• Nie Znaleziono Wyników

Der Baumeister, Jg. 26, Heft 4

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2022

Share "Der Baumeister, Jg. 26, Heft 4"

Copied!
59
0
0

Pełen tekst

(1)

V om D ach garten aus g e se lle n

V e r g iß m e in n ic h t, G o ld la ck , T u lp e n u n d N arzissen W e iß e u n d ro te B a ck stein e, g e sc h o r e n e T axus

LE B E B E C IIT M IG G E D E R S O N N E N H O F , F R Ü H L IN G S G A R T E N

A u s „ D e r B a u m e iste r " 1 9 2 8 H eft 4 , V erla g G eo rg D .W . C a llw e y - M ünchen

(2)

DER BAUMEISTER

XXVI. J AHRGANG APRIL 1928 HEFT 4

D A S G A R T E N - H E F T

I m W o l m r a u m w e i c h t d a s h e i m e l i g e H a l b d u n k e l h e l l e m L i c h t . D a s H e i m s c h l i e ß t s ic h n i c h t m e h r a b , s o n d e r n w e i s t i n s F r e i e . D i e N a t u r , d e r G a r t e n u n d d a s H a u s , d e r f r e i e u n d d e r u m s c h l o s s e n e L e b e n s r a u m s i n d n i c h t m e h r G e g e n s ä t z e , s o n d e r n E i n h e i t .S o m u ß d e r B a u m e i s t e r , u m s e i n e r v e r a n t w o r t u n g s v o l l e n A u f g ä b e d e r

G E S T A L T U N G D E S L E B E N S R A U M E S F Ü R D E N M 0 D E R N E N M E N S C II E N

g e r e c h t z u w e r d e n , s e i n e n B l i c k u n d s e i n K ö n n e n a u f n e u e G e b i e t e r i c h t e n : im S t ä d t e b a u a u f d i e E r h o l u r i g s ß ä c h e n p o l i t i k ( L a n d s c h a f t s g a r t e n , S p o r t - u n d S p i e l - A n l a g e n , G r ü n b ä n d e r ) , i m S i e d l u n g s - u n d W o h n u n g s w e s e n a b e r a u f d i e

G E S T A L T U N G D E S H A U S G A R T E N S A L S Z I E R S P I E L - U N D N U T Z - G A R T E N

E i n h i s t o r i s c h e r R ü c k b l i c k b a n n t d i e A r b e i t f r ü h e r e r G e s c h l e c h t e r in k l a r e I l a u p t - t y p e n , e n t w i c k e l t a n d e m W a n d e l d e r B e r u f s b e z e i c h n u n g f ü r d e n G a r t e n f a c h m a n n d e n W a n d e l d e s Z i e l e s u n d m ü n d e t in e i n e n A u s b l i c k a u f d i e E r z i e h u n g u n d d i e Z u - k u n f t s a u f g a b e n d e s G a r t e n a r c h i t e k t e n .

D e n H A U S G A R T E N a ls Z i e r - , G e s e l l s c h a f t s - , S p i e l - o d e r P l a n s c l i - G a r t e n z e i g e n ü p p i g s t e u n d f r e u n d l i c h e A n l a g e n a u f d e r i m a l l g e m e i n e n a ls r a u h u n d u n w i r t l i c h v e r r u f e n e n s ü d d e u t s c h e n II o c h e b e n e .

D e n N U T Z G A R T E N s t e l l t e in H o f d e r n o r d d e u t s c h e n T i e f e b e n e d a r , d e r a u s e i n e m v e r w a h r l o s t e n B e s i t z d u r c h s o r g f ä l t i g e B o d e n k u l t u r u n d r i c h t i g e A n l a g e in k ü r z e s t e r Z e i t z u e i n e m s e h r g e w i n n b r i n g e n d e n B e t r i e b w u r d e . L a n d w i r t s c h a f t l i c h e s B a u w e s e n z e i g t e in m i t t l e r e r G u t s b e t r i e b .

N e b e n d e m r e i n e n W i s s e n s s t o f f s o l l d a s H e f t m i t a u s g e s u c h t e n L i c h t b i l d e r n v o r a l l e m L u s t u n d F r e u d e a n d e r P f l e g e d e s G a r t e n s u n d E h r f u r c h t v o r d e m u n e r h ö r t R e i c h e n , d a s d i e N a t u r i m G a r t e n d e n B a u m e i s t e r in M a ß s t a b , O r g a n i s c h - G e s e t z m ä ß i g e m u n d G e s i n n u n g l e h r e n k a n n , e r w e c k e n .

D i e e i n g e h e n d e n B u c h b e s p r e c h u n g e n d e r B e i l a g e z e i g e n d e n W ' e g z u w e i t e ­

r e m , v e r t i e f t e m S t u d i u m . D ie S c h r i f t l e i t u n g

1 1 3

(3)

Versailles, ca. um 1670 (nach Perelle)

A ua: H allb aum „ D e r L a n d sch a flsg a rten “ . H ugo S c h m id t V erlag, M ünch en 1 9 2 7

C, E D A N K E N Ü B E R G A R T E N lv U N S T

V O N F R A N Z 11 A L L B A U M zweiter Geschäftsführer der Gesellschaft für Gartenkunst E.V.

1. G A R T E N K U N S T U N D K U N S T G E S C H IC H T E K ü n stler unserer T a g e äußern sich n ich t seilen sk ep tisch über K u n stg esch ich te. S ie lehnen das W is­

sen vom W esen u n d W a n d el der F orm en ab, als F essel fü r ihre P h an tasie und den eigen en F orm ­ w illen . G erade h e u le m ag m an einen solch en Stan d ­ pun k t erk lärlich fin d en . D a s 19. Jahrhundert hatte ein e fa lsch e N u tza n w en d u n g aus der K u n stgesch ich te g e z o g e n : es w ar zum K o p i s t e n vergangener S tile g ew ord en . S eit 1 9 0 0 aber regt sich a u f allen G e­

bieten k ü n stlerisch en S c h a ffe n s der W ille zu neuer F o rm . Man e m p fin d e t daher ein g ew isses R essen ti­

m ent gegen d ie K u n stg esch ich te, denn sic h ä lt die E rin n eru n g an die „erled igten S tile “ w ach.

A uch f ü r d ie G arten k u n st setzt u m die Jah rh u n ­ d ertw ende ein neu er A b sch n itt ein : die N eu sch ö p ­ f u n g d es a rch itek to n isch en G artens. Jeder unvor­

ein g en o m m en e B eobachter w ird aber zugeben m ü s­

sen, d a ß d ieser A u fstie g sich in W ech selw irk u n g m it der K u n stg esch ich te a n geb ah n t hat. Um 1 8 9 0

k om m t die W is se n sc h a ft zu ein er p o sitiv en W e r tu n g des Barock, n ic h t zum m in d esten au ch sein er G ar- ten sch ö p fu n g en ( W ö lf f lin , G u r lilt u. a .). U nd fa s t g le ic h z e itig ertön t au s dem L ager der A rch itek ten der R u f nach dem a rch itek to n isch en G arten. M it h isto risch en B eisp ielen a rg u m en tieren sic und s u ­ chen ihren F ord eru n gen fü r d ie B e d ü r fn is se u n serer Zeit N a ch d ru ck zu verleih en . A ls F r u c h t so lch er B em ü h u n gen en tstehen der n eu e G e se llsc h a ftsp a r k , der V olk s- und Sport park und der n eu e B ü rg er­

garten an H au s und V illa.

D as n u n ist rich tig e N u tza n w en d u n g der K u n st­

g e sc h ic h te : Man erkennt und e r fa ß t d ie P r i n z i ­ p i e n frü h erer G arten gestaltu n g, m an w en d et sie sin n voll an a u f d ie neuen B e d ü r fn is se u n serer Zeit.

N ich t als N a ch a h m er treten un sere K ü n stler a u f w ie im 1 9 . Jah rh u n d ert (L in d e r h o f, H e r r en ch iem see), sondern a ls S c h ö p fe r ein es N eu en , O rig in a len , ln d iesem S in n e m ü ssen w ir u n sere L eistu n g en a u f dem G ebiete des G r ü n flä c h e n w e se n s w erten , m a g

114

(4)

M ünchen, E n g lisc h e r G urlen

A u s : H a ltb a u m „ D e r L a m lsch a itsg a rten “ , H u g o S c h m id t V erlag, M ü nchen 1 9 2 7 . I’hot. Ila llh a u in

d a s G e s la llu n g s p r in z ip a u c h a u s d e r V e rg a n g e n h e it ü b e rn o m m e n se in . N u r im H in b lic k a u f s o lc h e P r i n ­ z ip ie n g il t d e r S a tz : es is t a lle s s c h o n e in m a l d a g e ­ w esen. I n i h r e r s i n n v o l l e n Ü b e r n a h m e o f f e n ­ b a r t s i c h d a s e c h t e L e b e n i n d e r T r a d i t i o n .

Ic h m e in e a ls o , g e r a d e d e r m o d e r n e G a r te n k ü n s t­

le r k a n n o h n e E i n s i c h t in d ie V e rg a n g e n h e it s e in e r K u n s t n ic h t a u s k o m m e n . N ic h t n u r a u s G r ü n d e n s e in e r k ü n s tle r is c h e n B ild u n g , s o n d e r n a u c h g a n z p r a k tis c h in F ä lle n , w o e r a lt e h r w ü r d ig e D e n k m ä le r d e r G a r te n k u n s t zu b e h ü te n h a t. E r m u ß w iss e n , in w e lc h e m G e iste sie a n g e le g t w u r d e n , w e n n cs g ilt, sie a u s V e r w ild e r u n g z u n e u e r k ü n s tle r is c h e r F o r m e rs te h e n zu lassen .

A b e r n o c h in e in e m a n d e r e n S in n e is t h is to ris c h e s D e n k e n , D e n k e n ü b e r R a u m u n d Z e it, f ü r d en G a r te n k ü n s tle r u n e r l ä ß lic h . D ie s m a l je d o c h in d ie Z u k u n f t p r o j iz i e r t. D e r G a r te n k ü n s tle r a r b e ite t m it le b e n d ig e m M a te ria l. G le ic h s a m a ls K n o s p e ü b e r ­ g ib t e r se in W e r k d e r Z e it, d e r N a tu r , d ie es z u r B lü te e n tf a ll e n so lle n . E r s t d ie Z u k u n f t z e ig t, ob e r r i c h ti g d is p o n ie r t h a t n a c h F a r b e u n d M asse.

E r s t d ie h e ra n g e w a c h s e n e V e g e ta tio n b r i n g t d ie im G eiste e rs c h a u te R a u m w ir k u n g z u r G e ltu n g . U n d W e rd e n u n d V e rg e h e n e in e s je d e n J a h r e s n ö tig e n ih n zu f r ü h e n V o rk e h ru n g e n , u m k ü n s tle r is c h e S c h ä d e n zu v e rh ü te n . G a r te n k ü n s tle r se in h e i ß t : S e h e r , P r o p h e t se in ! E r s t k o m m e n d e G e s c h le c h ­ te r w issen ih m d e n vollen D a n k a b z u s ta tte n f ü r se in e S c h ö p f u n g e n , w ie es z. B. d e r F a ll is t bei F r i e d r ic h L u d w ig von S c k e ll u n d s e in e m E n g lis c h e n G a rte n in M ü n c h e n .

E s is t a lso m ü ß i g , a u f u n s e r e m G e b ie te ü b e r

„ N u tz e n u n d N a c h te ile d e r H is t o r ie “ zu s tr e ite n . — A llg e m e in g e s a g t a b e r : a u c h d e r g e g e n w a r ts f r o h e s te M en sch w ird in S tu n d e n in n e r e r E in k e h r sic h f r a ­ g en n a c h d e m W o h e r u n d W o h in , f ü r s ic h a ls M en sch u n d f ü r se in S c h a f f e n . A u s so lc h e n S tu n ­ d en g e b ie r t s ic h d ie W e lta n s c h a u u n g . O h n e sie is t e in e volle P e r s ö n lic h k e it n ic h t d e n k b a r , u n d sie e rs t g ib t s e in e m T u n u n d T re ib e n d a s n ö tig e R e lie f.

N u r e in ig e F r a g e n d e r h e u tig e n G a r te n g e s ta ltu n g k ö n n e n im R a h m e n d ie s e s A u fs a tz e s e r ö r t e r t w e r­

d e n , v e rb u n d e n m i t e in e m B lic k in d ie V e rg a n g e n ­

1 1 5

(5)

C assel-W ilhelm shöhe

A u s: lla llb a u m „ D e r L a n d sc h a ftsg a r te n “ , H ugo S ch m id t V erlag, M ünchen 192 7 . P h o t. S taatl. B ild s te lle B erlin

h eit. E s w ill m ir sch ein en , als ob unsere Zeit danach trachtet, b ew u ß t oder u n b ew u ß t ein e S y n th ese h i­

sto risch er G egensätze zu vollziehen.

2. N A T U R S C H Ö N H E IT U N D K U N S T S C H Ö N H E IT . Im G arten w ird im m er beides zusam m en w ir k e n : N a tu rsch ö n h eit und K u n stsch ön h eit. D ie leb en d ige V egetation trägt ih re eigenen F o rm gesetze in sieb . Mit ih r m u ß der K ü n stler s e i n e n F o rm w illen , den S t i l , zu m A usdruck bringen. E s besteht also g le ic h sa m ein W ettstreit zw ischen dem K unstschö­

nen und dem N atu rsch ön en im Garten. A us dem V erhalten d es K ü n stlers zu seinem M aterial aber k ö n n en w ir S ch lü sse ziehen a u f das N a tu rg efü h l ein er E p o ch e. Man kann v ielleich t sa g en : Z eiten, in d enen die K u n stsch ö n h eit vernehm licher im G arten sp r ic h t a ls d ie N atu rsch ön h eit, sind solche m it ak­

tivem N a tu r g e fü h l. R äu m t m an d agegen der N a­

tu rsch ö n h eit die V orh errsch aft ein, so o ffe n b a r t sich h ierin eine p assive E in ste llu n g zur N atur.

D a m it v erk n ü p ft sich G artenkunst m it Fragen der W elta n sch a u u n g . E in e solch e V erbindung

b raucht d em S c h a ffe n d e n n ic h t zu B e w u ß tse in zu k om m en . D ies Im p o n d era b ile sp ie lt aber ein e g e ­ w ic h tig e R o lle in der G a rten g esta ltu n g . M ag f ü r den S tilw a n d el in anderen K ü n sten e in e g e is te sg e - sc h ic h llic h c D e u tu n g g e fä h r lic h sein , w en n Q u ellen ­ sc h r ifte n als U n terlage fe h le n , in der G esch ich te der G arten k u n st haben w elta n sc h a u lic h e F ra g en ein m a l b ew u ß t und p ro g ra m m a tisch einen en tsch eid en d en A u ssch la g gegeb en .

In den G ärten der R en a issa n ce u n d d es B arock üb ertön te sic h e r lic h die K u n stsc h ö n h e it d ie ä sth e­

tisch en W erte der N atur. Ih re P ro d u k te w u rd en ben u tzt zu str a ffe r R a u m sc h ö p fu n g , zum A u fb a u k om p ak ter M assen, zur Z e ic h n u n g k larer O rnam ente.

A ktiv und naiv z u g le ic h v e r h ie lt sic h der M ensch zu d em , w as die N atur an M aterial ih m bot. D e r G ar­

ten w ar G estalt und F orm im G e g e n s a t z zur N atu r, d ie als U r fo r m , a ls C haos e m p fu n d e n w urde.

B is d ieser K u n sttrieb zu r K ü n stelei entartete. D an n trat der U m sc h w u n g ein.

D a s 18. J a h rh u n d ert erh eb t im L a n d sc h a ftsg a r ­ ten das B anner des N a lu rsch ö n en . D en n es erlebte

11 6

(6)

‘ Anlage E. Erstad Joergensen, 1917

D as n a tü r lic h b e w e g te G e lä n d e ist in d e r F ü h r u n g d es F u ß w e g es n o ch m a ls le ise betont. V o rh a n d en er B a u m ­ b esta n d w ir d v o m G ärtn er g e sc h ic k t a u sg en u tzt. B u sch w erk le ite t von e in z e ln e n B a u m g ru p p en zur W ie se

ü b er. B em er k e n sw e rt ist d ie v o llk o m m e n e E in h e it von N atur u n d M en schenw erk

die W e lt u n d a lles, w a s g r ü n t und b lü h t, a ls K u n st­

w erk G ottes. D ie E in s te llu n g d es G a rten k ü n stlers zu sein em M aterial fä rb te sic h p a ssiv , sen tim en ta- lisch , — o h n e den ü b len B eig e sc h m a c k , den w ir d ie ­ sem W o r te h eu te b eileg en . E s is t je d o c h ein Irrtu m zu g la u b e n , d a ß in der fr e ie n A n o rd n u n g von B u sch und B a u m n a ch d em V orb ild e der N atu r n ic h t auch ein K u n stp rin zip m itg e sp r o c h e n hätte. D e r L an d ­ sc h a ftsg a r te n in sein er r e ife n F o r m is t n i c h t N a­

tu ra lism u s, A b k la tsch d er N atu r. Ih m lie g t das P rin zip der Id e a lisie r u n g zu g ru n d e. S ein e K o m p o si­

tionen en tsteh en n a ch den G esetzen der V ed ou tc, der idealen L a n d sch a ftsm a lerei. F r e ilic h : D a s N a tu r­

sch ö n e h at in ih m d ie O b erh an d ! B is es im 1 9. J a h r­

h u n d ert u n ter d em E in f lu ß der B o ta n ik d ie k ü n st- le r isc h -k o m p o sitio n c lle n G esich tsp u n k te ü b erw u ­ ch erte und d ie G arten k u 1 1 s t tötete.

U n d h e u le ? U n sere S in n e fü r das K u n slsc h ö n c , fü r F o r m und S til sin d n eu u n d sc h a r f. K u n st ist F ä h ig k e it d es M en sch en a llein , u n d w ir w o llen sie sehen in sein em W e r k . S o g e s t a l t e n wi r de n

'A u s d e r d ä n isc h e n Z eitsc h r ift „ A r c h ite k te n “

B oden in T errassen, das W a sser fa ssen w ir in B ek - ken und K anäle, die l i eg e ziehen w ir in sc h a r fe r B eg ren zu n g . U nd rahm en d ie F lä ch en m it B au m u nd B u sch , d aß der R aum ersch ein e. D ie K u n st­

sc h ö n h e it sp rich t w ied er v ern eh m lich , w ie einst. U nd d ie N a tu rsch ö n h eit? A uch sic k o m m t zu ih rem R ech t! W ir achten im g ro ß en und ganzen d ie n atü r­

lich e F o rm der V egetation. D ies u n ser E rbe au s der Z eit des L a n d sch a ftsg a rten s. A ber w ir scheuen u ns n ich t, ih r h ier und dort aus k ü n stlerisch en G ründen ein e F o rm a u fz u n ö tig e n , d ie ih rem N a­

turtriebe w id ersp rich t. K u n stsch ö n h eit u n d N a tu r­

sc h ö n h e it steigern w ir im K on tra st: a u f d ie k urz- g csch o ren e R a sen flä ch e setzen w ir ein en fr e i sich en tfa lten d en B aum als w irk sam e P o in te, o d e r w ir begrenzen sie m it dem w ild en W u ch ern und lo d ern ­ den B lü h en unserer Stauden. In d ie S p alten unserer M auern, in d ie F u gen unserer P la tten w eg e p fla n zen w ir d ie S te in - und .llau erb lü tcr, a ls ob d ie N atu r sie dort a n g esied elt hätte. K u n stsch ö n h eit und N a lu r- sc h ö n h e it haben sich versöhnt, u n d aktives und p a s­

siv es N a tu r g e fü h l halten sich d ie W age.

1 1 7

(7)

Iloscnhaven Aus „A rchitekten“

E in llic scn b e leg ler T re p p en w eg d u rc h sc h n e id e t das Hache B u c h sro n d e ll. T u lp e n u n d R o se n w a c h se n zw i­

sch en d en R in gen

3. G A R TEN K Ü N ST LER , LA N D SC H A FTSG Ä R T N E R , GARTENARCH ITEK T

D rei B ezeichnungen, d ie n acheinander, seit 1 7 5 9 etw a, die G artcngestalter a u f ihre T ä tig k eit a n g e­

w an d t h a b e n : G artenkünstler, L a n d sch aftsgärtn er, G artenarchitekt. Bei ob erflä ch lich em H in seh en k ön n te m an m ein en , sie besagten das gleich e. W er aber die jew eilig e K ultursphäre k en n t, in der sie in Ü b u n g w aren, fü r den sind sie im tieferen S in n e des W ortes bezeichnend. In ihnen en th ü llt sich der W a n d e l der G artenkunst, einm al ihrer F orm nach, zu m anderen in ihrem V erhältnis zu den g eistig en S tröm u n gen der Zeit. D en n der W an d el von Gar­

ten k ü n s 1 1 c r über L andschafts g ä r t n e r zu der B ezeich n u n g Garten a r c h i t e k t b irgt einen H in ­ w eis in sich über die Stätte, an der die G arten geslal- ter ih re A u sb ild u n g erw arben oder anstrebten. D iese A u sb ild u n g sfra g e, heute so stark u m k ä m p ft, m öch te ich in d iese B etrachtung einbeziehen.

Z uerst a ls o : Garten k ü n s 1 1 e r. E s ist die Z eit d es L a n d sch a ftsg a rten s und seiner k lassisch en B lüte, von 1 7 5 0 b is 1 8 3 0 etw a. E b en b ü rtig w urde die G arten k u n st neben d ie übrigen K ü n ste g estellt als

b ild en d e K u n st, ja m a n ch m a l w u rd e sic ih n en so ­ g a r üb ergeord n et*). D en n das P r in z ip der N a tu r­

n a ch a h m u n g , das die K u n st b eh errsch te, fa n d im G arten sein en v o llk o m m en sten A u sd ru ck . D e r G ar­

ten ist r e i n e K u n st. E rst le ise m eld et sich sein e Z w eck b estim m u n g : er ist zu m W a n d ern , zur E r­

h o lu n g da.

D ie se m R a n g e d er G arten k u n st en tsp rech en d w ar d ie K u n stak ad em ie d ie S tätte, an der sie g e le h r t w erden so llte. H ir s c h fe ld b ezw eck t m it sein er g r o ­ ß en , fü n fb ä n d ig e n T h eo rie der G arten k u n st, ilu ­ d iese T ore zu ö f f n e n , w ie er a u sd rü ck lich in sein er E in le itu n g verm erk t. E s is t ih m n ic h t g e lu n g e n . D ie G arten k ü n stler w aren und b lieb en A u tod id ak ten , aus d em G ärtnerhandw erk g in g e n sie h ervor (S c k c ll).

O der sie w aren , dem Z u g der Z eit e n tsp rech en d , g r o ß e D iletta n ten , H erren von v o rn eh m er G eburt, d ie aus der U n iv ersa litä t ih r e r B ild u n g h era u s au ch das K ü n stlerisch e b eh errsch ten (F ü r s t P ü c k le r - M u sk au ). —

Im Jah re 1 8 2 4 w u rd e in P r e u ß e n d ie G ärtner­

leh ra n sta lt in W ild p a rk b ei P o tsd a m g eg rü n d et,

* F ranz H a llb a u m „ D e r L a n d sc h a ftsg a r te n “ . II. S c h m id lY e r - lag, M ü n ch en 1 9 2 7 , S . 4 0 IT.

1 1 8

(8)

Rosenhaven Aus „A rchitekten“

D e m a r ch ite k to n isc h e n G arten fo lg e n d e m T ale zu offen e B u s c h - u . B a u m g ru p p en , un d d ie se w ie d e r g e h e n in d ie w eite E b e n e u n m erk lich ü b er

und w eitere fo lg te n in fa s t allen d eu tsch en Staaten.

W ir treten d a m it in das Z eitalter der L a n d sch a fts- g ä r t n e r e i (b is 1 9 0 0 e t w a ) ; G ärtner d esh alb , w eil das H a n d w e r k lic h e u n d G ew erb lich e, d as w issen ­ s c h a ftlic h B o ta n isch e an erster S te lle im L ehrplan standen. Zu P fla n z e n k e n n e r n , aber n ic h t zu G arlen- gestaltern w u rden d ie ju n g e n L eu te erzogen.

D as 19. J a h rh u n d ert is t das Jah rh u n d ert der N a tu rw issen sch a ften . W o h l b lieb d ie la n d s c h a ft­

lich e G esta llu n g sw e ise d ie a llein h errsch en d e. Aber ih re K u n stp rin zip ien erstick ten u n ter d em la w in en ­ artigen E in b ru ch d es b o ta n isch in teressan ten M ate­

rials. D er S in n fü r d a s O r g a n isc h e des B odens, fü r das K lim a v ersch w an d . A u s a ller H erren L änder w urden d ie P fla n z e n zitiert, a k k lim a tisiert, u n d d ie Z ü c h tu n g sw iss e n sc h a fl w a r f in jä h r lic h steigen d em M aße ih re P r o d u k te a u f den M arkt. E in K a ta lo g nach d em an d eren ! W ir leid en h eu te n o ch darunter.

D iese k a u fm ä n n isc h e P r a x is, d as M odernste, o f t au ch d as A u s g e fa lle n ste zu b ieten , h a t m it G arten­

ku n st n ic h ts zu tun.

D a s E r g e b n is seh en w ir h e u te n o ch in vielen G är­

ten, sie sin d „ a u fg e d o n n e r t“ , m it F elsa ttra p p en und S ch w eizer L a n d sch a ften eh m in ia tu re, m it K o n iferen

und lausend anderen E x o ten . W ir h atten es so h err­

lich w e it geb rach t! U nd die D ek o ra tio n sw u t tobte sich aus in jen en m on strösen T ep p ich b eeten , die dem R asen a u fg e p a c k t w u rd en , d a ß der O rg a n is­

m u s des B od en s stöh n en m u ß te . — W a r es n ic h t eb en so in der M ode der Z eit, vor a llem bei den F r a u en ? V erleu g n u n g d es K örpers, S ch n ü rleih , dazu die A ttrappen des Cujj der P u ffä r m e l, a u f dem K o p fe U n m ö g lich k eiten au s B lu m en , O hst und F e­

dern! Man d enke an B ild er von M enzel.

S eit 1 9 0 0 steh en w ir in sc h ä r fste r A b sa g e an diese V erirrungen. U n sere G a rten gestalter nennen sich G arten a r c h i t e k t e n. Und d am it ist g esa g t, w as sie w o lle n : bauen w o llen sie w ied er, und b ilden, R äum e s c h a ffe n im F reien . M ir sind zu m a rch i­

tek ton isch en G arten zu rü ck g ek eh rt. G arten und H aus haben sich a u fs n eu e g e fu n d e n , und d am it Gärtner und A rchitekt. U nser H au sb au ist getragen von den m od ern en W o lm b e d ü r fn isse n m it ihren F ord eru n gen der H y g ien e. L u ftig e , so n n ig e B ä u m e w o llen w ir. D er W ille zu r G esu n d h eit ist d as S i­

g n u m unserer Z eit. D iese W o h n b e d ü r fn isse tragen w ir h eu te aus dem H au se in den G arten h in a u s.

E r ist n ich t m eh r rein es K u n stw erk , g leich sa m ein e

119

(9)

Garten von G. IS. Brandt Aus „A rchitekten“

B lick v o m W o h n h a u s du rch das sch ü tzen d e und m a ß sla h g eh en d e G elä n d er in d en a r ch ite k to n isc h a n g e le g ­ ten G arten, d er zw an glos in d ie L a n d sch a ft ü b ergeh t

gu te S tu b e, nur zum A nsehen oder h ö ch sten s zum W an d eln bestim m t. H eute h at er F u n k tio n en zu e r fü lle n , und dem gem äß h at er sich v ie lfä ltig d i f f e ­ renziert. W ir verlangen den G esellsch aftsrasen (Abb.

S. 1 3 1 oben, 1 3 2 ) , den K in d ersp ielp latz, den Z ier- u nd B lum en garten (Abb. S. 1 2 5 ) , den N utzgarten (A bb. S. 1 4 9 a) und den P la n tsch - und B adegarten (A bb. S. 1 3 0 , 1 4 4 ) , alles eb ensoviele R äu m e im G ar­

ten w ie im Hause. L ich t und L u ft so ll alles d u rch ­ flu te n . Ist das n ich t auch der F all bei unserer neu en K leid u n g ? S ie ist w ieder sch lich t und e in fa c h g ew o rd en , k örp erbejahend, aber auch eb en so d i f f e ­ ren ziert nach dem Zw eck, den sie erfü llen soll.

F ü r alle G elegen h eiten in Sport und G esellsch a ft h ab en w ir unseren besonderen A nzug. Z w eck m ä ß ig ­ k eit, S a c h lic h k e it sin d ih re F orm gesetze, w ie im G arten und in der A rchitektur.

In der R en aissan ce und im B arock w aren die H o ch b a u a rch itek ten a u ch die Garten gestalt er. H eu le m ö ch ten sie es au ch sein . A ber es m u ß an dieser S telle k la r und e in d eu tig g e sa g t w e r d e n : w e r G a r - t e n a r c h i t e k t s e i n w i l l , m u ß a u c h d a s

G ä r t n e r i s c h e v e r s t e h e n , m u ß d a s w e i t - s c h i c h t i g e W i s s e n u m d a s l e b e n d i g e M a t e r i a l b e s i t z e n . D i l e t t i e r e n a u f d i e ­ s e m G e b i e t e f ü h r t z u k ü n s t l e r i s c h e n E n t g l e i s u n g e n . D e s h a l b l a s s e m a n d e n G a r t e n a r c h i t e k t e n i h r G e b i e t . A b e r m a n v e r b i n d e s i c h z u e i n e r h a r m o n i ­ s c h e n F r e u n d s c h a f t .

U n sere G a rten gestalter streben ih re A u sb ild u n g an der tech n isch en H o c h s c h u le an. H ier w ird d ie S c h w esterk u n st g eleh rt, der sie sic h a u fs n e u e ver­

bunden w issen . M ag ein k lein er T e il n o c h an K u n st­

akadem ien den k en , w e r u n s e r e Z e i t u n d i h r e A u f g a b e n v e r s t e h t , m u ß s i c h m i t a 11 e n M i t t e l n d a f ü r e i n s e t z e n , d a ß e n d l i c h a u f e i n e r t e c h n i s c h e n H o c h s c h u l e u m ­ f a s s e n d e A u s b i l d u n g s m ö g l i c h k e i t e n f ü r d e n G a r t e n g e s t a l t e r g e s c h a f f e n w e r d e n , die ih n eb en b ü rtig n eb en d en K o lle g e n vom H o ch b a u stellen . S in d a u f der tech n isch en H o ch sch u le d o ch d ie G eb iete zu H a u se, in d ie G ar­

ten g esta ltu n g in g rö ß erem R a h m en h e u le e in g e ­

1 2 0

(10)

Gartenarchitekt H erm ann K o c h -K ö ln Grundriß zu obiger Abbildung stellt is t: S täd teb au u n d S ied lu n g sw esen m it ihren

F o rd eru n g en n a ch L ic h t u n d L u ft.G r ü n flä c h e n p o litik is t v o rn eh m ste A u fg a b e von Staat u n d K o m m u n e g e w o r d e n : S c h a f f u n g von S p o rt- und S p ielp lä tzen , von K lein g a rten k o lo n ien u n d W o h n u n g e n im G rü ­ nen. D a s is t n u r m ö g lic h , w en n A rch itek t und

Städtebauer m it dem G arten gestalter Ila n d in H an d erzogen w erden. M öge der Z eitp u n k t n ic h t fern sein , w o d ie G artenarchitekten a u f tech n isch en H o c h ­ sch u len in die G röße ih rer A u fg a b en ein g e w e ih t w erden, z u m N u t z e 11 d e s V o l k e s , das seinen D an k n ic h t sc h u ld ig bleiben w ird.

t . P £ i ( t O i A u r ß t /P o i n a B s /n n c H i n 3, /P- fih'if/e 4, CA/£nc,An(, s.rrirtß,

HA Y[B 6, fnl BL fl In/TB/YCHIB 1. BADiBiixtn,», nfrimnłti zvn / n u n o,4s,~, /■<**,

9./(»4TTLrtHATl, fo.HtCKL AV/ K1B/ZH LOBBUB Kl AV/ TAXV/ ff, BO/eri(,ABriH. 13> CtDlin lA.TlBBA/t / l n 15, /rAYBin

/ i n 15,/rtYDin u, witi7[Bi,Aarin 1/, wa/zebbubik ,

1t, CA /ln 19, /TAVDlnC/AQTin BO, /Onninvhß Bl, PlßttOlA 22, BLvTlH/Tß/Y(M£B 23, (¡ttiV/l^ABTln 24, PAVILLON 25, /ITJP^ATZ 24,, PA/lty

G artenarchitekt H erm ann Koch - Köln

A u s:

Ansicht eines Hauses m it neuzeitlichem Garten

„ G a rten k u n st“ 1 9 2 8 /2

1 2 1

(11)

Gartenarcliitckt Mich.Mappes Entwurf für einen Somm ersitz (Aus „Gartenkunst“ 1925 lle f t 2 )

ARBEITEN VON ALWIN SEIFERT-MÜNCHEN

V on R U D O L F P F IS T E R

U nsere Zeit n e ig t dazu, die .Maßstäbe in einer — sagen w ir r u h ig etw as h och stap lerisch en W e is e zu verzerren, sie n e ig t zu ein er A rt w en ig sym p ath isch er G ro ß m a n n ssu ch t, zu ein er extrem en A u sn ü tzu n g aller M ö g lich k eiten bis ans E n d e der K raft. Man sch lä g t a u f der B ü h n e einen S altom ortale nach dem ändern, u m bei tosendem B e ifa ll des P u b lik u m s h in ter den K u lissen e r sc h ö p f t zu sam m enzubrechen, w eil m an sich ü b ern om m en und k ein e R eserve zurückbehalten hat.

J ed er m od ern e M ensch — vom d reizehn jäh rigen B ä ck erleh rlin g a n g e fa n g e n — w e iß , d aß ein M otor,

der dauernd bis zur G renze sein er L e is tu n g s fä h ig k e it b eansprucht w ird, von k u rzer L eb en sd au er is t, und jed er w e iß au ch , w ie a n g en eh m u n d b eru h ig en d a u f der anderen S eite das G e fü h l ist, in ein em h o c h - p ferd ig en A u to zu fa h r e n , das im m er n o ch ein e K raftreserve zur V e r fü g u n g hat. W e il aber un sere Zeit d u rch und d u rch u n h a rm o n isch is t — und.

m ö g en m a n ch e n o ch so la u t d as G eg en teil b e­

hau p ten — bleiben d ie E rk en n tn isse eb en so sp e ­ zia lisiert w ie d ie L eistu n g en , und d as g r o ß e P u b li­

kum w endet sic h n a tü rlich n a ch der S eite d es g r ö ß ­ 1 2 2

(12)

Haus und Garten von H. in M ünchcn-Laim , 1925 (Sieh eT af. 2 4 ,2 5 ) D ie Südseile

ten G esch reies. E in A rch itek t, der n o ch kein H o c h ­ haus geb a u t und n o c h k ein en V ölk crb u n d sp alast g e ­ plan t hat, ist k a u m m eh r g e s e lls c h a f ts f ä h ig , und die A u ffa s s u n g , d a ß ein S te in k lö p fe r , d er ach t Stunden am T a g r e c h ts c h a ffe n se in e A rb eit m a ch t, p ositiv m eh r w ert is t a ls etw a ein h o ch sta p lerisch er S ta a tsm in ister, f in d e t h eu te n u r ein k le in e s F o ru m . Trotz a lle d e m : en d lich w ird u n d m u ß sic h d ie ehr­

lich e A rbeit w ied er d u rch setzen , u n d sc h lie ß lic h w er­

den d och d ie zu erst an s Z ie l k o m m e n , d ie „ih ren T eil in H a rm o n ie u n d m it ein em L äch eln a u f den L ippen tu n “ (T h . F is c h e r ) u n d n ic h t d ie, w elch en alle M ittel r e c h t sin d , u m „ b e k a n n t“ zu w erd en und die m it vor H a st und G ier verzerrtem G esich t einen blendenden S ta r t m a ch en . E s k o m m t a u c h v i e l w e n i g e r a u f G r ö ß e u n d A n z a h l d e r A u f ­ g a b e n a n , a l s a u f d e n G r a d d e r V o l l ­ k o m m e n h e i t , i n d e m s i c g e l ö s t w e r d e n .

U n ter d iesem G e sic h tsp u n k t m u ß m an d ie Ar­

beiten S e if e r ts b e tr a c h te n : a u sg ed eh n te U m - und N eu b au ten a u f g r ö ß e r e n la n d w ir tsc h a ftlic h e n G ü­

tern, k lein ere W o h n h ä u se r u n d v ersch ied en e G ar­

ten an lagen . W a s allen sein en A rbeiten g em e in sa m ist, das is t ih re E rd g eb u n d en h eit, das V erw a ch sen ­

sein m it dem B oden, a u f d em sie steh en , das ist w eiterh in d ie ganz fo lg e r ic h tig e E n tw ic k lu n g der G e­

sta ltu n g aus den L eb en svorgän gen od er W ir tsc h a fts- V errichtungen, denen sic dienen so llen , und en d lich die g e w isse n h a fte ste tech n isch e und k ü n stlerisch e D u rch a rb eitu n g bis in alle E in zelh eiten , sei es n u n , d a ß es sich u m ein e S o n n en u h r, ein S ta llfe n s te r oder den P lan fü r ein en S tau d en garlen h a n d elt. D a s B o ­ d en stän d ige an sein en A rbeiten b esteh t n ic h t in f o r ­ m alen Ä u ß erlich k eiten irn S in n e ein es fa ls c h ver­

standenen H eim a tsch u tzes, sondern erw äch st aus ein em starken und gesu n d en S in n fü r T ra d itio n , der k ein e V eran lassu n g fü h lt, H ergebrachtes und als p rak tisch E rp rob tes a u fzu g eb en so la n g e und w en n es die h eu tig en Z w eck fo rd eru n g en u n b ed in g t e r fü llt.

D ie se E in ste llu n g ist im lä n d lich en B au w esen n ic h t n u r zu lä ssig , sondern u n b ed in gt geb oten und en t­

sp r ic h t v ö llig der b äu erlich en D en k art u n d L eb en s­

a u ff a s s u n g , und überdies — gan z von a u ß en her b e tr a c h t e t:— g ib t es trotz der m a n n ig fa c h e n m a s c h i­

n ellen H ilfs m itte l im la n d w irtsch a ftlich en B etrieb au ch h eu te n o ch k ein e H eu fa b rik und k ein e B an d ­ arbeit. M it fla c h e n D ächern und A telierfen stern S tu ttg a rter P rä g u n g und m it B au h au sm öb eln is t in

1 2 3

(13)

!

Garlen von 11. T erra ssen m a u er

S tall und K nech tk am m er und im oberb ayerisch en W in te r sch lech terd in g s n ich ts zu w o llen .

Aber ist nicht v ielleich t an S e ife r ts A rchitektur noch m an ch es en tb eh rlich e d ekorative B eiw erk , et­

w a an dem W assertu rm von W a itz a e k e r h o f oder an der dortigen K a p elle? D azu k ö n n te m an ja e in fa c h sa g en : n och lan ge n ic h t so v iel, als gerad e d ie M o­

dernsten an ih r e F ab rik en (! ) k leb en , s e il sic n eu er­

d in g s das K linker-O rnam ent w ieder en td eck t haben (so zähle ich z. B. an ein em ganz n euen F ab rik b au ein es der b ekanntesten n ord d eu tsch en In d u strie-A r­

chitekten n ic h t w en ig er als 3 5 G esim se ü b erein a n ­ der, die sam t und son d ers n ic h t „ n ö tig “ sin d ). Aber p ositiv, m an vergesse ein es n ic h t: es g ib t neben der p h y sisch en S a ch lich k eit, g eg en d ie gan z u n d gar n ich ts ein zu w en d en ist, doch a u ch eine p sy ch isch e S a ch lich k eit, d ie darin besteht, vorhandene und u n ­ abw eisbare G e fü h lsb e d ü r fn isse zu b efried ig en (N B . die G esim se an der F abrik tun das n ic h t !), d ie gerade im L andleben ein e b ed eutende R o lle sp ielen und bei M en sch en , d ie m it T ier und P fla n z e u m g eh en , im ­ m er sp ielen w erden. U n d au s d iesem Z u sam m en ­ h a n g heraus sin d die B auten S e ife r ts im sch ön sten S in n e sa ch lich .

D e r W a itz a e k e r h o f, ein g r o ß e r am H ö lien ra n d des A m m erm o o ses n a h e W c ilh e im in O b erbayern g e ­ leg en er K o m p lex , d er h e u te in sein er G esa m tersch ei­

n u n g den E in d ru ck ein er in v ersch ied en en A b sc h n it­

ten g ew a ch sen en A n la g e m a ch t, is t zw ar — a b g e ­ sehen von d em k lein en u n d v erw a h rlo sten alten B e­

stand — im V e r la u f von r u n d an d erth alb Jah ren en tstan d en , je d o c h n ic h t a u f G ru n d ein e r e in h e it­

lich en P la n u n g , so n d ern in der sc h lim m ste n I n f la ­ tion szeit in sp r u n g h a fte m B a u fo r tg a n g b ei stets und w äh ren d der B a u a u sfü h r u n g w e c h se ln d e m P r o ­ gram m . S o w aren an d ie G e s c h m e id ig k e it d es Ar­

ch itek ten d ie h ö ch sten A n fo rd eru n g en g e ste llt und das fe r tig e W e r k lä ß t d ie S c h w ie r ig k e ite n der G e­

n esis n u r m eh r ahn en . G esch ick t is t der im w e se n t­

lich en d u rch d ie vorh an d en en F a h rten u n d d ie b e­

trieb lich en A n fo rd eru n g en b estim m te G ru n d p lan zu ein er zw ar gan z m a lerisc h e n , aber im Z u sa m m en ­ h a n g m it G elände u n d v o rh a n d en em B estan d o rg a ­ n isch sin n v o llen R a u m g ru p p e au sg en ü tzt. A u f d ie fu n k tio n e lle B e d eu tu n g der ein zeln en B auti'akte und ih re b etrieb lich en B ezieh u n g en u n terein an d er n äh er ein zu g eh en , m ü ssen w ir u n s versagen , so in teressa n t und leh rreich d ies v o m S ta n d p u n k t der la n d w irt- 1 2 4

(14)

s c h a f tlic h c n B a u k u n d c a u c h w ä re . D e n n d u r c h d ie in n ig s te Z u s a m m e n a r b e i t e in e s L a n d w ir te s m i t w e it­

g e h e n d s te m V e r s tä n d n is f ü r b a u lic h e N o tw e n d ig k e i­

ten u n d e in e s A r c h ite k te n m i t g r ü n d l ic h e n K e n n t­

n isse n a u f d e m G e b ie te d e s la n d w ir ts c h a f tl ic h e n B e­

trie b e s ist h i e r e in e M u s te r a n la g e e n ts ta n d e n , d ie sc h o n h e u le ü b e r d ie L a n d e s g re n z e n h in a u s a n e r ­ k a n n t w ird . U r b a y e r is c h in d e r ä u ß e r e n E r s c h e in u n g u n d u r d e u ts c h in d e r G r ü n d li c h k e it u n d G e w is s e n ­ h a f t ig k e i t d e r D u r c h a r b e i tu n g d e r b e tr ie b lic h e n , te c h n is c h e n u n d a rc h ite k to n is c h e n A u fg a b e n .

W e n n v o n d e r v e r h ä ltn i s m ä ß i g k ü m m e r lic h e n K u l t u r d es o b e rb a y e r is c h e n G a r te n b a u e s d ie R e d e is t, k a n n m a n im m e r d ie e n ts c h u ld ig e n d e F e s ts te llu n g h ö r e n : u n s e r m i s e r a b l e r B o d e n u n d d a s b a r b a r is c h e K lim a g e h e n n ic h t m e h r h e r .

S e if e r t, d e r a u s in n e r e r Z u g e h ö r ig k e it z u r G a r te n a r c h it e k tu r g e k o m m e n is t, k o n n te s ic h s e i­

n e r d e u ts c h e n N a tu r g e m ä ß d e m T r ie b n ic h t e n tz ie h e n , u n d h a t s ic h in d a s P r o b l e m d es H a u s g a r te n s in O b e rb a y e rn m i t d e m ü b e r r a s c h e n d e n E r g e b n is v e r t ie f t, d a ß d a s G e re d e v o m s c h le c h te n B o d e n u n d K lim a m in d e s te n s te ilw e is e e in e A u s f lu c h t is t, h i n t e r d e r s ic h M a n g e l a n S a c h k e n n tn is u n d e r n ­

s te r A rb e it zu v e rs te c k e n s u c h t. S e if e r t h a t a ls e in e r d e r w e n ig e n in B a y e rn d e n G a rte n z u r S a c h e d e r A r c h it e k tu r g e m a c h t, n ic h t o h n e s ic h in d ie re in g ä r tn e r is c h e n P ro b le m e m i t d e rs e lb e n G r ü n d lic h k e it zu v e rtie f e n w ie in d ie la n d w ir ts c h a f tlic h e n , u n d h a t in w e n ig e n J a h r e n e in e R e ih e von G ä rte n g e s c h a f ­ f e n , d ie s ic h n o r d - u n d w e s td e u ts c h e n L e is tu n g e n g e tr o s t an d ie S e ite s te lle n d ü r f e n . F r e i li c h f ä l lt e in e m d e rg le ic h e n n ic h t in d en S c h o ß , s o n d e r n w ill r e c h t s c h a f f e n e r a r b e ite t se in , u n d so la n g e d ie z ü n f ­ tig e n M ü n c h n e r „ L a n d s c h ä f t s g ä r t n e r “ g e d a n k e n lo s b e i ih r e m a lte n S tie f e l b le ib e n u n d i h r e T ä tig k e it d a r a u f b e s c h r ä n k e n , in ein p a a r m ö g lic h s t u n g e ­ s c h ic k t a b g e te ilte R a s e n s tü c k e m ö g lic h s t v ie le rle i A rte n v on k o s tb a re n Z ie r s tr ä u c h e r n u n d la n g w e ilig e n a u s lä n d is c h e n N a d e lb ä u m e n zu s e tz e n , w e rd e n sie

f r e ilic h n ie ein e n „ G a r te n “ f e r tig b r in g e n .

O h m a n S e if e r ts W e rk z e ic h n u n g e n a n s ie h t, o d e r e in e n G r u n d r i ß o d e r ein e n P f la n z p la n f ü r e in e n S ta u d e n g a r te n , im m e r s p r ic h t d a r a u s e in e m ä n n l ic h ­ h a n d w e r k lic h e T ü c h tig k e it, e in e e c h t h a u m e i s t e r ­ l i c h e G e w is s e n h a ftig k e it u n d S a c h k e n n tn is , E ig e n ­ s c h a f te n , d ie h e u le se lte n w e rd e n u n d u n e n d lic h m e h r w e rt s in d , a ls d a s g e n ia lis c h e o d e r in te lle k tu e lle G e-

1 2 5

(15)

G arlen von II.

1 2 6

S ax ifrag a caesia, ein w inziger S lein b rech a m W a sse rra n d

(16)

S lilc s h e rv o r g e g a n g e n ist, z u m w a h re n T r e u h ä n d e r s e in e s A u f Ira g g c b c rs w e rd e n , u n d w e r ih m s e in e b a u ­ lic h e n A n g e le g e n h e ite n in d ie H a n d g ib t, is t w o h l b e ra te n .

G arten von 11. M auerbeet

127

G arten von II. G elbe S eerosen u n d B lu m e n b in se n

Haus von IJ. S tra ß e n - u n d H ofseite

f lu n k c r , d a s s ic h a lle n th a lb e n b r e it m a c h t u n d die B a u h e rre n u m i h r g u te s G e ld b r in g t. E in s ta r k e s V e r a n tw o r tlic h k e ils g e f ü h l g e g e n ü b e r d e m B a u h e r r n lä ß t S e if e r t, d e r a u s e in e m so lid e n B a u g e s c h ä f t a lte n

(17)

M au crb eel u n d lla u te n ro s e n G arten von II,

G arten von II F rü h ja h rs b lü le

(18)

W ährend dem W ohnhaüie ein Ziergarten nach Süden vorgelagert wurde, schließt sich nach Osten unter altem Baumbestände eine ruhige Rasen fliehe an

Ila u s von H. R ückseite

1 2 9

(19)

A usstellung M ünchen 1927

B ru n n e n h o f

Ausstellung München 1927

130

Bru nnen hof

(20)

A u sstellung M ünchen 1927 (H ierzu siehe au ch T a f. 26-27) G arten am F la c h d a c h h a u s

A usstellung M ünchen 1927 Garten am Flachdachhaus

131

(21)

G arten a u f d em llitzclsb crg am C hiem see

EINIGES VOM LANDWIRTSCHAFTLICHEN BAUWESEN

V O N A L W I N S E I F E R T B. D. A.

A u f k e in e m G e b ie t d e r B a u k u n s t g e b e n d ie M ei­

n u n g e n ü b e r d ie z w e c k m ä ß ig s te u n d w ir t s c h a f t­

lic h s te A rt d es B a u e n s w e ite r a u s e in a n d e r a ls im la n d w ir ts c h a f tlic h e n B a u w e s e n , u n d n ir g e n d s ist cs d e m A rc h ite k te n s c h w e re r g e m a c h t d a s R ic h tig e zu t r e f f e n . S c h o n d ie B e d ü rfn is s e u n d A n f o r d e r u n g e n , d e n e n g e n ü g t w e rd e n so ll, s in d in k e in e r W e is e g e ­ n o r m t o d e r a u c h n u r g e k lä r t. D e n n d ie L a n d w i r t­

s c h a f t u m f a ß t vo n d e r a ltv ä te r lic h s te n K le in b a u e r n ­ w ir t s c h a f t b is z u m g a n z in d u s tr ie ll a u fg e z o g e n e n G r o ß b e tr ie b a lle Ü b e rg ä n g e , a lle M ö g lic h k e ite n , u n d j e d e r L a n d w irt f ü r sic h h a t n o c h se in e g a n z p e rs ö n ­ lic h e n A n sic h te n ü b e r T e c h n ik u n d E in r i c h tu n g d e r B e trie b s g e b ä u d e , d en e n sc h o n Sein N a c h b a r w ie d e r g a n z a n d e re e n tg e g e n se tz t. So viel a u c h a u f d e m G e b ie t d e r w is s e n s c h a ftlic h e n G ru n d la g e n d e r L a n d ­ w ir ts c h a f t sc h o n g e a rb e ite t u n d g e le is te t w u rd e , so

sin d sie im m e r n o ch im F li e ß e n u n d w e rd e n tä g lic h d u r c h n e u e E rk e n n tn is s e e r w e ite r t u n d ü b e r h o lt. Z u d e n sic h h ie r a u s e rg e b e n d e n W a n d lu n g e n d e r B e- tr ie b s f o r m k o m m e n d e re n A b h ä n g ig k e it v o n B o d en u n d K lim a u n d d a m it d ie V e rs c h ie d e n h e it d e r b a u li­

c h e n B e d ü rfn is s e von L a n d s c h a f t zu L a n d s c h a f t, d ie viel tie f e r als n u r im ä u ß e r l ic h F o r m a le n b e g r ü n d e ­ te n U n te rs c h ie d e d e r b o d e n s tä n d ig e n B a u w e is e n , d e r m e h r o d e r m in d e r s ta rk e D r a n g z u m N e u z e itlic h e n , zu m F o r t s c h r i tt , o d e r s ta r r e s H ä n g e n a m A lth e r g e ­ b ra c h te n b e im E in z e ln e n w ie b ei V o lk s s tä m m e n , s c h lie ß lic h n o c h d ie S c h w a n k u n g e n d e r je w e ilig e n W ir ts c h a f ts - u n d Z o llp o litik , a lle s D in g e v on a u s ­ s c h la g g e b e n d e r B e d e u tu n g f ü r T e c h n ik u n d G e s ta l­

tu n g d e r la n d w ir ts c h a ftlic h e n B e trie b s g e b ä u d e . B e ­ d e n k t m a n w e ite r h in , d a ß w o h l G u ls n e u b a u le n e n t­

s ta n d e n s in d von e rle s e n e r te c h n is c h e r u n d m a s c h i­

(22)

G arten a u f d em Ililz c lsb e rg a m C hiem see

n e lle r A u s s ta ttu n g , b e i d e n e n a b e r d e r W u n s c h n a c h

„ M u s te r g ü l ti g k e it“ d e n n a c h W ir ts c h a f t l ic h k e i t ü b e r ­ w o g ; d a ß h ä u f i g d e r k le in e u n d 'm ittle r e L a n d w ir t m i t a n g e n o m m e n e n M a u r e r n a ls e ig e n e r U n te r n e h ­ m e r b a u t u n d s ic h so m i t d e m K ö n n e n u n d M issen e in e s lä n d lic h e n B a u a r b e ite r s z u f r ie d e n g i b t ; d a ß a u c h d ie k le in e n B a u u n te r n e h m e r a u f d e m L a n d e , d e n e n g e w ö h n lic h d ie A u s f ü h r u n g la n d w ir ts c h a f t­

lic h e r N e u b a u te n ü b e rla s s e n is t, in d e r R e g e l ü b e r b a u te c h n is c h e F o r t s c h r i t t e n ic h t s e h r u n te r r ic h t e t u n d m e is t a u c h n ic h t g e n e ig t s in d , d ic k e B r e it e r zu b o h r e n ; d a ß se ile n g e n u g e in w is s e n s c h a f tlic h g e ­ s c h u lte r B a u f a c h m a n n a ls B e r a te r h e ra n g e z o g e n w ird , d e r b e f ä h i g t is t, d ie U rs a c h e n b a u lic h e r M iß ­ s tä n d e zu e r g r ü n d e n u n d a u f G r u n d u m f a s s e n d e r K e n n tn is d e r n e u e re n B a u te c h n ik V o llk o m m e n e r e s z u s c h a f f e n , d e r s ic h n ic h t m i t d e r P f le g e d e r ä u ß e ­ r e n E r s c h e i n u n g b e g n ü g t, s o n d e r n g e w illt ist, s ic h so in H e r k o m m e n , G e p f lo g e n h e ite n u n d n e u z e itlic h e B e lr i e b s f o r m d e r L a n d w i r ts c h a f t zu v e rtie f e n , d a ß e r w e n ig s te n s im e in z e ln e n F a ll d ie b a u lic h e n B e­

d ü r f n is s e e r k e n n e n u n d ih n e n a u f w ir t s c h a f t li c h s te W e is e g e n ü g e n k a n n : so is t w o h l z u z u g e b e n , d a ß bei d e r L e b e n s w ic h tig k e it e in e r g e s u n d e n L a n d w ir ts c h a f t f ü r d a s d e u ts c h e G e m e in w e se n h i e r n o c h A u fg a b e n d e r L ö s u n g h a r r e n , w ü r d ig e in e r R e ic h s f o r s c h u n g s ­

g e s e lls c h a ft f ü r w ir ts c h a f tlic h e B a u w e ise n in d e r L a n d w ir ts c h a f t.

V o r lä u f ig is t es S a c h e d e r e in z e ln e n B a u f a c h le u te , n ic h t z u z u se h e n , w ie g r o ß e T e ile d e s V o lk sv e rm ö g e n s in u n w ir ts c h a f tlic h e n B a u te ile n v e rg e u d e t w e rd e n , s o n d e r n d u r c h M itte ilu n g i h r e r E r f a h r u n g e n i h r T e il zu e in e r a llm ä h lic h e n N o r m u n g b e iz u tra g e n . D a r u m sei es m i r g e s ta lte t, e in ig e s ü b e r d ie E r f a h r u n g e n zu b e ric h te n , d ie ic h in b e z u g a u f S ta l li if tu n g , S ta ll- f e n s te r u n d S ta lllü r e n s a m m e ln k o n n te , u n d d ie F o l­

g e ru n g e n , d ie s ic h a u s ih n e n e rg a b e n .

D ie L ü f t u n g d e r S tä lle is t e in g a n z b e s o n d e r s u m ­ s tr itte n e s u n d n o c h w e n ig g e k lä r te s P r o b le m von g r u n d le g e n d e r B e d e u tu n g f ü r d ie G e s u n d h e it d es V iehs u n d d ie L e b e n s d a u e r d e r G e b ä u d e . D ie ü b e r ­ a ll so ü b e r a u s h ä u f i g zu fin d e n d e , o f t b is z u m F i r s t re ic h e n d e D u r c h n ä s s u n g d e r A u ß e n m a u e r n v on S ta l l­

g e b ä u d e n , die g a n z b e s o n d e rs n a c h te ilig a u f d ie im S ta ll g e h a lte n e n T ie re e in w ir k t, h a t n ic h ts m it d e r a u fs te ig e n d e n B o d e n f e u c h tig k e it z u tu n , d ie in m a n ­ c h e n G e g e n d e n je d e s H a u s , d a s ä lte r a ls 4 0 J a h r e is t, w ie ein e K r a n k h e it b e f ä llt, s o n d e r n is t e in e F o lg e u n g e n ü g e n d e r o d e r fa ls c h a n g e le g te r L ü f tu n g .

D e r S la l lu f l w e rd e n s tä n d ig g r o ß e M en g en von W a s s e r d a m p f u n d j e n a c h d e r A rt d e r D ü n g e r v e r ­ w e r tu n g e in m e h r o d e r m i n d e r b e tr ä c h tl ic h e r A n te il

13 3

(23)

G arten a u f d em H itzelsbcrg am C hiem see

von A m m o n ia k z u g e f ü h r t. D ieses le tz te re b e g ü n s tig t s e h r d a s A u f tr e te n vo n T u b e rk u lo s e b e im V ie h ; d e r W a s s e r d a m p f s c h lä g t sic h , w e n n d e r S ä ttig u n g s g r a d d e r L u f t ü b e r s c h r itte n w ir d , a n k ä lte re n F lä c h e n , g e w ö h n lic h a lso a n d e n U m f a s s u n g s m a u e r n u n d D e c k e n n ie d e r . In d ie s e m X ie d c rs c h la g s w a s s e r ist A m m o n ia k g e lö s t, d a s d u r c h b e s o n d e re B a k te rie n z.u S a lp e te rs ä u re o x y d ie rt w ir d ; d ie se v e rb in d e t sic h m it d e m K a lk d es M ö rte ls zu d e m a u ß e r o r d e n tl ic h w a s­

s e ra n z ie h e n d e n K a lk s a lp e te r . D ie M a u e rn w e rd e n in s te ig e n d e m M a ß d u r c h f e u c h te t u n d d a m it k ä lt e r : die F e u c h tig k e it d e r S l a l l u f l s c h l ä g t s ic h s o m it sc h o n bei g e r in g e r e m S ä ttig u n g s g r a d a n d en M a u e rn n ie d e r ; d e re n D u r c h lü f tb a r k c i t w ird a u fg e h o b e n u n d d ie v on ih n e n a u s s tra h le n d e K ä lte s c h ä d ig t d a s V ieh w e ite r­

h in . V e r h ä ltn is m ä ß ig g e r i n g f ü g ig e U rs a c h e n s te i­

g e r n sic h d e m n a c h g e g e n s e itig m i t z u n e h m e n d e r G e­

s c h w in d ig k e it zu s c h w e r w irk e n d e n S c h ä d e n . D ie S ta l lu f t m u ß a ls o a b g e f ü h r t w e rd e n , c h e sie m i t W a s s e r d a m p f so w e it g e s ä ttig t is t, d a ß d e r W ä r ­ m e g r a d d e r A u ß e n m a u e rn o d e r D e c k e n z u m T a u ­ p u n k t w ir d . S ie so ll a b e r s te ts e tw a 1 2 G r a d C e l­

siu s W ä r m e b e h a lte n . F r is c h h e r a n g e f ü h r te k ü h ­ le re A u ß e n lu f t m u ß ra s c h a u f d ie se n G r a d e r w ä r m t w e rd e n , u n d z w a r d u r c h d ie v o m V ieh d u r c h A t­

m u n g u n d H a u t a b g e g e b e n e W ä rm e . M it d ie s e r

W ä rm e m e n g e , d e re n B e tra g o lm e S c h a d e n f ü r G e ­ s u n d h e it u n d M ilc h le is tu n g d e s A 'iehs n i c h t w e s e n t­

lic h ein g ew isses M a ß ü b e r - o d e r u n te r s c h r e i te n d a r f , k a n n n u r ein e g a n z b e s tim m te M e n g e L u f t a n g e ­ w ä rm t w e rd e n . D ie G e s c h w in d ig k e it, m i t d e r d ie L u f t d u r c h d en S ta ll h in d u r c h f l i e ß e n k a n n , d e r G ra d ih r e r R e in h e it bzw . V e r u n r e in ig u n g a ls o , h ä n g t so m it von d e r G rö ß e d es L u f t r a u m s a b , d e r je d e m e in z e ln e n S tü c k V ieh im S ta ll z u r V e r f ü g u n g s te h t.

J e g e r i n g e r d i e s e r i s t , u m s o r e i c h ­ l i c h e r k a n n g e l ü f t e t u n d u m s o 1 e i c h - t e r b e i s t a r k e m L u f t w e c h s e l d i e g l c i c h - m ä ß i g e Y\ a r m e d e s S t a l l s g e h a l t e n w e r - d e n.

D iese Ü b e rle g u n g w u r d e b e im U m b a u e in e s g r o ­ ß e n K u h s ta lls in O b e rb a y e rn e r p r o b t u n d e rw ie s s ic h a ls r ic h tig . D e r S ta ll h a tte in d e r la n d e s ü b lic h e n A rt zw ei L ä n g s re ih e n m i t m ittle r e m F u t t e r g a n g , d e r w ie g e w ö h n lic h s e h r b r e it g e h a lte n w a r, u m G r ü n ­ f u t t e r d a r a u f la g e r n z u k ö n n e n ; a u c h d ie M is tg ä n g e s in d in s o lc h e n S tä lle n im m e r b r e ite r , a ls z u u n g e h in ­ d e r t e r A rb e it n ö tig w ä re . D e r S ta ll w a r b e le g t m i t 5 8 S tü c k G r o ß v ie h ; a u f d a s H a u p t t r a f e in L u f t ­ r a u m von 2 4 c b m . D ie M a u e rn a u s K a l k t u f f w a re n v o llk o m m e n d u r c h n ä ß t , in n e n m i t S c h im m e lp ilz e n ü b e rz o g e n ; d ie D e c k e , B a c k s te in k a p p e n z w isc h e n

1 3 4

(24)

E is e n tr ä g e r n m i t A u f b e to n , w a r g le ic h f a l ls f e u c h t.

D as V ieh, a n s ic h s c h ö n e s e in f a r b i g e s g r a u e s A llg ä u e r , w a r z u m g r o ß e n T e il tu b e r k u lö s . D ie M a u e r n w u r ­ d e n g e g e n B o d e n f e u c h tig k e it d u r c h E in z ie h e n e in e r I s o lie r p a p p la g e g e s i c h e r t ; ü b e r d e r D e c k e w u rd e im H e u b o d e n ein e 8 c m h o h e L a g e von T o r f m u l l a u f ­ g e b r a c h t, d ie z u r S ic h e r u n g g e g e n E in n is te n von M äu sen s t a r k m i t S la u b k a lk u n d S tc in k o h le n lö s c h g e m is c h t w u r d e ; d a r ü b e r k a m e in H o lz b o d e n a u f L a g e rh ö lz e rn . D ie L ä n g s r e ih e n w u r d e n e rs e tz t d u r c h a c h t Q u e r r e ih e n m i t e r h ö h te m F u t t c r l i s c h u n d e r ­ h ö h te m F u t t e r g a n g lä n g s e in e r A u ß e n w a n d ; d e r L u f tr a u m w u rd e s o m it v e r r in g e r t, g le ic h z e itig d ie B e le g u n g a u f 8 0 M ilc h k ü h e g e s te ig e r t, so d a ß a u f ein H a u p t V ie h n u r n o c h 1 5 ,5 c b m L u f t r a u m k a m e n . Als Z u lu f l k a n ä le w u r d e n , e tw a s ü b e r K o p f h ö h e d es V iehs, in d e r n a c h in n e n s t a r k a b g e s c h r ä g te n S o h l­

b a n k d e r F e n s t e r 1 5 c m w e ite B e to n r o h r b o g e n e in ­ g e m a u e rt. Z u r A b f ü h r u n g d e r v e r b r a u c h te n L u f t w u rd e n ü b e r je d e m M is tg a n g zw ei r u n d e S c h o f c r k a - m in e vo n 4 5 c m li c h te r W e ite a u f d ie D e c k e a u f ­ g e se tz t u n d d u r c h d e n H e u b o d e n ü b e r D a c h g e f ü h r t.

A u f d a s H a u p t V ieh t r e f f e n 0 , 0 1 6 q m Q u e r s c h n i tt d e r A b lu f ts c h ä c h tc m i t 7 m n u tz b a r e r H ö h e . D ie u n te r d e n S c h o f e r k a m in e n a n g e b r a c h te n S c h w itz w a s ­ s e r rin n e n e rw ie s e n s ic h a ls u n n ö tig .

M a u e r n u n d D e c k e n d e s S t a l l s s i n d i n n e r h a 1 b z w e i e r J a h r e v o 11 k o m m e n t r o c k e n g e w o r d e n , s o d a ß s i e s i c h s t e t s w a r m a n f ü h 1 e n ; d i e L u f t i s t g l e i c h m ä - ß i g w a r m u n d f r i s c h , S l a 11 g e r u c h ii b e r - h a u p t n i c h t z u b e m e r k e n ; a u c h i m W i n - t e r k ö n n e u a u f d e r L e e s e i t e a l l e F e n ­ s t e r o f f e n g e h a l t e n w e r d e n . D a s V i e h i s t v o 1 1 k o m m e n f r e i v o n T u b e r k u 1 o s e , d i e M i l c h l e i s t u n g d i e b e s t e w e i t u m .

D ie A b lu f tk a n ä le w e rd e n h ä u f i g a u c h in H olz m it T o r f m u llis o l ie r u n g a u s g e f ü h r t, m e is t a lle r d in g s m it viel zu g e rin g e m Q u e rs c h n itt. Non d ie s e r A rt w u rd e liie r a b g e s e h e n , u m e in e n v ö llig f e u e r s ic h e r e n A b­

s c h l u ß z w isch en S ta ll u n d H e u b o d e n zu h a b e n . A u s g le ic h e m G ru n d e w u rd e n d ie H c u a b w u r f s c h ä c h le m i t d o p p e lte n r u n d e n G u ß e is c n d e c k e ln in G u ß e is e n f a lz a u s g e f ü h r t.

W o cs s ic h w e g e n e in e r I l o c h f a h r l ü b e r d e m S ta ll n ic h t e rm ö g lic h e n lie ß , d ie A b lu ftk a n ä le in d e r M itte d e s G e b ä u d e s h o c h z u f ü h r e n , w u rd e n sie m i t g u te m E r f o l g in d e r A u ß e n m a u c r a ls re c h te c k ig e S c h o f e r - k a m in e d ic h t u n te r d e r D e c k e b e g in n e n d a n g e le g t u n d im K n ic s lo c k h o c h g e f ü h r t. P a te n tie r te L ü f t u n ­ g e n , w e lc h e d ie Z u l u f t u n t e r d e r D e c k e in g e s c h litz ­ te n H o lz k a n ä le n h e r a n f ü h r te n u n d d ie A b lu f t a m

W a itz a c k e rlio f b e iW e ilh e im , 1923 W a sse rtu rm u n d W agenhallen

135

(25)

W a itz a c k e rh o f (Siehe auchjT af. 29-33) S c h m ie d c h o f

B o d en a b z o g e n , w u rd e n in m e h r jä h r i g e r B e o b a c h - o d e r p o rö s e n L o c h s le in e n m a u e r n , w e n n sie in n e n tu rig a ls u n g e e ig n e t e r k a n n t u n d d u r c h d ie v o re r­

w ä h n te A rt e rs e tz t.

G u t h a b e n sic h a u c h d o p p e lte K an äle a u s E is e n ­ b e to n fo rm s lflc k e n b e w ä h rt, d ie u n te r d e r D eck e b e ­ g in n e n d im K n ie s to c k b o c h g c h e n u n d ü b e r D a c h in v o n e in a n d e r a b g e w e n d e te , lä n g s d e r T r a u f e g e r ic h ­ tete Ö f f n u n g e n a u s m ü n d e n . D ie L ü f t u n g g e h t h ie r s o v o r s ic h , d a ß j e n a c h W in d r ic h t u n g u n d - s tä r k e e n tw e d e r in e in e m B o h r des D o p p e lk a n a ls d ie A u ß e n ­ l u f t h i n u n t e r f ä l l t u n d im n e b e n lic g c n d e n d ie v e r­

b r a u c h te w a rm e S t a l l u f l a u f s te ig t, o d e r d a ß d u r c h

s a u b e r g e f u g t w e rd e n .

In d en m e iste n B ü c h e rn ü b e r la n d w ir ts c h a f tlic h e s B auw esen f i n d e t s ic h d e r V o rs c h la g , d ie Z u lu f t k a n ä lc so im M a u e rw e rk d e r A u ß e n m a u e r n a n z u le g e n , d a ß sie a u ß e n tie f b e g in n e n , in n e r h a lb d e r M a u e r h o c h - g c f ü h r l w e rd e n u n d o b en u n te r d e r D e c k e n a c h in n e n m ü n d e n . D e r Z w eck d ie s e r A n o r d n u n g is t d e r, d ie L u f t sic h b e im A u fs te ig e n in n e r h a lb d e r M a u e r e r ­ w ä rm e n zu lassen . S ie is t u n b e d in g t z u v e r w e r f e n ; d e n n die W ä r m e , m i t d e r d ie Z u l u f t s ic h a n r e ic h e r n so ll, m u ß a u s d e m in n e r e n T e il d e r M a u e r g e n o m m e n d a s K a n a lp a a r d e r e in e n T r a u f s e it c L u f t e in s trö m t, w e rd e n ; diese k ü h lt sic h a ls o a b u n d b e s c h lü g t sic h d u r c h d a s d e r g e g e n ü b e rlie g e n d e n S e ile a b f l ie ß t . M it

S ic h e r h e it a r b e ite t d iese A rt L ü f t u n g a b e r n u r bei e in e r I l ö h e v on n ic h t m e h r a ls 5 ,5 M e te rn v on U n ­ te r k a n te u n te r e r E in m ü n d u n g b is O b e rk a n te o b e r e r A b z u g s ö f f n u n g . D ie K a n ä le m ü s s e n g u t m it T o r f ­ m u ll u m h ü l lt se in u n d d ü r f e n n ic h t in d ie W a n d e in g e m a u e r t w e rd e n , d a in f o lg e d e s ste te n T e m ­ p e ra tu rw e c h s e ls a m u m g e h e n d e n M a u e r w e rk k e in P u tz h ä l t ; a n d e r M illc lw a n d z w isch en d e n K a n ä le n t r i t t le ic h t S c h w itz w a s s e r a u f . S o lc h e S c h lo te la s­

sen s ic h a u c h g u t m it H o h lz ie g e ln (A ris to s s te in c n )

m it F e u c h tig k e it a u s d e r S ta l lu f t. D a n n b e g in n t von d iesen S te lle n a u s d ie o b e n g e s c h ild e r te sic h s te ts s te ig e rn d e D u r c h f e u c h t u n g d es M a u e r w e rk s . B e s te h t a b e r d ieses a u s so s c h le c h te n W ä r m e le i te r n , d a ß ein e m e r k b a re A b k ü h lu n g n ic h t e in tr i tt , d a n n k a n n sic h n a tü r li c h d ie d u rc h g e le ite te L u f t a u c h n ic h t e r ­ w ä rm e n u n d d e r la n g e U m w e g is t u n n ü tz , a lso u n ­ w ir ts c h a f tlic h .

E in e n e u e re A rt d e r L ü f t u n g , b e i d e r d ie Z u l u f t a u s w e ite n K a n ä le n a u s d e m D a c h r a u m a u f d ie F u l - te r tis c h e h e r a b f ä ll t u n d d ie A b lu f t d ic h t ü b e r d e m

136

Cytaty

Powiązane dokumenty

[r]

scherei nur möglich, weil man durch Fortfall von steilem Dach, der Trockenspeicher und der dazugehörigen lreppcn, ferner durch Fortfall der Kohlenkeller für den

schem Machtwillen grandiose Einzelbauwerke, ganze Stadtteile und Städte aus dem Boden stampften, sind vorbei. In unserem demokratischen Zeitalter haben die Kommunen

ausgegeben im Aufträge der Kommunalen A’ercinigung für Wohnungswesen unter Förderung des Deutschen und Preußischen Slädtetagcs des Reichsstädlebundes und des

In dem Kugelhaus sind 40 Läden untergebracht und im obersten Geschoß ein großes Café, von dem m an durch einen inneren kreisförm igen Deckenaus­. schnitt das

Iiörm ann, der sich zu diesem Zwecke in England gründlich umgesehen hat, konnte für diese Aufgabe wohl nicht gefunden werden, denn als ein auch auf den

Nicht die größere Zweckmäßigkeit oder die Verwendung der neuen Technik sind dessen cnlscheidenste Eigentüm ­ lichkeit, sondern daß aus einer der neuen

kirche), dann die Tonnenkirche der Renaissance (Michaelskirche, München) und die extatischen Räume des Barocks ganz aufgelöst in Licht- und Formwirbel