych miejsc i z powrotem.
Oceny ciê¿koœci pracy zawodowej dokonywali sami respondenci, maj¹c do wyboru 3 mo¿liwoœci: ciê¿k¹ pracê fizyczn¹, definiowan¹ jako przeznaczenie przy- najmniej 50% czasu zatrudnienia na wykonywanie ciê¿- kiej pracy fizycznej, pracê siedz¹c¹ (tj. spêdzanie wiêcej ni¿ po³owy czasu pracy w pozycji siedz¹cej lub stoj¹cej) oraz kategoriê inna (tj. praca niedaj¹ca siê zakwalifiko- waæ do jednej z dwóch ww. grup).
Dane dotycz¹ce poziomu aktywnoœci fizycznej uzy- skano od 13 545 uczestników badania w wieku 20–74 lat. Nale¿y podkreœliæ, ¿e osoby aktywne zawodowo sta- nowi³y ³¹cznie ok. 52% uczestników badania.
R
Ryycciinnaa 11.. AktywnoϾ fizyczna komunikacyjna.
Czas przeznaczony na dojœcie piechot¹ lub dojechanie rowerem do pracy i z powrotem
% 60 50 40 30 20 10 0
poni¿ej 15 15–30 min/dzieñ 31–60 min/dzieñ ponad 60 min/dzieñ min/dzieñ
mê¿czyŸni kobiety
0 20 40 60 80 m
mêê¿¿cczzyyŸŸnnii [[%%]] kkoobbiieettyy [[%%]]
PDL KPM DLN LDZ ZPM WLK MAZ SWK POM Polska
SLK MLP WMZ
PDK LBS LUB OPO
0 20 40 60 80 KPM
POM SLK LDZ PDL ZPM WLK Polska
PDK DLN SWK MAZ WMZ LBS MLP OPO
LUB 6
622 5 588 5 522 5 511 5 511 5 500 5 500 4 499 4 499 4 488 4 488 4 477 4 466 4 422 3 388 3 388
6 655 6 644 6 644 6 622 6 611 5 588 5 577 5 566 5 544 5 544 5 544 5 544 5 522 4 499 4 477 4 422 3 388
DLN – dolnoœl¹skie, KPM – kujawsko-pomorskie, LUB – lubelskie, LBS – lubuskie, LDZ – ³ódzkie, MLP – ma³opolskie, MAZ – mazowieckie, OPO – opolskie, PDK – podkarpackie, PDL – podlaskie, POM – pomorskie, SLK – œl¹skie, SWK – œwiêtokrzyskie, WMZ – warmiñsko-mazurskie, WLK – wielkopolskie, ZPM – zachodniopomorskie
R
Ryycciinnaa 22.. Niska aktywnoϾ fizyczna w czasie wolnym
Wyniki A
Akkttyywwnnooœœææ ffiizzyycczznnaa ww pprraaccyy zzaawwooddoowweejj
Wœród osób aktywnych zawodowo ok. 48% mê¿- czyzn oraz 28% kobiet okreœli³o swoja pracê jako ciê¿- k¹ pracê fizyczn¹ (Tabela I). Osoby wykonuj¹ce przez wiêkszoœæ czasu pracy czynnoœci w pozycji siedz¹cej b¹dŸ stoj¹cej stanowi³y ok. 30% pracuj¹cych mê¿czyzn i ponad 43% kobiet.
A
Akkttyywwnnooœœææ ffiizzyycczznnaa zzwwii¹¹zzaannaa zz pprrzzeemmiieesszzcczzaanniieemm ssiiêê ddoo//zz pprraaccyy lluubb mmiieejjssccaa ssttuuddiióóww ((nnaauukkii))
Spoœród osób aktywnych zawodowo oraz studen- tów i uczniów blisko 68% korzysta zazwyczaj ze œrod- ków komunikacji publicznej lub samochodu osobowe- go. Nieco ponad 30% pracuj¹cych zawodowo lub ucz¹- cych siê chodzi zazwyczaj piechot¹ lub porusza siê ro- werem. Ponad po³owa respondentów nale¿¹cych do tej ostatniej grupy przeznacza na te czynnoœci mniej ni¿ 15 min dziennie, a jedynie ok. 34% mê¿czyzn i 36% kobiet poœwiêca na tê czynnoœæ od 15 do 30 min dziennie.
Osoby przeznaczaj¹ce na przemieszczanie siê do lub z pracy wiêcej ni¿ 30 min dziennie stanowi¹ zaledwie ok. 10% ogó³u piechurów/rowerzystów (Rycina 1.).
A
Akkttyywwnnooœœææ ffiizzyycczznnaa ww cczzaassiiee wwoollnnyymm
Blisko 35% uczestników badania WOBASZ (37% ko- biet i 32% mê¿czyzn) nie wykonuje jakichkolwiek æwi- czeñ fizycznych trwaj¹cych przynajmniej 30 min dzien- nie w czasie wolnym od pracy czy nauki. Wœród osób, które wykonuj¹ tego typu æwiczenia, niema³a czêœæ czy- ni to jednak niesystematycznie lub bardzo rzadko (Ta- bela II). Nale¿y jednak z uznaniem odnotowaæ, ¿e pra- wie 27% mê¿czyzn i prawie 23% kobiet deklaruje co- dzienne wykonywanie æwiczeñ trwaj¹cych przynaj- mniej 30 min. Osoby o zadowalaj¹cej aktywnoœci fi- zycznej, tj. wykonuj¹ce æwiczenia trwaj¹ce przynaj- mniej 30 min przez wiêkszoœæ dni tygodnia, stanowi¹ ok. 38% wœród doros³ych mê¿czyzn uczestnicz¹cych w badaniach WOBASZ i blisko 34% wœród ogó³u kobiet.
R
Reeggiioonnaallnnee zzrróó¿¿nniiccoowwaanniiee ppoozziioommuu aakkttyywwnnooœœccii ffiizzyycczznneejj
Analizuj¹c udzia³ w æwiczeniach fizycznych w cza- sie wolnym od pracy zawodowej w poszczególnych województwach, widzimy znaczne zró¿nicowanie (Ry- ciny 2. i 3.).
0 20 40 60 m
mêê¿¿cczzyyŸŸnnii [[%%]] kkoobbiieettyy [[%%]]
LUB OPO PDK LBS MLP WMZ Polska SWK DLN ZPM WLK
LDZ POM KPM MAZ SLK PDL
0 20 40 60 LUB
OPO MLP PDK WMZ SWK LBS Polska DLN ZPM WLK PDL MAZ
LDZ KPM
SLK POM 5
511 4 477 4 466 4 422 4 400 4 400 3 377 3 377 3 366 3 355 3 355 3 355 3 355 3 344 3 344 3 322 2 266
5 500 4 466 4 400 3 388 3 355 3 344 3 333 3 322 3 311 3 300 2 299 2 299 2 299 2 299 2 277 2 255 2 255
DLN – dolnoœl¹skie, KPM – kujawsko-pomorskie, LUB – lubelskie, LBS – lubuskie, LDZ – ³ódzkie, MLP – ma³opolskie, MAZ – mazowieckie, OPO – opolskie, PDK – podkarpackie, PDL – podlaskie, POM – pomorskie, SLK – œl¹skie, SWK – œwiêtokrzyskie, WMZ – warmiñsko-mazurskie, WLK – wielkopolskie, ZPM – zachodniopomorskie
R
Ryycciinnaa 33.. Prawid³owa aktywnoœæ fizyczna w czasie wolnym
Najwiêkszy odsetek osób ma³o aktywnych wystê- puje wœród kobiet z województwa kujawsko-pomor- skiego, pomorskiego i œl¹skiego oraz wœród mê¿czyzn z województw: podlaskiego, kujawsko-pomorskiego oraz dolnoœl¹skiego. W kilku województwach odsetek osób o ma³ej AF przekracza 60,0%. Dotyczy to zw³asz- cza kobiet z województw pó³nocnych oraz mê¿czyzn z województwa podlaskiego. Zaledwie w dwóch woje- wództwach (lubelskie, opolskie) odsetek kobiet i mê¿- czyzn o zadawalaj¹cej AF jest wy¿szy od odsetka osób prowadz¹cych siedz¹cy tryb ¿ycia.
Omówienie wyników
Jak wspomniano we wstêpie pracy, badanie WO- BASZ jest pierwszym du¿ym, wielooœrodkowym bada- niem reprezentacyjnym, umo¿liwiaj¹cym ocenê AF nie tylko w czasie wolnym, ale tak¿e zwi¹zanej z prze- mieszczaniem siê do/z miejsca pracy lub nauki oraz w pracy zawodowej. Analizuj¹c wyniki naszego bada- nia, nale¿y z uznaniem zauwa¿yæ, ¿e blisko 27% mê¿- czyzn i 23% kobiet deklaruje du¿¹, systematyczn¹ ak- tywnoœæ fizyczn¹ w czasie wolnym, a ok. 12–13% ak- tywnoœæ umiarkowan¹. Ponad 30% uczestników bada- nia WOBASZ spe³nia zalecenia miêdzynarodowych ko- mitetów ekspertów, wykonuj¹c w czasie wolnym od pracy zawodowej æwiczenia fizyczne trwaj¹ce przynaj- mniej 30 min przez wiêkszoœæ dni tygodnia.
Te pozytywne wyniki nie mog¹ jednak przes³oniæ oczywistego faktu, ¿e ma³a aktywnoœæ fizyczna (siedz¹- cy styl ¿ycia) nale¿y nadal do najbardziej rozpowszech- nionych czynników ryzyka ChUK oraz innych chorób przewlek³ych w Polsce. Ponad 50% osób doros³ych w wieku 20–74 lat (ponad 55% kobiet i ponad 49%
mê¿czyzn) charakteryzuje ma³a aktywnoœæ fizyczna w czasie wolnym od pracy zawodowej. Osoby te nie wykonuj¹ jakichkolwiek æwiczeñ fizycznych trwaj¹cych przynajmniej 30 min dziennie b¹dŸ czyni¹ to jedynie w sposób okazjonalny (rzadziej ni¿ raz tygodniowo).
Wiêkszoœæ doros³ych Polaków nie wykonuje pracy za- wodowej zwi¹zanej z ciê¿kim wysi³kiem fizycznym oraz przemieszcza siê do i z pracy, miejsca studiów b¹dŸ na- uki, korzystaj¹c ze œrodków transportu publicznego b¹dŸ samochodu.
Z miêdzynarodowych badañ oceniaj¹cych poziom AF mieszkañców 15 krajów UE oraz 6 krajów uczestni- cz¹cych w programie CINDI WHO przeprowadzonych pod koniec lat 90. wynika, ¿e odsetek osób prowadz¹- cych siedz¹cy tryb ¿ycia wynosi³ od 40–80% [1, 7]. Naj- wiêkszy odsetek kobiet i mê¿czyzn o ma³ej AF stwier- dzono w Portugalii oraz... wœród mieszkañców £odzi.
Kolejne badania stanu zdrowia, postaw i zachowañ zdrowotnych mieszkañców £odzi i Torunia przeprowa- dzone w latach 2000–2001 przez Drygasa i wsp. wyka- za³y, ¿e odsetek osób o ma³ej aktywnoœci fizycznej (ok.
A
Akkttyywwnnooœœææ ffiizzyycczznnaa ww pprraaccyy zzaawwooddoowweejj KKoobbiieettyy MMêê¿¿cczzyyŸŸnnii RRaazzeemm N
N==33550044 NN==33333333 NN==66883377
Ciê¿ka praca fizyczna 28,4% 47,9% 37,9%
Praca siedz¹ca 42,7% 30,2% 36,6%
Kategoria inna 28,8% 21,9% 25,4%
T
Taabbeellaa II.. AktywnoϾ fizyczna w pracy zawodowej
K
Koobbiieettyy MMêê¿¿cczzyyŸŸnnii RRaazzeemm N
N %% NN %% NN %%
codziennie 1605 22,6% 1708 26,8% 3313 24,6%
prawie codziennie (4–6x w tygodniu) 782 11,0% 737 11,6% 1519 11,3%
2–3 razy w tyg. 891 12,5% 832 13,1% 1723 12,8%
1 razy w tyg. 736 10,3% 696 10,9% 1432 10,6%
2–3 razy w mies. 258 3,6% 198 3,1% 456 3,4%
raz w mies. lub rzadziej 199 2,8% 170 2,7% 369 2,7%
wcale 2648 37,2% 2029 31,9% 4677 34,7%
razem 7119 100,0% 6370 100,0% 13489 100,0%
T
Taabbeellaa IIII.. Aktywnoœæ fizyczna w czasie wolnym (rekreacyjna). Czêstoœæ wykonywania æwiczeñ fizycznych trwaj¹cych przynajmniej 30 minut bez przerwy
60% mê¿czyzn i prawie 70% kobiet) jest znacznie wy¿- szy ni¿ osób o du¿ej, systematycznej AF (15–20% mê¿- czyzn i zaledwie 9–15% kobiet). W badaniach tych, wy- konanych w ramach programu CINDI WHO, uczestni- czy³o 3 896 kobiet i mê¿czyzn w wieku 15–65 lat [5, 6].
Mieszkañcy Torunia wypadli znacznie korzystniej pod wzglêdem poziomu AF od mieszkañców £odzi. Wyniki ogólnopolskiego badania NATPOL Plus opublikowane niedawno przez Zdrojewskiego i wsp. wskazuj¹, ¿e je- dynie ok. 41% kobiet i nieco ponad 50% mê¿czyzn od- powiedzia³o pozytywnie na pytanie dotycz¹ce uprawia- nia jakiejkolwiek poza prac¹ aktywnoœci fizycznej.
W badaniach tych nie oceniano jednak czêstoœci ani czasu trwania AF [8].
Choæ wstêpna analiza wyników badania WOBASZ wskazuje, ¿e aktywnoœæ fizyczna spo³eczeñstwa pol- skiego oceniana w latach 2002–2004 jest wy¿sza ni¿
oceniana na podstawie badañ i sonda¿y przeprowadzo- nych w latach 90. [1, 2, 4], nadal 2/3 doros³ych kobiet i mê¿czyzn w Polsce nie osi¹ga zalecanego przez eks- pertów poziomu AF, zaœ po³owa nie wykonuje ¿adnych æwiczeñ fizycznych trwaj¹cych przynajmniej 30 min b¹dŸ czyni to bardzo rzadko. Interesuj¹cym zjawiskiem jest du¿e zró¿nicowanie poziomu aktywnoœci fizycznej w czasie wolnym w poszczególnych województwach.
Próba wyjaœnienia przyczyn tego zró¿nicowania oraz uwarunkowañ poziomu AF wœród doros³ych Polaków bêdzie tematem kolejnych publikacji.
P
Piiœœmmiieennnniiccttwwoo
1. Drygas W, Skiba A, Bielecki W, et al. Ocena aktywnoœci fizycz- nej mieszkañców szeœciu krajów europejskich. Projekt Bridging East-West Health Gap. Medicina Sportiva 2001; 5 (Suppl. 2): 119.
2. Raport CBOS Aktualne problemy i wydarzenia. Warszawa 1997.
3. Raport CBOS. O aktywnoœci fizycznej Polaków. Warszawa 2003;
BS/23/2003.
4. Raport GUS. Stan zdrowia ludnoœci Polski. Warszawa 1999.
5. Stan zdrowia, postawy i zachowania zdrowotne mieszkañców
£odzi. Raport z badañ wykonanych w ramach programu CINDI WHO. Drygas W, Bielecki W (red.). £ódŸ 2002.
6. Stan zdrowia, postawy i zachowania zdrowotne mieszkañców Torunia. Raport z badañ wykonanych w ramach programu CIN- DI WHO. Drygas W, Bielecki W (red.). £ódŸ 2001.
7. Varo JJ, Martinez-Gonzales A, de Irala-Estevez J, et al. Distribu- tion and determinants of sedentary lifestyles in European Union. Int J Epidemiol 2003; 32: 138-46.
8. Zdrojewski T, Bandosz P, Szpakowski P, et al. Rozpowszechnie- nie g³ównych czynników ryzyka chorób uk³adu sercowo-naczy- niowego w Polsce. Wyniki badania NATPOL PLUS. Kardiol Pol 2004; 61: IV-5.
