TOM 5 styczeń - luty 2001 r. S fa & b w t& iy nr 1
Wojciech Domański*
Substancje rakotwórcze w przemyśle gumowym**
W czasie produkcji wyrobów gumowych emitowanych je st wiele substancji.
Szacuje się, że w pow ietrzu na stanowiskach przetwarzania mieszanki gumowej może znajdow ać się do 700 związków chemicznych. Wśród nich najbardziej niebezpieczne są substancje rakotwórcze oraz prawdopodobnie rakotwórcze.
Do tej grupy zaliczane są N-nitrozoaminy, benzen, benzo(a)piren} niektóre aminy aromatyczne, form aldehyd, 1,3-butadien i wiele innych związków.
W kilku zakładach gumowych przeprowadzono badania stężenia N-nitrozoamin, benzenu, benzo(a)pirenu i form aldehydu. Badania wykazały, że N-nitrozoaminy występują na 2/3 stanow isk pracy, ale ich stężenie zazwyczaj nie przekracza 2,5 jlg /m 3. Stężenia benzenu i benzo(a)pirenu były niższe od ich NDS.
Słowa kluczow e: substancje rakotwórcze, przem ysł gumowy, pow ietrze na stanowisku pracy
Carcinogen substances in the rubber industry
M any substances are emitted during the manufacturing o f rubber products.
It is estim a ted that there are 700 chem ical substances in w orkplace air.
C arcinogen substances are the m ost dangerous o f them. N -nitrosam ines, aromatic amines, benzene, benzo(a)pyrene, form aldehyde, 1,3-butadiene and m any others are classified as such substances.
The concentrations o f N-nitrosamines, benzene and benzo(a)pirene were investigated in several industrial plants. Tests showed that N-nitrosamines were present at approxim ately at 2/3 o f the work stands, but their concentration was usually lower than 2,5 JLlg/m3, the concentration o f benzene and benzo( a)pyrene was lower than TLV.
Key words: carcinogen substances, rubber industry, workplace air
Wprowadzenie
Przemysł gumowy jest zaliczany do tzw. „brudne
go przemysłu”. Mimo, iż od dawna uważa się, że na po
szczególnych stanowiskach pracy w zakładach przemy
słu gumowego panują trudne warunki, to zagrożenia che
miczne tam występujące nie w pełni są rozpoznane. Przy
czyną tego jest złożony proces technologiczny oraz duża liczba stosowanych związków chemicznych o zróżnico
wanych w łaściw ościach fizycznych i chem icznych.
Głównym procesem technologicznym w przemyśle gu
mowym jest wulkanizacja, w której mieszanka gumowa w wyniku sieciowania przekształcana jest w gumę, a wyrób uzyskuje ostateczny kształt i właściwości. Zazwy
czaj wulkanizacja prowadzona jest w wysokiej tem pe
raturze i pod wysokim ciśnieniem. Zarówno w ytw a
rzaniu, jak i przetwarzaniu m ieszanki gumowej tow a
rzyszy em isja wielu związków chem icznych w posta
ci gazów, par i pyłów. Em itowane zanieczyszczenia zawierają składniki m ieszanki gumowej, produkty ich termicznej destrukcji i produkty reakcji ubocznych.
* Centralny Instytut Ochrony Pracy, Warszawa
S b to łfo iH en ty nr 1 styczeń - luty 2001 r. TOM 5
Szacuje się, że w pow ietrzu na stanow iskach przetwa
rzania m ieszanek gum ow ych m oże znajdować się do 700 różnego rodzaju związków chemicznych. Ogólnie można podzielić je na:
• związki azotu (am oniak, aminy, nitrozoaminy, izo
cyjaniany) - pow stające w reakcjach, w których uczestniczą przyspieszacze wulkanizacji zawierają
ce w cząsteczce azot. Azot może też być wprowa
dzany do mieszanki gumowej z powietrza w postaci tlenków azotu zaadsorbowanych na powierzchni na- pelniaczy lub jako składnik białek będących zanie
czyszczeniem kauczuku naturalnego;
• związki siarki (merkaptany, siarkowodór, dw u siar
czek w ęgla, d w u tlen ek siarki) - pow stające w w yniku reak cji siarki i p rzy sp ieszaczy w u lkan i
zacji z elastom eram i;
• związki tlenu (kwasy organiczne, estry, aldehydy i ketony) - powstające w wyniku utleniania produk
tów destrukcji elastomerów, plastyfikatorów i innych składników mieszanki. Organiczne związki tlenu, to także zanieczyszczenia kauczuku naturalnego;
• węglowodory (alifatyczne, arom atyczne, nasycone i nienasycone) - pow stające w wyniku destrukcji kauczuków, plastyfikatorów i innych składników mieszanki gumowej [1-5].
Z anieczyszczenia em itow ane podczas procesu produkcyjnego stw arzają zagrożenia dla zdrow ia pra
cowników. Substancje kancerogenne lub praw dopo
dobnie kancerogenne wyw ołują szereg chorób now o
tworowych, takich jak białaczkę, raka pęcherza, żo
łądka lub płuc [6].
Rodzaj i stężenie substancji rakotwórczej w po
wietrzu na stanow isku pracy zależą od: składu m ie
szanki gumowej, procesu technologicznego, stosowa
nej m ieszanki gum owej, maszyn, organizacji pracy na stanowisku itp.
W załączniku 1 do R ozporządzenia M inistra Zdrowia i Opieki Społecznej [7] dotyczącym czynni
ków rakotw órczych w środow isku pracy, przem ysł gumowy zakw alifikow any jest do procesów produk
cyjnych, w toku których dochodzi do zanieczyszcze
nia środow iska pracy substancjam i i czynnikami ra
kotwórczymi. W załączniku obok nazwy procesu po
dano również zidentyfikow ane dotychczas czynniki wywołujące i praw dopodobnie wywołujące choroby nowotworowe. Aminy arom atyczne, benzen oraz roz
puszczalniki zanieczyszczone benzenem wymienione są jako substancje bezpośrednio wywołujące zmiany nowotworowe. Procesy: odw ażania składników m ie
szanek, m ieszania, w alcow ania, konfekcjonow ania
gotow ych w yrobów gum ow ych oraz w ulkanizacji wymieniono jako stanow iska pracy, na których m ogą w ystępow ać „zespoły czynn ik ów rak o tw ó rczy ch ” . W części dotyczącej szczegółowej listy związków ra
kotw órczych i praw dopodobnie rakotw órczych jest wiele związków chem icznych, które zidentyfikow a
no jako zanieczyszczenia powietrza lub które są stoso
wane jako surowce w przemyśle gumowym (tabela 1).
Tabela 1. Zw iązki rakotwórcze i prawdopodobnie ra
kotwórcze i ich najwyższe dopuszczalne stężenia (NDS) oraz najwyższe stężenia chwilowe (NDSCh)
Związki NDS NDSCh
Rakotwórcze
4-Aminobifenyl i jego sole n.u. n.u.
Benzen 10 40
Benzydyna i jej sole 0 0
Chloroetan 5 30
Chromiany (VI) i dichromiany (VI) 0,1 0,3
Epoksyetan 1 3
Kadm i jego związki nieorganiczne
w przeliczeniu na Cd - pyły i dymy 0,01 -
2-Naftyloamina 0 0
Prawdopodobnie rakotwórcze
Akrylonitryl 70 140
Benzo(a)piren 0,002 -
1,3-Butadien 10 40
Epichlorohydryna 1 8
Epoksypropan n.u. n.u.
Formaldehyd 0,5 1
Pyły zawierające wolną (krystaliczną) krzemionkę powyżej 50%
a) pył całkowity 2,0
b) pył respirabilny 0,3
Pyły zawierające wolną (krystaliczną) krzemionkę od 2% do 50%
a) pył całkowity 4,0
b) pył respirabilny 1,0
N-nitrozodietyloamina n.u. n.u.
N-nitrozodimetyloamina n.u. n.u.
Trichloroetylen 50 400
nu - nie umieszczono w załączniku nr 1 Rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Socjalnej [8] oraz w Rozporządzeniu Ministra pracy i Polityki Społecznej [9]
Nie wszystkie wym ienione w tabeli 1 związki mają określone najwyższe dopuszczalne stężenie. Dla
tego też dla oceny stopnia zagrożenia niektórym i związkam i rakotw órczym i lub praw dopodobnie rako
twórczym i trzeba sięgać po NDS-y z innych krajów, dotyczy to np. N-nitrozoam in [10].
TOM 5 styczeń - luty 2001 r. Z teW ttoK & ut nr 1
Pomiary stężenia substancji niebezpiecznych dla zdrowia na stanowiskach pracy w przemy
śle gumowym
W Centralnym Instytucie Ochrony Pracy od kil
ku lat prowadzone są badania m ające na celu ocenę stopnia narażenia na działanie substancji niebezpiecz
nych dla zdrowia w zakładach przem ysłu gumowego.
Przede wszystkim obejm ują one pom iary N-nitrozo- amin, benzo(a)pirenu, benzenu i formaldehydu. Szcze
gólnie dużo m iejsca poświęcono problem owi N-nitro- zoamin. W zasadzie badaniam i objęto wszystkie eta
py produkcji i przetw arzania m ieszanki gumowej.
Benzen i benzo(a)piren
Badania pow ietrza przeprowadzono na w ybra
nych około pięćdziesięciu stanow iskach pracy fabryk opon samochodowych i taśm przenośnikowych. Próbki do badań pobierano m etodą dozymetrii indyw idual
nej. Rurki um ieszczano w strefie oddychania pracow nika (SOP). W yniki przedstaw iono w tabeli 2.
Tabela 2. Stężenia benzenu i benzo(a)pirenu w po w ie
trzu na stanowiskach pracy Procesy technologiczne
i stanowiska pracy
Stężenie, mg/m3 benzenu benzo(a)pirenu Odważanie składników
mieszanek gumowych nw. 0-0,0005
Mieszanie i walcowanie 0-6,75 0-0,00003 Walcowanie i wytłaczanie 0-1,70 0-0,00024 Walcowanie i kalandrowanie 1,57-11,40 - Konfekcjonowanie 4,47-8,55 0-0,00007
Wulkanizacja 0,02-6,00 0-0,001
Kontrola jakości i naprawa
wyrobu nb. 0-0,001
Ślusarz zatrudniony przy
konserwacji i montażu form nb. 0-0,0001
nw. - nie wykryto nb. - nie badano
N-nitrozaminy
B adania stężenia N -nitrozoam in w pow ietrzu przeprow adzono w trzynastu zakładach przem ysłu gum owego na stu siedem dziesiątych stanow iskach reprezentujących różne technologie wulkanizacji oraz
różne asortymenty wyrobów. W badaniach uw zględ
niono osiem następujących N-nitrozoamin:
N -nitrozodibutyloam ina (NDBA), N -nitrozodietyloam ina (NDEA), N -nitrozodim etyloam ina (NDMA), Ń -nitrozodipropyloam ina (NDPA), N -nitrozom etyloetyloam ina (NM EA), N-nitrozom orfolina (NM OR),
N -nitrozopiperydyna (NPIP), N -nitrozopirolidyna (NPYR)
W tabeli 3 (na następnej stronie) zestaw iono stan ow iska pracy, na których przeprow adzono b a
dania.
Liczby w rubrykach oznaczają ilość stanow isk objętych badaniam i. Próbki do badań pobierano w SO P oraz dodatkow o w strefie najw yższego sp o dziew anego stężenia (SN SS). N a rozkład stężeń N- nitrozo am in w pływ a rodzaj produkow anego asor
tym entu oraz sposób w ulkanizacji.
Produkcja drobnych w yrobów gum ow ych cha
raktery zuje się szczególnie dużym n arażeniem p ra cow ników na d ziałanie N -nitrozoam in. O peratorzy pras w ulkanizacyjnych obsłu gu ją jed n o cześn ie k il
ka urządzeń, w ykonując rów nolegle o peracje p o m ocnicze, ja k np. przygotow anie w sadu do form y lub o b c in a n ie n a d le w ek . B ard zo często g o to w e w y rob y o d k ład a n e są do p o jem n ik ó w sto ją c y ch obok pras i grom adzone tam n iejedn ok ro tnie przez całą zm ianę. Tak więc w u lkan izator przebyw a p ra wie przez 8 godzin w obszarze o w zm ożonej em isji zanieczyszczeń.
B ad an ia stężeń N -n itro zo am in w p o w ietrzu w okół pras, na których w ytw arzane są drobne w y
roby gum ow e, p rzeprow adzo n o w sześciu z a k ła dach. Próbki pobierano w SOP. W yniki badań p o dano w tabeli 4 (na następnej stronie).
W badanym p ow ietrzu na stan ow iskach pracy najczęściej w ystępuje ND M A , której stężenia nie przekraczały 2 |Lig/m3. Tylko w jed ny m przypadku stw ierdzono bardzo w ysokie stężenie NDM A. B yła to p rod u kcja płyt na obcasy, gdzie jak o środek po- rotw órczy zastosow ano d in itro zo pen tam etylo tetra- am inę i to ona je s t odp ow ied zialna za tak w ysokie stężenie ND M A. W b adanych p róbkach pow ietrza zidenty fik o w ano rów nież inne N -nitrozoam iny.
Inaczej przedstaw ia się sytuacja na stano w i
skach pracy podczas w ulkanizacji w yrobów o du
żych gabarytach - opon i taśm przenośnikow ych.
Tam stężenia N -nitrozoam in nie przekraczały 1,2
|ig /m 3 (patrz tabela 5). Jedynie w yższe stężenia N-
S h te tw i& U f, nr 1 styczeń - luty 2001 r. TOM 5
Tabela 3. Zestawienie zakładów i stanowisk pracy; na których przeprowadzono badania u su w an ie w yrobu ze strefy pracy skutkuje niskim i stężeniam i N- n itrozoam in na stano w iskach pracy.
P odobne w aru n
ki i s t n i e j ą p o d c z a s w u lkan izacji w w an
n a c h ze s to p io n y m i s o la m i i w p r a s a c h b ę b n o w y c h . W obu p r z y p a d k a c h p r a c a o peratorów urządzeń słu żący ch do w u lk a
nizacji polega na usta
w ieniu na konsoli ste
rującej żądanych p a
ram etrów pracy, uru
chom ieniu i n ad zo ro w aniu urządzenia. W p rz y p a d k u w u lk a n i
z a c ji w w a n n a c h ze s to p io n y m i s o la m i o p erato rzy o d b iera ją gotow y wyrób z urzą- Tabela 4. Stężenia N-nitrozoam in na stanowiskach wulkanizacji w małych prasach
Kod z-du
Nazwa produkowanych Stężenie N-nitrozoamin, pg/m3
wyrobów ND MA NMEA NDEA NDPA NDBA NPIP NPYR NMOR
1 Półtrampki K 0,01-0,49 nw. nw. nw. nw. nw. nw. nw.
Półtrampki piłkarskie śL-1,61 0,38-4,00 nw. nw. nw. 0-2,25 nw. nw.
Półtrampki ŚL-0,01 0,38 nw. nw. nw. nw. nw. nw.
2 Obcasy 1,19 nw. nw. nw. nw. nw. nw. nw.
Płyty na obcasy 15,38-26,93 13,76 nw. nw. nw. nw. nw. nw.
4 Łączniki uszczelek 0,52-1,90 nw. 0-1,52 nw. nw. 0-0,36 nw. nw.
Łączniki gumowo-metalowe 0,15-0,98 0,82-1,36 nw. nw. nw. nw. nw. 0-0,63
Uszczelki gumowe2’ 0,23-1,51 nw. nw. nw. nw. nw. nw. nw.
5 Wieszaki gumowe 0,06-1,20 nw. nw. nw. nw. nw. nw. nw.
Tuleje gumowo-metalowe 0,06-0,32 0-0,12 nw. nw. nw. 1,22-1,65 nw. nw.
6 Tuleje gumowo-metalowe 0-0,22 nw. nw. nw. nw. 0,97-2,00 nw. nw.
8 Fartuchy 0,21-0,65 0,32-0,71 śl. nw. nw. nw. nw. nw.
nw. - nie wykryto, śl. - ilości śladowe stanowisko obcinania i kontroli półtrampek 2) stanowisko formowania metodą wtrysku
nitrozoam in stw ierdzono na stanow iskach kontroli i napraw y, co m o żn a w ytłum aczy ć w iększym na
gro m adzen iem w yrobów .
W ysoki stopień au tom atyzacji, m ała cz ęsto tli
w ość otw ieran ia pras oraz praw ie natychm iastow e
dzenia, a tym sam ym m ają bezpośredni k o ntakt ze
„św ieży m ” w yrobem . Oni częściej p rzebyw ają w strefie zag rożenia, co p o tw ierd zają w yniki badań p rzep ro w adzon y ch na tym stanow isku - przy sto sunkow o niskich stężeniach N -nitrozoam in w SNSS
TOM 5 styczeń - luty 2001 r. StctótM K& iCf, nr 1
w y stępują w ysokie w artości stężeń w SOP. N ato- w SNSS, nie stw ierdzono obecności tych zw iązków m iast w przypadku pras bębnow ych przy w ysokich, w SOP. W yniki badań na tych stanow iskach pracy a naw et bardzo w ysokich stężeniach N -nitrozoam in przedstaw iono w tabeli 6.
Tabela 5. Stężenia N-nitrozoamin na stanow iskach wulkanizacji w dużych prasach Kod Nazwy wyrobów produkowa- IIM llPlIiii■ Steżenie N-nitrozoamin. ua/m3*
z-du nych na badanym stanowisku NDMA NMEA NDEA NDPA NDBA NPIP NPYR NMOR
3 Mieszanki gumowe11 0-1,15 nw. nw. nw. nw. nw. nw. nw.
Opony samochodowe 0,20-1,15 nw. 0,35-1,20 nw. nw. nw. nw. nw.
Opony samochodowe2’ nw. 0,40 nw. nw. nw. śl. śl.
Opony samochodowe3’ nw. śl. nw. śl. nw. nw. śl. śl.
7 Opony maszyn budowlanych 0-0,10 0-0,73 śl. nw. nw. śl. nw. nw.
Opony maszyn budowlanych2’ 0-1,42 0-1,48 0,63 nw. nw. nw. nw. nw.
Opony “gigant" nw. śl. nw. śl. nw. nw. śl. śl.
10 Taśmy uniwersalne4’ 1,23-12,50 0,10-6,53 0-8,65 1,38-6,94 0-3,69 1,24-5,85 0,53-2,23 0,52 Taśmy trudnopalne4’ 0-18,05 0,56-1,47 0-8,65 nw. 0,50-2,73 1,45 0-0,86 0,42 11
12
Regeneracja opon na gorąco nw. nw. nw. nw. nw. nw. nw. nw.
12 Regeneracja opon na zimno nw. nw. nw. nw. nw. nw. nw. nw.
l} Stanowisko przygotowania mieszanek gumowych 2) Naprawa i kontrola opon
3) Magazyn wyrobów gotowych 4) Próbki pobierano w SNSS
Tabela 6. Stężenia N-nitrozoamin na stanowiskach wulkanizacji w stopionych solach i w prasach bębnowych Określenie
Kod stanowiska z-du wulkanizacji
Określenie produkowanych
wyrobów
Stężenie N-nitrozoamin, |ag/m3
NDMA NMEA NDEA NDPA NDBA NPIP NPYR NMOR
8 Stopione sole Uszczelki 0,38-4,04 1,17-1,47 0-0,9 nw. nw. śl. nw. nw.
(SNSS) Stopione sole (SOP)
0,15-1,51 0,1-0,56 nw. nw. nw. nw. nw. nw.
10 Prasy bębnowe Płyty 0,36-10,29 0-2,38 0,26-7,94 2,06-3,12 0-2,01 0,43 0-1,19 nw.
(SNSS)1’
11 Stopione sole Uszczelki nw. nw. nw. nw. nw. nw. nw. nw.
(SOP)
Wytłaczarka nw. nw. nw. nw. nw. nw. nw. nw.
(SOP)
Prasy bębnowe Taśmy 0,62-5,64 0,2-1,26 0-2,38 nw. nw. nw. nw. nw.
(SNSS)1’ chodnikowe
13 Prasy bębnowe Taśmy 1,13-2,84 0-3,87 nw. nw. nw. nw. nw. 0-12,85
(SNSS)1’ przenośnikowe
1} W SOP nie wykryto N-nitrozoamin
S ta& tortieruf, nr 1 styczeń - luty 2001 r. TOM 5
Wnioski
• W wyniku przeprow adzonych badań stwierdzono obecność substancji rakotwórczych i prawdopodob
nie rakotwórczych na stanowiskach pracy podczas wszystkich etapów przetwarzania mieszanek gumowych.
• Badania w ykonane na około 170 stanowiskach pra
cy w 13 zakładach przem ysłu gumowego Polski wykazały, że w 2/3 przypadków pojaw iają się N- nitrozoaminy.
• W badanym powietrzu najczęściej występowała N- nitrozodimetyloamina, a w połowie badanych próbek stężenie tej N-nitrozoaminy nie przekraczało 1 pg/m3.
• W wielu badanych próbkach zidentyfikowano NMEA.
W literaturze brak jest informacji o występowaniu tej substancji w powietrzu na stanowiskach przetwarza
nia mieszanek gumowych. Obecność NMEA wska
zuje, że zarówno w środowisku mieszanki gumowej, jak i w powietrzu może zachodzić reakcja nitrozo-
wania amin pierwszo- i trzeciorzędowych.
• Porównując zagrożenia N -nitrozoam inam i w pol
skim przem yśle gum ow ym z zagrożeniam i w za
kładach tej branży Europy i Stanów Zjednoczonych m ożna stwierdzić, że są one zbliżone [11-14].
• Badania stężenia benzenu i benzo(a)pirenu przepro
wadzono na blisko 50 stanow iskach pracy wyka
zały, że:
- stężenia benzenu na badanych stanowiskach były poniżej 1/2 NDS, jedynie na stanowiskach kalan
drowania i konfekcjonowania zaobserwowano wyższe stężenia, a nawet przekroczenie NDS;
- Benzo(a)piren wykryto na stanowiskach przygoto
wania mieszanek gumowych, wytłaczania, kon
fekcji i wulkanizacji i we wszystkich tych przy
padkach jego stężenie nie przekraczało 1/2 NDS.
Literatura
7. Fraser D.A., R appaport S.: Health aspects o f cu
ring o f synthetic rubbers. Environ. Health Perspec., 1976, 77, 45-53
2. Williams T.M., Harris R.L.f ARP E.W., Symons M.J., Van Ert M.D. : Worker exposure to chemical agents in the manufacture o f rubber tires and tubes: Parti
culates. Am. Ind. Hyg. Assoc. J., 1980,41 3, 204-211 3. Cocheo V, B ellom o M .L., Bom bi G.G.: Rubber
manufacture: Sampling and identyfication o f vola
tile pollutants. Am. Ind. Hyg. Assoc. J., 1983, 43A 7, 521-527
4. Shirokov Ju.G., Drugov Ju.S., Petukhova N.E.,: Khi- miko-gigienicheskoe issledovanie vulkanizacionnykh gazov. Gig. Tr. Profes. Zabol., 1975, 2, 8-11
5. Włodarski G., Kryńska A., Pos'niak M.,: Badanie składu chemicznego substancji emitowanych p o d czas w u lk a n iza c ji w yro b ów gum ow ych. P race CIOP, 1981, 3JL_110, 167-182
6. Czerczak S .: Przem ysł gumowy. Wytyczne szacow a
nia ryzyka zdrowotnego dla czynników rakotwór
czych, 1999, Zeszyt 9, 65-136
7. Rozporządzenie M inistra Zdrowia i Opieki Społecz
nej z dnia 11 września 1996 r.: w sprawie czynni
ków rakotwórczych w środowisku pracy oraz nad
zoru nad stanem zdrowia pracow ników zawodowo narażonych na te czynniki. Dz. U., 571, p o z. 727, z roku 1996
8. Rozporządzenie M inistra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 17 czerwca 1998 r.: w sprawie najwyższych dopuszczalnych stężeń i natężeń czynników szko
dliwych dla zdrowia w środowisku pracy. Dz.U., 79, p o z. 513, z roku 1998
9. Rozporządzenie M inistra Pracy i Polityki Społecz
nej z dnia 2 stycznia 2001.: zmieniające rozporzą
dzenia w sprawie najwyższych dopuszczalnych stę
żeń i natężeń czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy. Dz. U., 4, poz. 36, z roku 2001 10. TRGS 552: N-Nitrosarninę. Sicherheitstechnik ESV
Erich Schm idt Verlag, Juni 1996
11. Spiegelhalder B., Carcinogens in the workroom air in the rubber industry. Scand J. Work Environ, H e
alth, 1983, £. (suppl. 2), 15-25
12. Breuer D., Die M essung von N-Nitrosaminen im Berufsgenossen-schaftlichen In stitu tfu r Arbeitssi- cherheit (BIA). Kautsch. Gummi Kunstst., 1993, 46, 3, 235-238
13. Reh B.D., Fajen J.M.: Worker Exposures to Nitro- samines in a Rubber Vehicle Sealing Plant. Am. Ind.
Hyg. Assoc. J., 1 9 9 6 ,5 7 (1 0 ), 918-923
14. Oury B., Lim asset J.C. Protois J.C.: Assessm ent o f Exposure to Carcinogenic N-Nitrosam ines in Rubber Industry. Int. Arch. Occup. Environ. H e
alth, 1997, m (4), 261-271
Podziękowanie
Dziękuję panu m gr h a n o w i M akhniashvilli za udostępnienie wyników badań dotyczących benzo(a)pi- renu i benzenu.
