w
KWARTALNIK STATYSTYCZNY
REVUE TRIMESTRIELLE DE STATISTIQUE
G Ł Ó W N Y U R Z Ą D S T A T Y S T Y C Z N Y R Z E C Z Y P O S P O L I T E J P O L S K I E J
O F F I C E C E N T R A L DE S T A T I S T I Q U E D E L A R É P U B L I Q U E P O L O N A I S E
KWARTALNIK STATYSTYCZNY
ROK 1925 TOM II
R E V U E T R I M E S T R I E L L E D E S T A T I S T I Q U E
^ANNÉE 1925 TOME II
mm**"***pm
A
W A R S Z A W A 19 2 6
N A K Ł A D E M G Ł Ó W N E G O U R Z Ę D U S T A T Y S T Y C Z N E G O
SKŁAD GŁÓWNY. EKSPEDYCJA I SPRZEDAŻ W GŁÓWNYM URZĘDZIE STATYSTYCZNYM.
ALEJE JEROZOLIMSKIE 32
S P I S R Z E C Z Y
R o k 1 9 2 5. T o m II.
str.
Dr . H e n r y k G r o s s m a n . Struktura społeczna i gospodarcza Ks. W arszawskiego
na podstawie spisów 1808-1810 r o k u ... i
D r. Me d . A d a m C i ą g l i ń s k i . Pierwiastek czasu w określeniu prawdopodobieństwa zgonu i natężenia ś m ie r t e ln o ś c i... 225
E d w a r d S z t u r m d e S z t r e m . Międzynarodowe porównanie indeksów cen i indeks u n i w e r s a l n y ...212
E d w a r d S z t u r m d e S z t r e m . W sk aźn ik i cen detalicznych w Polsce 343 D r. J a n P i e k a ł k i e w i c z . Bilans płatniczy P o l s k i ...281
D r. J ó z e f B u z e k . Zakres działania i budżety państwowych urzędów statystycznych przed w ojną i obecnie Wstęp ... ...347
Statystyka państwowa Rzeczypospolitej P o l s k i e j ...351
„ ,, Czechosłowacji ... ...35^
,, „ Węgier . . . . ¥ . ' ... ...3^3 Ł o t w y ... ...366
,, Estonji ... 367
Rzeszy niemieckiej i P r u s ... .... . .’ ...368
F r a n c ji... \. . . . x. ...37^
F in la n d ji...3$°
„ A u s t r ji... ...381
„ federacyjna Szwaj car j i ... 3^6 „ „ Stanów Zj. Ameryki P ó łn o cn e j... .... • 3^8 Porównanie budżetu i liczby pracowników państwowych urzędów statystycznych różnych państw 395 A l e k s a n d e r K l e p p e r . P rzyczyn ki do charakterystyki handlu zewnętrznego Polski za lata 1922-1924 ...411
Tabl. 1. Przywóz. Przegląd o g ó l n y ... 419
Tabl. 2. Udział procentowy w przywozie poszczególnych k r a j ó w ... 421
Tabl. 3. Wywóz. Przegląd o g ó ln y ... 428
Tabl. 4. Udział procentowy w wywozie poszczególnych k r a jó w ... 429
Tabl. 5. Przywóz i wywóz najważniejszych towarów według k w a r ta łó w ... 436
Charakter prawny miast w województwach wschodnich b. dzielnicy r o s y js k ie j...217
Projekt organizacji prac statystycznych w powiatowych zw iązkach komunalnych. Wstęp . . . .. ...467
I. Demograf j a ...4^9 II. Z d ro w o tn o ś ć ...47^
III. Oświata i kultura ...478 IV. Statystyka rolna i w e te r y n a r ji... .... . ' . ...49°
str.
V. Statystyka przem ysłow a... 499
VI. Statystyka c e n ... 511
V II. Statystyka p r a c y ... 514
V III. Statystyka opieki s p o łe c z n e j...515
IX . Statystyka s p ó łd z ie lc z a ...515
X . Statystyka finansów k o m u n a ln y c h ...518
E d w a r d S z t u r m d e S z t r e m . Zasiewy i zbiory w 1923-24 r... 109
Tabl. 1. Powierzchnia zasiana i zbiór według w o je w ó d z tw ...126
Tabl. 2. Zbiór p a s z y ... 133
Tabl. 3. Powierzchnia zasiana i ogólny zbiór według p o w ia tó w ... 133
Tabl. 4. Przeciętny zbiór z hektara według p o w ia tó w ...139
Tabl. 5. Buraki c u k r o w e ... 141
Tabl. 6. Temperatura powietrza i o p a d y ...x43
Tabl. 7. Stan zasiewów w sto p n ia ch ...*44
Reforma rolna. Tabl. 1— 4. Parcelacja ... 246
Tabl. 5— 9. Prace regu lacyjn e... 263
Szachow nica. Gospodarstwa rolne posiadające szachownicę na gruntach własnych. Tabl. 1 a. Według województw...5^5 Tabl. 1 b. Według w o je w ó d z tw ...5^8 Tabl. 2. Według powiatów ...591 Ceny. Ceny ziem iopłodów... 201, 336, 450 Ceny ziemiopłodów, paszy i inwentarza ż y w e g o ... 203, 339, 453 Giełdy zbożowe w P o ls c e ... 203, 339, 453 Wskaźnik cen hurtowych w Polsce ... 204, 328, 440 Wskaźnik cen detalicznych w W arszaw ie...^ ...441 Ceny hurtowe w P o lsce ... 204, 331, 445 Wskaźnik kosztów utrzymania w W a r s z a w ie ... 206, 328, 442 Koszty utrzymania w Warszawie według g r u p ... 206, 328, 442 Wskaźnik kosztów żywności w P o l s c e ... 206, 329, 443 Porównanie kosztów żywności w m ia s t a c h ... 207, 330, 444 Ceny detaliczne w W a rsz a w ie ... 207, 441 Ceny odzieży i obuwia w W arszaw ie...2°8 Ceny usług w W a rs z a w ie ... 20^
Ceny bydła na targowiskach m ie jsk ich ...34°
Ceny artykułów pierwszej potrzeby w handlu d e taliczn y m ... 209, 333, 447 Statystyka pocztowa, telegraficzna i telefoniczna Rzeczypospolitej Polskiej na rok 1924 zestawiona przez Generalną Dyrekcję Poczt i Telegrafów. Zestawienie o g ó ln e ...531 I. Dział pocztowy...535
II. Dział telegra ficzn y...55°
III. Dział te le fo n ic z n y ...555
IV. Personel ...557
V. F in a n s e ... 558
VI. Uzupełnienie... .... 559
Statystyka strajków i lokautów. Rok 1923 i 1924. Tabl. 1. Strajki, zakłady ogarnięte przez strajki, strajkujący i dni stracone z powodu strajków . 455 Tabl. 2. Zatrudnieni i strajkujący według płci i wieku oraz zakłady całkowicie unieruchomione . 457 Tabl. 3. Czas trwania stra jk ó w ... 458
Tabl. 4. Zatrudnienie z zewnątrz w czasie s t r a j k u ...460
Tabl. 5. Wydalenie za s fr a jk ...4^°
str.
Tabl. 6. Zapłata za czas s t r a j k u ...4^°
Tabl. 7. Psucie materjałów, manifestacje, interwencje policji i prokuratorji ...460
Tabl. 8. Sposób likwidacji stra jk ó w ... 461
Tabl. 9. Główne przyczyny oraz wynik s tr a jk ó w ...4^3 Tabl. 10. Żądania stra jk u ją c y c h ...4^4 Tabl. 11. Lokauty, zlokautowani i dni stracone na skutek l o k a u t ó w ...465
Szkolnictwo powszechne w roku szkolnym 1922-23. Wstęp ... ... \ ... *4^
Tabl. 1. Szkoły czynne, nauczyciele, komplety, u c z n io w ie ...149
Tabl. 2. Szkoły męskie, żeńskie i koedukacyjne, nauczyciele i uczniowie według p ł c i ...150
Tabl. 3. Szkoły publiczne według liczby czynnych sił nauczycielskich oraz języka wykładowego . 152 Tabl. 4. Szkoły prywatne według liczby czynnych sił nauczycielskich i języka wykładowego . . . 177
Tabl. 5. Szkoły publiczne według liczby u c z n ió w ... ... 188
Tabl. 6. Nauczyciele szkół p u blicznych ... • • ...*93
Tabl. 7. Nauczyciele szkół prywatnych według kwalifikacji i narod ow ości... 195
Tabl. 8. Ruch służbowy nauczycieli szkół p ub liczn ych ... 198
Ustawy i rozporządzenia...222
E r r a t a ... 224
T a b l e d e s m a t i è r e s
Année 1925. Tom II.
page H e n r i G r o s s m a n n . La structure sociale et économique du Duché de Varsovie. Etude
basée sur les résultats des recensements de 1808 et de 1810... i
Résumé fr a n ç a is ... V i D r. en M é d. A d a m C i 4 g 1 i û s k i. Le temps comme élément du calcul de la probabilité du décès et de l’ intensité de la mortalité ... ... 225
E d o u a r d S t o u r m d e S t r e m . Comparaison internationale des indices des prix et l’ indice u n i v e r s e l ... . . 212
E d o u a r d S t o u r m d e S t r e m . Indices des prix de détail en P o lo g n e ... 343
D r. J e a n P i e k a l k i e w i c z . La balance des payements de la République Polonaise en 1923 ...281
Résumé f r a n ç a is ... 325
D r. J o s e p h B u z e k . L ’activité et les budgets des bureaux de statistique d’ Etat avant la guerre et actuellement A v a n t- p r o p o s ... 347
Statistique d ’E tat de la République P o lo n a is e ... 351
„ „ de la Tchécoslovaquie...356
„ „ de la H o n g r i e ...363
„ „ de la L e t t o n i e ...366
„ „ de l’E sth o n ie ...367
„ „ de l'Allemagne et de la P ru sse ... 368
„ de la F r a n c e ...376
„ „ d e la F in la n d e ...380
,, „ de l ’A u tr ic h e ...381
„ fédéfative de la S u is s e ...386
,, fédérative des États-Unis de l ’A m é riq u e ... 388
Relevé comparatif des budgets des bureaux de statistique des pays particuliers (traduit en français) 402 A l e x a n d r e K l e p p e r . Commerce extérieur de la Pologne à la période de 1922-1924 411 Tabl. 1. Importations. Relevé g é n é r a l...419
Tabl. 2. Importations par pays de p~ovenance en pourcentages ... 421
Tabl. 3. Exportations. Relevé g é n é r a l...428
Tabl. 4. Exportations par pays de destination en pourcentages... 429
Tabl. 5. Importations et exportations par trimestres ... 43*6 Caractère légal des villes dans les départements de l’ Est de PAncienne Pologne Russe . . 217
Le projet de l’ organisation des travaux statistiques dans les unions communales des arrondissements. A v a n t- p r o p o s ... 467
I. D ém ograph ie... 469
II. Santé p u b liq u e ... 47^
III. Enseignement, sciences et b e a u x -a r ts ...478
page IV. Statistique agricole et vétérinaire...49° V. Statistique industrielle... ...499 VI. Statistique des p r i x ... ... ...511 V II. Statistique du travail . . ...5X4 V III. Statistique de l’assistance sociale ...5I 5 IX . Statistique du mouvement c o o p é ra tif...5*5 X . Statistique des finances co m m u n a le s ... ...5*°
E d o u a r d S t o u r m d e S t r e m . Cultures et récoltes en 1923-24 ...109 Tabl. 1. Superficie ensemencée et récolte par d é p a r te m e n ts ...I26 Tabl. 2. Récolte des plantes fo u rra g è re s ... *33 Tabl. 3. Superficie ensemencée et récolte globale par arrondissements...133 Tabl. 4. Récolte moyenne par hectare par arrondissements ...x39 Tabl. 5. Betteraves à sucre . . . ...* ... I4I Tabl. 6. Températures et eaux tombées . ; ...*43 Tabl. 7. État des cultures en chiffres qualificatifs... 144 Réforme agraire.
Tabl. 1— 4. M orcellem ent...°42 Tabl. 5— 9. Régulation de la propriété fo n c iè re ... 263
Enclavement des exploitations agricoles.
Exploitations agricoles dont les terres sont séparées par des enclaves.
Tabl. 1 a. par départements...5^5 Tabl. 1 b. par départements ...5°°
Tabl. 2. par arro n d issem en ts...
PrixPrix des produits a g r ic o le s ... .... ... 201 > 336, 450 Prix des produits agricoles, du fourrage et du b é t a i l ... 203> 339* 453 Bourses des grains en Pologne ... 203> 339* 453 Indice des prix de gros en P o lo g n e ... 204» 32°> 44° Indice des prix de détail à Varsovie ...441 Prix de gros en P o l o g n e ... 204» 33J» 445 Indice du coût de la vie à Varsovie ... 20°> 32o, 442 Coût de la vie à Varsovie par groupes... 20°, 32°> 442 Indice du coût des articles alimentaires en Pologne ... 206, 329, 443 Tableau comparatif du coût des articles alimentaires dans les v i l l e s ... 207, 330, 444 Prix de détail à V a rs o v ie ... • • ... ... 207» 44* Prix du vêtement et des chaussures à Varsovie ...2oo
Quelques dépenses de première nécessité à V a rso v ie ... 208 Prix du bétail aux m arch és...
Prix des articles de première nécessité dans le commerce de d é t a i l ... 209, 333. 447 Statistique du service postal, télégraphique et téléphonique de la République Polonaise
pour l’année 1924 dressée par la Direction Générale des Postes et des Telegraphes.
Relevé g é n é ra l... ; ...53* I. Postes ... ...535 II. T é lé g ra p h e s...
III. T é lé p h o n e s ...555 IV. P e r s o n n e l...557 V. Résultat f in a n c ie r ...
VI. S u p p lé m e n t...559 Statistique des grèves et des lock-outs en 1923 et 1924.
Tabl. 1. Grèves, grévistes, établissements atteints et journées de travail perdues à cause des
g r è v e s ... • * * * 455 Tabl. 2. Ouvriers occupés et grévistes par sexe et par âge dans les établissements affectés de
g r è v e s ... ...
Tabl. 3. La durée des g rè v e s... ...
Tabl. 4. Emploi de la main d'oeuvre engagée à titre temporaire pour remplacer les grévistes 460 Tabl. 5. Ouvriers congédiés à cause des grèves ... 460 Tabl. 6. Rétribution pour période de g r è v e ... * . . . * 460 Tabl. 7. Actes de sabotage, manifestations, intervention de la police et du procureur ...460 Tabl. 8. Liquidation des grèves ...4^1 Tabl. 9. Causes principales des grèves et leurs résultats ... 463 Tabl. 10. Revendications des g r é v is te s ...4^4 Tabl. 11. Lock-outs, lock-outés et journées de travail perdues à cause des lock-outs ... 465 Enseignement primaire au cours de l’année scolaire 1922-23.
In trod uction ... « ... .... 146 Tabl. 1. Écoles en activité, instituteurs, é l è v e s ...*49 Tabl. 2. Écoles, instituteurs et élèves par s e x e ... *5° Tabl. 3. Écoles publiques d’après le nombre des instituteurs et d’après la langue d’enseignem. 152 Tabl. 4. Écoles privées d’après le nombre des instituteurs et d’après la langue d’enseignement . . 177 Tabl. 5. Écoles publiques d ’après le nombre des é l è v e s ... 188 Tabl. 6. Instituteurs des écoles publiques... ...IÇ3 Tabl. 7. Instituteurs des écoles p riv ées... ...*95 Tabl. 8. Mouvement des instituteurs des écoles p u b liq u e s ... 198 Lois et d e c re ts ...222
page
Errata 224
K W A R T A L N I K S T A T Y S T Y C Z N Y
R O K 1925, T O M II. Z E S Z Y T I.
H E N R Y K G R O S S M A N .
Struktura społeczna i gospodarcza Księstwa Warszawskiego
na podstawie spisów ludności 1808 i 1810 r.
SPIS TR E ŚC I.
Strona
Wstęp.
Stan badań nad statystyką ludnościową w do
bie Księstwa W . — Geneza i historja spisów ludności we Francji i Anglji. — Utworzenie Księstwa. — Podział administracyjny. — Upadek Księstwa. — Utworzenie Królestwa P o ls k ie g o ...3
I. Spis z r. 1808.
a) Pierwsze informacje o k r a j u ... 11 b) Kwestjonarjusz. — Dekret względem kon-
skrypcji. — W y n iki tymczasowe . . • • 14 c) Czas i sposób powstania „Tabel ł, r. 1808“ 16 d) W yniki. — Ilość miast, wsi, osad, dóbr,
dymów miejskich i wiejskich. — Ludność, jej podział według płci, wieku, stanu cy
wilnego, wyznania. — Procent ludności ży dowskiej w miastach. — Analizę rezultatów spisu. — Oznaczenie wielkości opuszczeń. — Spisanie osób wojskowych. — Struktura społeczna ludności. — Ilość osób zawodowo czynnych. — Podział na grupy zawodowe.
— Ludność rolnicza. — Statystyka wysie
wów. — Wysiewy dworskie i włościańskie.
— Rozległość lasów. — Spis zwierząt go spodarczych. — Ilość bydła dworskiego i włościańskiego. — Spuptoszenia wojen n a poleońskich. — Statystyka cen płodów rolniczych. — Budżet szlachecki. — Płace urzędnicze. — Przemysł. — Rzemiosła miej - skie i wiejskie. — Stosunki oświatowe
i k u l t u r a l n e ... 17
Kwartalnik Statystyczny. 1925.
Strona
II. Spis z r. 1810.
e) Prawna podstawa spisu.— K westjonarjusze. 41
— Utworzerie Centralnego Biura S taty stycznego ... 41 b) Czas i sposób powstania „Tabel z r.'1810/ll.“ 42
c) W yniki. — Ludność Księstwa. — Jej po
dział według płci i rozmieszczenia w m ia stach i wsiach. — Ilość dymów miejskich i wiejskich. — Porównanie wyników z re
zultatam i spisu 1808 oraz spisu austrjackie go z 1807- — Porównanie ludności Księstwa z ludnością innych państw współczesnych.
— Podział ludności pod względem wyznania i narodowości. — Ludność miast. — N ie
dostateczny stan badań dotychczasowych.
— Ludność Poznania w 1798 i 1801. — L u dność Krakowa 1795/6 i 1804. — Niezgo
dność co do liczby spisywanych domów. — Ludność Warszawy w 1804. — Ludność większych miast europejskich w dobie Księstwa W . — Ludność 405 miast Księ
stwa w 1808 oraz 633 miast w 1810. — Skład ludnościowy i wyznaniowy 5 więk
szych miast departamentowych: Warszawy, Krakowa, Poznania, Kalisza, Lublina. — 43 d) Spis zawodowy 1810 r. — Struktura gospo
darcza i społeczna kraju. — Dziedzice, dzierżawcy. — Dworscy i do administracji dóbr używani. — Służba folwarczna, służba kwalifikowana. — Arendarce i pachcia- rze. — Rolnicy, półrolnicy. — Zagrodnicy.—
Ogrodnicy, chałupnicy. — Ludność bez
rolna. — Komornicy. — W yrobnicy. — 1
o HENRYK GROSSMAN
Strona
Duchowieństwo. — Słudzy kościelni. — Urzędnicy, nauczyciele, wolne zawody. — Służba zdrowia. — Fabrykanci. — H u t
nictwo i górnictwo. — Przemysł propina- cyjno-gorzelniany. — Sukienniczy. — Gar
barski. — Proletarjat miejski. — R ze
mieślnicy. — Czeladnicy i terminatorzy. — Specjalizacja rzemiosła. — Osoby z „prze
mysłu“ żyjące. — Komunikacje. — Poczta. — Handel. — K upcy hurtowni.
— Handel zagraniczny. — K upcy cząstkowi, kramarze, przekupnie. — Tande- ciarze. — Czeladź kupiecka. — Interesy pie
niężne. — Ocena spisu zawodowego z 1810.
— Porównanie ze spisami zawodowymi a n gielskimi w 1801 i 1811. — Statystyka wy
siewów z 1810. — Porównanie z wynikami 1808 r. — Częściowe dane o spisie zwierząt gospodarskich...55 III. Statystyka stanu cywilnego oraz ruchu na
turalnego ludności.
Podstawa prawna. — Ilość roczna zaślubio-
Stron a
nych, nowonarodzonych i zmarłych. — O zna
czenie na tej podstawie dokładności spisów z 1808 i 1810 r. — Oznaczenie granicy błędów.
— Wielkość przyrostu naturalnego. — Ilość osób bezżennych, pozostających w małżeństwie, owdowiałych i rozwiedzionych. — Stosunki w 5 większych miastach Księstwa. — Wysoka liczba owdowiałych i rozwiedzionych. — Śmier
telność. — Duża śmiertelność na ospę i sucho
ty. — Duża śmiertelność dzieci . . ^ . 78 IV. Statystyka naukowa. — Dochodzenia spisowe
w 1812 r.
Utworzenie katedry Statystyki w Szkole Pra
wa. — Program wykładów W . Surowieckiego.
— Stanowisko Staszyca, Dembowskiego, Sta- wiarskiego, Krysińskiego. — Polecenie nowy eh dochodzeń spisowych w 1812. — Częściowe rezultaty. — Zajęcie Warszawy przez wojska rosyjskie w 1813. — Upadek Księstwa. — Utworzenie Królestwa Polskiego. — Częściowe ankiete w kilku departamentach. — Szacunek ludności w 1815 r ... 82 Indeks nazwisk ... 107
STRUKTURA SPOŁECZNA I GOSPODARCZA KS. WARSZAWSKIEGO
W S T Ę P . Statystyka historyczna jest u nas zgoła zaniedba
na, a stan badań nad stanem i strukturą ludności w czasach dawniejszych nader opłakany. Brak u nas prac na wzór badań Cilleulsa i Levasseura dla Francji, R. Boekha, Jastrowa i Behrego dla Niemiec, Zahna dla Bawarji, Daszyńskiej-Goliń- skiej dla Zurychu, jak długi szereg badań nad lud
nością poszczególnych miast niemieckich, jak wreszcie badania autora nad powstaniem i histo
rycznym rozwojem urzędowej statystyki austrjac- kiej1. I n d y w i d u a l i s t y c z n y punkt w yj
ścia w badaniach historycznych, przeważający w polskiej historyce do chwili obecnej, spowodował pominięcie i zaniedbanie dziedziny z j a w i s k m a s o w y c h . Miejsce tych ostatnich zajęła analiza zjawisk rzekomo „typow ych" czy ,,repre
zentatywnych“ , przyczem o stopniu tej typowości decydowano samowolnie. Dawała ta metoda spo
sobność do efektownych kreacyj bohaterów i kreśle
nia barwnych „charakterystyk“ . Ustalano, np. że Ks. Poniatowski dobrze tańczył, nieźle grał i woził ze sobą szpinecik obozowy, ustawiany w namio
cie. Statystyczna metoda polega według pisarzów tego kierunku rzekomo na cyfrowem przedstawie
niu tego, co oni równie dobrze, a mniej nudno przed
stawić mogą inną metodą — pięknych charakte
rystyk i subtelnych analiz psychologicznych2.
Tylko tem ogólnem niedocenianiem znaczenia ba
dań zjawisk masowych można wytłumaczyć sobie pominięcie przez naukę podstawowych badań nad stanem zaludnienia ziem polskich. Wiemy, iż konstytucją z 22 czerwca 1789 nakazał Sejm Czte
roletni obok lustracji dymów równocześnie po raz
pierwszy w dziejach Polski powszechny spis ludno
ści, określając zarazem odnośne schematy dla ludności wiejskiej, mieszczan i żydów. Z tego to materjału korzystał M o s z y ń s k i , poseł bra- cławski i sekretarz W. W. X. Litewskiego, ułoży
wszy z niego — na podstawie dymów — tabelę, którą przedstawił sejmowi 19 kwietnia 1790 r.
A mimo, że księgi spisowe tego doniosłego, a nigdy nie ogłoszonego pierwszego spisu ludności, prze
chowują się do dziś dnia, nikomu nie przyszła myśl opracowania powyższego materjału ze stanowiska nowoczesnych metod.
Nie lepiej przedstawia się stan badań nad staty
styką okresów późniejszych. Literatura dotycząca stosunków ludnościowych i gospodarczych Księ
stwa Warszawskiego jest dość uboga. Współcześni, j a k S t . S t a s z i c w swej bezimiennie wydanej broszurze O Statystyce Polski żadnych dat staty
stycznych z doby Księstwa nie podają. Brak ich w pracy H. K o ł ł ą t a j a zr . 1810 lub T. S z u m s k i e g o . K ilka zaledwie i to niezawsze dokład
nych cyfr podaje F r .h r . S k a r b e k w Dziejach Księstwa Warszawskiego. Artykuł Wielkiej Ency- klopedji Powszechnej IIlustrowanej dat co do ludno
ści Księstwa nie podaje. Błędne cyfry wylicza J. B. F1 a 1 1 , jakkolwiek znać, iż czerpał wiadomo
ści z dawniejszych spisów pruskich; nie lepsze dane znajdujemy wreszcie u T . C z a c k i e g o . Edward G r a b o w s k i wymienia wprawdzie w swym Pod
ręczniku statystyki (1918) dla szeregu krajów próby dawniejszych spisów ludności — o spisach ludności w dobie Księstwa Warszawskiego m ilczy3.
W nowych czasach dotykano sprawy stosunków 1 H. G r o s s m a n : Die Anfänge und die geschichtliche Entwicklung der amtlichen Statistik in Oesterreich, 1916. Do nielicznych wyjątków zaliczyć należy cenne studjum J. R u t k o w s k i e g o : Statystyka zawodowa lu
dności wiejskiej w Polsce w drugiej połowie X V I w. Kraków 1918.
2 Pisarze ci przystosowywali się zresztą tylko do intelektualnego poziomu i upodobań t. zw. inteligentnej publiczności, dla której wszelkie prace, których lektura wymaga pewnych wysiłków umysłowych, uchodzą za nudną specjalność. ,,Ce public, plus éclairé que studieux, ne déteste rien tant que des traveaux capables de déranger są quiétude habituelle. Ila im e àlire et à s’instruire, mais à la condition que cela ne cause pas une grande fatigue;
il demande à ses auteurs de lui apporter des distinctions précises, des formules d’une application facile.“
(Georges S o r e l , Les illusions du progrès. Paris, 1921, p. 1.)
St. S t a s z i c : O Statystyce Polski. Warszawa 1807, oraz Kraków 1809. — H. K o ł ł ą t a j : Uwagi nad terażniejszem położeniem tej części ziemi Polskiej, którą od pokoju Tylżyckiego zaczęto zwać Xiçstwem Warszaw- skiem. Lipsk (Warszawa) i 8ro. — T. S z u m s k i : Myśli ogólne o polepszeniu handlu, rolnictwa, przemysłu w Xię- stwie Warszawskiem. Poznań 1811. — Encyklopedja Powsz. Illustr. T. 40, art. „Królestwo Polskie". — J. B. F I a t t:
Opis Księstwa Warszawskiego. Poznań 1809. — T a d . C z a c k i : O Statystyce Polski. Dzieła, wyd. E. Racz. Poznań
1 845. T. I I I , str. 3 i 4.
4 H EN RY K GROSSMAX
gospodarczych i ludnościowych w dobie Księstwa Warszawskiego niejednokrotnie, ale tylko w toku prac poświęconych innym sprawom, gdzie więc stosunki Księstwa poruszane były jedynie dla uwy
puklenia właściwego tematu badań. Dotyczy to przedewszystkiem pracy W ł. G r a b s k i e g o , poświęconej Historji Towarzystwa Rolniczego, oraz pracy Zofji K i r k o r-K i e d r o n i o w e j : Wło
ścianie i ich sprawa w dobie organizacyjnej i kon
stytucyjnej Królestwa Kongresowego. Chociaż au
torzy ci opierali się na materjale archiwalnym z czasów Księstwa, to mając na względzie właściwy przedmiot swych badań, sprawom Księstwa mogli z natury rzeczy mniejszą tylko poświęcić uwagę.
To też z dat statystycznych r. 1810 korzystali w miarę i o tyle, o ile. im to było potrzebne dla porównawczej perspektywy historycznej opraco
wywanego przez nich tematu. Nie mieli zaś po
trzeby ani możliwości skompletowania tych dat ani bliższej ich analizy. Wł. G r a b s k i wogóle dat ludnościowych dla Księstwa nie publikował.
W przypisach I tomu ,,Historji Tow. Rolniczego“
podaje tabele pod tytułem „Ludność w r. 1810“ . Obejmują one atoli tylko 7 departamentów, nie ujmują więc całkowitej masy ludności Księ
stwa, pod względem zaś charakterystyki gospo
darczej są jeno wyliczeniem wybranych kilku
nastu kategoryj zawodowych ludności rolnej: brak sum całkowitych, nie mówiąc już o charakterystyce ludności co do płci, wyznania, podziału na miejską i wiejską, zawodu i t. d.1 Również i K i r k o r-K i e- d r o n i o w a dat statystycznych z doby Księstwa Warszawskiego n i e opublikowała: to zaś co opubli
kowała, jest p r z e r a c h o w a n i e m t y c h d a t n a o b s z a r i p o d z i a ł a d m i n i s t r a c y j n y p ó ź n i e j s z y c h w o j e w ó d z t w K r ó l e s t w a K o n g r e s o w e g o 2, tak, że istotna ludność, jak i reszta danych statystycz
nych dla epoki Księstwa jest do tej pory nieznana i bliżej wcale nie zanalizowana. Zresztą Kiedro- niowa, badając wyłącznie stosunki ludności wło
ściańskiej, wyłączyła ze swej analizy wszystkie pozostałe warstwy i stosunki.
Jedynym pisarzem, który podał nieco więcej dat statystycznych o Księstwie Warszawskiem,
był L. W o l s k i , profesor statystyki i ekonomji w Szkole Rolniczej w Marymoncie, i przez długi czas przewodniczący W ydziału Statystyki przy Komisji Rządowej Spraw Wewnętrznych, który opublikował w r. 1850 wykaz obejmujący ludność wszystkich 10 departamentów Księstwa W’ r. 1808 i 18093. Dane te były dość ogólnikowe, ograni
czały się do podania o g ó l n e j s u m y g ł ó w , bez szczegółowszego rozróżnienia lub jakiejkolwiek analizy dalszych momentów. W o l s k i nie poda
wał zresztą ani źródła, z którego czerpał, ani cha
rakteru i znaczenia tych cyfr, przez co ich wartość znacznie obniżył. Artykuł jego poszedł też w za
pomnienie; nie uwzględnia dat Wolskiego ani Wł. Grabski, ani Kiedroniowa, tak, że jedynem źródłem informacyjnem o stosunkach ludnościo
wych Księstwa, był ostatnio materjał cyfrowy nie autentyczny, który ilustrowałby bezpośrednio stosunki tej epoki, lecz materjał w tej przeróbce, jaką uskuteczniła Kiedroniowa. Za nią cytuje go szereg autorów, nie sprawdzając źródeł, lecz podając za tą autorką ludność nie Księstwa Warszawskiego, lecz przerachowaną na obszar Królestwa Polskie
go, ludność tego ostatniego na rok 1810 w ogólnej sumie 3 312 126 osób.% O cyfrowe ustalenie ludno
ści K s i ę s t w a W a r s z a w s k i e g o w jego tery tor jalnej całości i w różnych co do czasu fazach jego istnienia, a więc dla jego obszaru pierwotnego z 1807 r., jak i dla obszaru ustalonego po kampanji 1809 r., tj. po wcieleniu nowych części, zdobytych na Austrji, n i k t s i ę d o t y c h c z a s n i e p o k u s i ł .
Taki stan badań nad poruszonym tu przed
miotem, należy oczywiście uznać za nader niedo
stateczny. Poznanie ludności pewnej historycznej epoki i bliższa jej charakterystyka pod względem jej skupienia w przestrzeni, pod względem podziału na płeć, wyznanie, wiek, jej struktura gospodarcza, wreszcie zmiany dynamiczne wszystkich powyż
szych momentów w czasie, jest p o d s t a w ą k a r d y n a l n ą znajomości stosunków danej epo
ki wogóle; nie tylko dla tego, że, jak na innem miej
scu pisałem, rozszerza się przez to poznanie związ
ków przyczynowych, skoro opieramy statystyczną indukcję na obszerniejszym, a zarazem przez różno- 1 W ł. G r a b s k i : Hisłorja Towarzystwa Rolniczego. Warszawa 1904. T. I, str. 532.
2 Wątpliwości co do'tego niema, gdyż stwierdzają to wyraźnie sami autorzy. ,, Statystyka z 1810 r. — mówi Kiedroniowa — podaje ludność dla powiatów. Dzięki temu mogliśmy z e s t a w i ć l u d n o ś ć w 1810 r. w e d ł u g p ó ź n i e j s z e g o p o d z i a ł u k r a j u n a w o j e w ó d z t w a , uwzględniając różnice w obszarze terytorjal- nym departamentów i województw.“ (str. 43). Podobnie co do podziału ludności wiejskiej na kategorje pod względem posiadania: ,,dane te zestawione są według podziału na w o j e w ó d z t w a “ — przyczem wobec zmiany obszaru
„zmniejszyliśmy liczby ludności w tym stosunku, w jakim zmniejszył się obszar“ (str. 92). — A wreszcie: „Zgodnie z postępowaniem naszem powyżej, przy rozpatrywaniu statystyki ludności, oraz badaniu wzrostu zasiewów między 1810/11 a 1827 r. — podział departamentalny zamieniliśmy na podział na województwa“ (str. 141). Znaczy to, iż 2 departamenty, poznański i bydgoski, nie zostały wogóle uwzględnione, skoro nie weszły do obszaru Królestwa Polskiego, daty zaś co do pozostałych departamentów uległy przćrachowaniu i modyfikacji.
3 L. W o l s k i : O statystyce Królestwa Polskiego. Bibljoteka Warszawska 1850.
STRUKTURA SPOŁECZNA I GOSPODARCZA KS. WARSZAWSKIEGO 5
lite epoki historyczne więcej zróżniczkowanym materjale doświadczalnym, dzięki czemu zakres i pewność jej stosowania wzrasta. Jest ono ważne przedewszystkiem i dlatego, że daje nam możność wniknięcia i zrozumienia za pomocą m a s o w y c h s p o s t r z e ż e ń wszystkich tych stosunków i pro
blemów gospodarczych, społecznych, administra- cyjnych i kulturalnych, o jakich rozwiązanie dana epoka się kusiła. Dla zagadnienia np. oceny wyni
ków zarządzeń, wydanych przez naczelne władze Księstwa, sprawności i pospiechu niższych orga
nów administracyjnych i t. d. nieodzowna jest zna
jomość c a ł o k s z t a ł t u warunków życia ów
czesnej ludności. Dopiero w świetle tych objek- tywnych danych cyfrowych da się ustalić, czy np. narzekania na przepracowanie i niemożność spełnienia poruczonych zadań z jednej strony, a patrjotyczne zapewnienia niższych organów z drugiej, nie zawsze poparte czynem, nie były czemś innem niż gołosłownem a wygodnem uchy
laniem się od obowiązków, czyli krótko mówiąc, czy słowom odpowiadała właściwa treść. Żadne choćby najbardziej intuicyjne, ale na i n d y w i d u a l n y c h spostrzeżeniach opierające się opisy w y
starczyć tu nie mogą. Są one pozostałością atomi- stycznego pojmowania zjawisk społecznych, oddzie- dziczonego po wieku X V III. Historyka polska wykazuje na tem polu niedomagania i zaniedbania bardzo poważne. Z tego punktu widzenia podjęte badania nad statystyką ludnościową i gospodarczą Księstwa Warszawskiego posiadają, jako wyraz zgoła odmiennych przesłanek metodycznych, zna
czenie, jak mniemam, pierwszorzędne. —
Spoglądając na bogactwo informacyj, jakich dostarcza statystyka Księstwa odrazu w pierwszych latach jego istnienia, musimy zapytać, skąd wy
tworzyło się to duże zrozumienie dla statystyki, a zarazem na owe czasy wysoka dojrzałość meto
dycznego ujęcia dochodzeń, przy równoczesnych nader poważnych, choć zrozumiałych brakach w ich organizacji ?
W yjaśnia sprawę odrazu fakt, iż dochodzenia statystyczne, jakie przeprowadzały prefektury Księstwa, nie były improwizacją, że odziedziczono raczej metody statystyczne po władzach pruskich, które jak wiemy z wjTiików, opublikowanych czę
ściowo przez H o l s c h e g o , oraz z materjałów nagromadzonych w archiwach, przeprowadzały wielokrotnie na obszarze zajętym po drugim roz
biorze dochodzenia statystyczne w dość szerokim zakresie, że wreszcie ludność była z temi docho
dzeniami oswojona. Zarówno zakres dochodzeń statystycznych Księstwa, jak i układ i sformułowa
nie poszczególnych rubryk są wzorowane na daw
nych spisach pruskich i dzięki tej ciągłości nie
przerwanej usiłowań statystycznych mogły one
odrazu osiągnąć wysoki poziom rozwoju. Jeszcze w maju 1805 r. nastąpiła w Prusach reorganizacja statystyki, utworzono pod kierunkiem K r u g a Biuro Statystyczne w Berlinie, mające za zadanie łączyć i ujednostajnić różnorodne tabele staty
styczne, zestawiane w poszczególnych departa
mentach. Wreszcie po T ylży weszło ono w nową fazę rozwoju pod światłem kierownictwem J. G.
H o f m a n n a, od jesieni 1810 r.
Równocześnie docierały do Księstwa Warszaw
skiego potężne prądy myśli statystycznej z zacho
du, z Anglji, a przedewszystkiem z Francji, gdzie właśnie wówczas robiono na polu statystyki pier
wsze poważne wysiłki. Inicjatywa B o d i n a na tem polu (Derepublicalibri sex, Lib. VI. cap. I De censura) nie wydała pozytywnych wyników. Wpra
wdzie dość wcześnie zrozumiano tam znaczenie praktycznej polityki ludnościowej, jak świadczy o tem dawniejsze ustawodawstwo francuskie. C o l b e r t starał się przeciwdziałać wyludnieniu kraju w celu zapewnienia rolnictwu i przemysłowi po
trzebnych sił roboczych. Atoli o urzędowych pró
bach stwierdzenia stanu ludności nic nie wiadomo.
Pierwszą oficjalną próbą w tym kierunku były dopiero kwestjonarjusze i Instrukcje z r. .1697 oraz następne memorjały Intendentów w poszcze
gólnych prowincjach z lat 1698— 1700, przezna
czone dla nauki Dauphina. Przy bliższem rozpa
trzeniu tych ,,spisów“ okazuje się atoli, że o po
wszechnym spisie nie ma mowy, i że próba w tym kierunku zgoła zawiodła. Z liczby 32 prowincyj podaje tylko 23 intendentów w swych sprawo
zdaniach cyfry ludności. Cyfry te są atoli tylko wyjątkowo wynikiem rzeczywistego spisu, a zo
stały na podstawie liczby domów obliczone, nie
rzadko w drodze szacunku ustalone. Ten doku
ment stanowi atoli podstawę, na której znani nam statystycy z pierwszej połowy X V III w. opierali swe daty ludnościowe. Tak np. V a u b a n, Dîme royale, 1707, S a u g r i n, Dénombrement du royau
me de France, 1709 i 1720, B o u l a i n v i l l i e r s , L'Etat de la F rance, 1727. Jeszcze w połowie X V III wieku M o n t e s q u i e u (L'esprit des loix, 1748) nie rozumiał potrzeby spisów ludności, wo- góle problemem tym się nie zajmował.
Również i dla drugiej połowy wieku oficjalne spisy ludności we Francji nie są znane. Zachowane zestawienia ludności są bądź subjektywnemi sza
cunkami, nie wspartemi o żadną wiarygodną pod
stawę; tak mianowicie cyfry, jakie podają M i r a b e a u 1757, V o l t a i r e , M e s s a n c e 1766, B u f f o n 1764; bądź też są owocem t. zw. arytme
tyki politycznej, t. zn. są obliczeniami, dokonanemi na zasadzie danych co do urodzin, małżeństw, zgonów, jak np. cyfry, jakie podaje M o h e a u 1778 i N e c k e r 1785. W przeddzień Wielkiej
HENRYK GROSSMAN
Rewolucji mnożą się ewaluacje; problem zaludnie
nia był ściśle związany z całokształtem reform doby ówczesnej. Liczba broszur wzrasta od 1783 do 1791. Ale spisów nie przeprowadzono. Od T o c q u e v i l l e ’a wiemy, że rząd informował się o liczbie ludności w parafjach, na podstawie relacyj proboszczów o stających do św. Komunji, do której to liczby dodawano liczbę dzieci oraz osób chorych. Jeszcze w 1789 r. stwierdzał de P o m e 11 e s ,,qu’il n’existe et n’a jamais existé aucun dénombrement g é n é r a l du royaume“ w ciągu całego X V III w. Ostatni o f i c j a l n y dokument monarchji obejmujący całe królestwo, przedłożony przez de C a l o n n e zebraniu notablów w 1787 jest — podobnie jak poprzedzająca go tabela N e- c k e r a z r. 1785 jeno dla celów administracyjnych dokonaną e w a 1 u a c j ą. Tego charakteru cyfr ludnościowych owej doby nie może zmienić natu
ralnie okoliczność, iż zostały one ex post wciągnięte do publikacyj urzędowych.
Dopiero w 1800 r. Lucjan B o n a p a r t e jako Minister Spraw Wewnętrznych zażądał od prefektów sporządzenia i nadesłania statystycz
nych wykazów departamentalnych. W r. 1801 polecił C h a p t a 1 opis departamentów i u t w o r z y ł B u r e a u d e S t a t i s t i q u e . W 1803 powstaje w Paryżu Société de statistique, budzi się ogólne zainteresowanie dla statystyki, która staje się nader modną. W 1804 r. ukazał się po
ważny Dictionnaire universal géographique, sta
tistique, historique et politique de France. P r u d - h o m m e’a, wreszcie w 1806 ukazuje się oficjalne wydanie Statistique générale de la France publiée par ordre de S. M. l’Empereur et Roi — et rédigée sur les mémoires adressés au Ministère de l ’inté
rieur par M. M. les préfets“ .
Atoli ten pierwszy spis ludności we Francji z 1801 r. tylko częściowo może uchodzić za spis rzeczywisty. Z pośród 103 ówczesnyoh departa
mentów dokonano spisu jeno w 27. W pozostałych departamentach o b l i c z y ł ludność L a p l a c e . Nie dużo lepiej powiódł się spis r. 1806. Za c e- s a r s t w a zmienił się stosunek do Statystyki.
N a p o l e o n rozumiał wprawdzie doniosłość sta
tystyki. ,,La statistique est le budget de choses et sans budget point de salut public“ . Dlatego popierał statystykę — poza granicami kraju, chcąc posiadać o wszystkiem najdokładniejsze informa
cje. Natomiast we Francji, dążąc do utrzymania się przy władzy, tłumił wszystko, co mogło pozwolić na orjentację opinji publicznej. Rozwiązał Towa
rzystwo Statystyczne, i zakazał wszelkich publi
kacyj statystycznych.
Pod wpływem statystyki francuskiej i w zwią
zku z administracją francuską powstały — również przelotnie jak w samej Francji — biura staty
styczne w krajach będących pod wpływem Fran
cji. We Włoszech powstaje Biuro Statystyczne pod kierownictwem Melchiora G i o j a zrazu w 1803 r. dla Republiki Cisalpińskiej, w 1805 roz
szerzone na Królestwo Włoskie, przetrwawszy do r. 1809. W Hiszpanji utworzono w okresie fran
cuskim D e p a r t a m e n t o d e l f o m e n t o g e n e r a ł d e l R e i n o , w Westfalji powstało takie biuro w 1809 r. Wraz z orłami napoleońskie- mi i francuskiemi urządzeniami administracyjnemi dotarły do Warszawy także impulsy do badań statystycznych, dla których wzory b yły zresztą już gotowe.
Również i w Anglji są spisy ludności zjawiskiem dosyć późnem, mimo iż już od czasów Th. M u n a (1664) cały szereg pisarzów podkreślał doniosłość dla państwa i jego potęgi silnej liczebnie ludności.
Wszystkie cyfrowe dane u dawniej szych pisarzy statystycznych jak P e 1 1 y, 1682, K i n g , 1700, D a v e n a n t , 1697 r- Dr. P r i c e, 1782, C r o m e, Y o u n g i C h a l m e r s opierają się na szacunku lub obliczeniach. Wprawdzie już w marcu 1753 r.
wpłynął w Izbie Gmin wniosek Tomasza P o t t e r a , proponujący coroczne stwierdzanie stanu zaludnienia, ślubów, urodzin i zgonów, który je
dnak po przyjęciu go w Izbie Gmin został przez Izbę Lordów odrzucony. Pierwszy spis ludności przeprowadzono *v Anglji dopiero 10 marca 1801 r.
0 nader szczupłym zakresie i niezbyt umiejętnem sformułowaniu pytań, zwłaszcza w zakresie spisu zawodowego, oraz przy braku centralnej władzy kierowniczej. To też wyniki spisu były niezbyt ścisłe, spis zawodowy zaś zgoła się nie udał.
W takim to okresie wielkich wysiłków staty
stycznych na Zachodzie przeprowadza Księstwo dwukrotnie powszechne spisy ludności w 1808 1 1810 r. W tymże r. 1810 powstaje katedra sta
tystyki w Szkole Prawa, oraz przelotnie Biuro Statystyczne, by zniknąć z widowni z chwilą oku
pacji kraju przez Rosję oraz związanej z tem re
dukcji urzędników w dobie Rządu Tymczasowego Królestwa Polskiego.
Założone w 1810 r. Towarzystwo Gospodarczo- Rolnicze przewiduje w każdym z 5 wydziałów, na jakie się dzieli (rolniczy, pracy ludzkiej i bydlęcej, chowu bydła, lasów i fabryk) p o d d z i a ł y s t a t y s t y c z n e . Sekretarz jeneralny Towarzystwa Trembicki opracował memorjał o potrzebie badań statystycznych; powierzono Horodyskiemu wygo
towanie dzieła statystyki krajowej przy pomocy podprefektów; dla braku sił i nieodpowiednich warunków ogólnych planu nie zrealizowano.
Wynikiem tego prądu, niesionego zarówno przez tradycje pruskie jak i wpływy francuskie, były dochodzenia i rezultaty spisów 1808 i 1810 r., nale
żących niewątpliwie do lepszych przedsięwzięć
STRUKTURA SPOŁECZNA I
tego rodzaju w ówczesnej Europie. Wprawdzie autorzy spisów nie opanowali zupełnie materjału, 0 ile idzie o jego opracowanie przez Biuro Staty
styczne. Nagromadzili jednak olbrzymi materjał informacyjny o kraju. Wyniki spisów 1808 i 1810 r.
nigdy nie publikowane i współczesnym nawet w swej całości, o ile idzie o spis zawodowy, nie
znane, musiały przeszło wiek czekać, zanim mogą wyjść z piwnic archiwów na światło dzienne.
Na podstawie tego to materjału możemy obecnie z r e k o n s t r u o w a ć p o r a ź p i e r w s z y z c a ł ą ś c i s ł o ś c i ą c y f r o w ą s t r u k t u r ę s p o ł e c z n ą i g o s p o d a r c z ą ó w c z e s n e g o s p o ł e c z e ń s t w a , w dobie jego przeobrażania się z Ancien Rćgime’u w nowoczesne społeczeństwo kapitalistyczne; ową całą piramidę społeczną dziedziców i dzierżawców, murgrabiów, marszałków, plenipotentów i administratorów, se
kretarzy, rezydentów i koniuszych, ekonomów, pisarzy, polowych i karbowych, arendarzy, pach- ciarzy, karczmarzy i szynkarzy, której podstawę ekonomiczną stanowiła szeroka masa spowitego więzami pańszczyzny chłopa-poddanego.
Powoli tylko wyłaniały się z tej feudalnej jeszcze struktury nowe, na wolnej pracy najemnej oparte elementy. To też neo-merkantylna polityka go
spodarcza Księstwa miała ten zbyt powolny pro
ces naturalnego przeobrażenia się przyspieszyć 1 ułatwić przy pomocy ustawodawstwa. Jak w wieku X V I sięgnięto aż do klasycznej staro
żytności po formy prawne dla ostatecznego przy
kucia chłopów do ziemi, tak obecnie usta
wodawstwo kodeksu Napoleona musiało współ
działać dla przyspieszenia ich „wyzwolenia“ . Cały ten proces przeobrażania się dawnego społeczeństwa i wykluwające się zaczątki nowego ustroju ujmuje w lakoniczną wymowę cyfr tabela X X IV , która sama jedna więcej nam mówi o tej epoce, niż całe tomy opisów. Nie znaleźliśmy jej w aktach. Trzeba było długich i żmudnych obli
czeń, by naprawić i usunąć obecnie zaniedbania i błędy Biura Statystycznego z r. 1810.
Materjały spisowe zaczerpnięte są głównie z Bib- ljoteki im. -Łopacińskiego w Lublinie, Ordynacji Zamoyskich w Warszawie oraz Archiwum Głó
wnego w Warszawie; mniejsze przyczynki z Archi
wum Ministerstwa Spraw Wewnętrznych w \Vied- niu, Akademji Umiejętności w Krakowie, Bibljo- teki Ordynacji Krasińskich i Archiwum A kt Da
wnych w Warszawie i Krakowie. Na tem miejscu składam Zarządom tych instytucyj podziękowanie za ułatwienie mi pracy, wr szczególności Zarządowi Bibljoteki im. Łopacińskiego za uprzejme nadesła
1 M. R o s t w o r o w s k i , Materjały do Dziejów 499 i 629.
2 Dziennik Praw Księstwa Warszawskiego. T. I, :
KS. WARSZAWSKIEGO 7
nie rękopisu do Warszawy, oraz p. Jadwidze Kor- zonowej, za wytrawną pomoc w korzystaniu ze zbiorów Bibljoteki Ordynacji Zamoyskich.
Podział administracyjny Księstwa Warszawskiego.
Zanim omówimy właściwe spisy ludności i zwie
rząt, musimy poświęcić parę słów podziałowi admi
nistracyjnemu kraju, który stanowił dla nich tech
niczną i administracyjną podstawę. Komisja Rządząca decyzją z 18 I 1807 r. zaleca Izbom Administracyjnym w dawnych departamentach przejętych po Prusach, aby „nim nastąpi organi
zacja władz administracyjnych, Izba czynności swoje podług dawnej organizacji odbywać ma“ . Już 26 I wydano „Zasady do urządzenia Komisji Rządzącej i władz Jej podległych“ , zachowujące podział na departamenty, wreszcie rozporządze
niem z 13 maja Komisja Rządząca „zachowuje do czasu podział na powiaty, jak był za prze
szłego Rządu“ , b y uniknąć trudności, złączonych z wprowadzeniem nowego podziału administra- cyjnego, między innemu zaś i przy „układaniu tabel statystycznych“ ł. Konstytucja Księ
stwa Warszawskiego załatwia się z omawianą sprawą w tytule V III p. t. „Podział kraju i Admi
nistracja“ . Jej art. 64 głosi, iż „kraj zostaje po
dzielony na 6 Departamentów“ . Dekretem z 19 gru
dnia 1807 r. przeprowadzono tymczasovvy podział departamentów na powiaty i zgromadzenia gmin- de, nie ustaliwszy jednak na razie ich rozmiarów.2 Czy przyświecała nowemu podziałowi admini
stracyjnemu jakaś głębsza myśl polityczna? Wię
cej światła, niż suche artykuły ustawy, rzucają na tę sprawę głosy współczesnych. Hugo K o ł ł ą t a j , omawiając podział administracyjny Księstwa Warszawskiego, porównywa go ze stosunkami da
wnej Polski i wskazuje na jej niedomagania admi
nistracyjne, wynikające niewątpliwie także i z nie- równomiemości obszarów różnych dzielnic Rzpltej.
„Z takiego nierównego podziału, nietylko wynikała wielka niedogodność w prawodawstwie; ale nadto we wszystkich częściach wykonawczego rządu;
bo województwa Wielkopolskie były mniejsze od powiatów województw Małopolskich i Litew
skich; a stąd ani administracja skarbowa, ani administracja sprawiedliwości nie mogła być po
rządnie zaprowadzona“ . Konstytucja Napoleoń
ska zrywała zdaniem Kołłątaja na zawsze z tym stanem. „ D u c h p r o w i n c j o n a l i z m u u p a d a ł na zawsze w tej Konstytucji“ . Zamiast pro- wincyj i województw wprowadzono departamen
ty. „W ładza Wykonawcza znalazłszy r ó w n e c o d o r o z l e g ł o ś c i i l u d n o ś c i Depar- Komisji Rządzącej z r. 1807, Kraków 1918, str. 489, tr. 22.
#
HENRYK GROSSMAN 8
tamenta, znaydzie iednakową w nich pomoc i wy
sługę co do wykonania praw, administracyi skar- bowey, konskrypcyi woyskowey.“ 1
Rzeczywistość ani nie odpowiadała w zupełności tym ideałom, ani nie łączyła słusznie sprawy podziału administracyjnego z imieniem Napoleona i jego konstytucją. Wbrew wyłuszczonemu wy
żej idealnemu podziałowi kraju na równe co do rozległości i ludności jednostki, Napoleon, licząc się przedewszystkiem z aktualnemi potrzebami wojennemi armji i chcąc wyciągnąć z kraju w krót
kim czasie możliwie największą ilość żołnierza i kontrybucji w naturaljach i pieniądzu, nie dążył do większych zmian w organizacji administracji, wprowadzonej przez Prusaków. Przeciwnie, pozo
stawił administrację w jej stanie dotychczasowym, stawiając jedynie na jej czele władzę centralną, w zupełności od okupantów francuskich zależną, której główne zadanie polegało na zadośćuczynie
niu wzrastającym wciąż wymaganiom Napoleona co do dostarczenia przepisanej ilości żołnierza, uzbrojeniu jego i części gjm ji cesarskiej, i na do
starczaniu drogą rekwizycji prowiantów i furażu.
Ponieważ wszelka reorganizacja wprowadziłaby z natury rzeczy chwilowy zamęt, potrzebę nowego pomiaru kraju i t. d., zatrzymano dotychczasowe podziały. Dekret Napoleona z 14 stycznia 1807 r., ustanawiający jako naczelną władcę kraju „K o
misję Rządzącą“ z siedmiu członków, nazywaną złośliwie „siedmią braci śpiących“ , zatrzymywał w art. V II, dotychczasowy przez rząd pruski wpro
wadzony podział na 6 departamentów2. Również podział departamentów na powiaty, jak np. 10 po
wiatów, na jakie dzielił się pierwotnie departament warszawski — przejęty jest po administracji pru
skiej. Tak tłumaczy się ów system centralizacyjny, zaszczepiony na podłożu dawniejszej organizacji administracyjnej, który wedle słów S k a r b k a przedstawia „dziwną mieszaninę tego, co po Pru
sakach w rządzie krajowym pozostało z tem, co z francuskich zasad rządowych do naszego kraju przeniesionem być miało“ 3.
Zarząd departamentów powierzono Izbie administracji publicznej z prezesem na czele, zarząd powiatów Izbom powiatowym wykona
wczym pod przewodnictwem prezesa. Miasta otrzymały magistraty, złożone z urzędników obie
ralnych.
Ten stan rzeczy przejściowy trwał przez pół roku i nie wszedł jeszcze zupełnie w życie, kiedy
konstytucja Księstwa Warszawskiego, wydana w Dreźnie pod datą 22 lipca 1807 r., zaprowadziła nowy porządek rzeczy.
Dotychczasowy rząd krajowy przedstawiał pod względem prawnym konstrukcję nader ciekawą.
Ustanowiony jest przez Napoleona, jako okupanta;
członkowie Komisji są również przezeń mianowani;
byt jej jest tak, jak samo jej źródło, tj. okupacja, prowizoryczny — aż do chwili, gdy o losie Polski traktat pokoju coś postanowi. T e r y t o r j a l n i e jednak władza Komisji r o z c i ą g a s i ę d a l e j n i ż s a m a o k u p a c j a f r a n c u s k a : de
partamenty: płocki, bydgoski, a zwłaszcza biało
stocki powoli dopiero oczyszczają się z nieprzyja
ciela. Władza Komisji Rządzącej jest więc władzą antycypowaną na rachunek przyszłych zwycięstw4.
Kres Komisji Rządzącej w jej charakterze jako organu okupanta kładą traktaty Tylżyckie z 7 i 9 lipca 1807 r. Stają się one pierwszą formalną podstawą przyszłego Księstwa Warszawskiego, przyczem część departamentu białostockiego wraz z miastem tego nazwiska przyłączono do Rosji, reszta wcielona do Księstwa otrzymuje potem nazwę łomżyńskiego.
W sierpniu 1807 r. wróciła Komisja Rządząca z Drezna, gdzie jej Napoleon doręczył konstytucję Księstwa, pozostawiając ją przy władzy w jej no
wym charakterze, aż do ustalenia nowej organizacji kraju. Dopiero 5 października 1807 r. przyby do Warszawy hr. Schónfeld, pełnomocnik króla Sa
skiego, i rozwiązawszy Komisję Rządzącą, miano
wał w imieniu króla, w myśl nowej konstytucji, pierwszą Radę ministrów z Małachowskim jako prezesem, Łuszczewskim, ministrem Sprawr We
wnętrznych, Łubieńskim, ministrem Sprawiedli
wości, Aleksandrem Potockim, Ministrem, Policji.
Wreszcie 21 listopada tegoż roku zjechał sam król do Warszawy.
Oto zewnętrzny obraz organizacji naczelnych władz kraju. Przypatrzmy się teraz nieco szcze
gółom. Zarówno co do obszaru jak i ilości powiatów oraz liczby ludności, różnice pomiędzy departa
mentami wydzielonemi z Prus i objętemi przez Komisję Rządzącą były dość znaczne.
Widzimy, że ludność departamentu poznańskiego przewyższała ludność departamentu płockiego o 65 %; ludność departamentu kaliskiego była większa od ludności depart. płockiego o 78 % . Duże departamenty miały niestosunkowo wielką liczbę powiatów tak, że gdy na 1 powiat depar- 1 H. K o ł ł ą t a j : Uwagi nad terainiejszem położeniem. Ic. str. 63 — 65.
8 ,,A. V II. La division actuelle du pays en six départements savoir: ceux de Varsovie, de Posen, de Ka
lisz, de Bromberg, de Plock et de Bialystock, sera conservée." Por. Fr. S k a r b e k : Dzieje Księstwa Warszawskiego.
Warszawa, ed. Chmielowski II, 30.
8 Fr. S k a r b e k : le. II, 33. Por. H. K o n i c , Komisja Rządząca 1807 r., Warszawa I9°4> str- 4 M i c h a ł R o s t w o r o w s k i : Prawna geneza Księstwa Warszawskiego i Królestwa Polskiego. Kraków 1915, str. 16.
STRUKTURA SPOŁECZNA I GOSPODARCZA KS. WARSZAWSKIEGO 9
Nazwa departamentu
Rozległość w milach
kw. Liczba powiatów
Ludność
Na powiat przypada średnio ludnśoci:
Warszawski 244 */* IO j 327 569 32 756
Kaliski 373 13 438 555 33 734
Poznański 3507 « x4 407 377 29 098
Bydgoski 2 77 V . 10 286 840 28 684
Płocki 296 1/8 6 246 663 4 1110
Łomżyński 327 7 341 649 48 807
Ogółem: 18681/8 601 2048653 1 34 144 tamentu łomżyńskiego przypadało 48 tys. głów, to w departamencie poznańskim tylko 29 tysięcy, w bydgoskim zaledwie 28,6 tysięcy. Takież nie- równomiemości istniały co do wielkości i w obrębie departamentów. Gdy np. w departamencie war
szawskim powiat rawski liczył 20 848 osób, to powiat sochaczewski liczył ich 40 893, a więc dwa razy więcej. W departamencie kaliskim liczył powiat sieradzki 19072 osób, gdy powiat odola- nowski 48108. W departamencie poznańskim, najmniejszy powiat powidzKi wykazywał 1 155° osób, gdy powiaty poznański i krotoszyński były czterokrotnie ludniejsze i liczyły 48 340 wzgl.
47 5^5 osób. Najjaskrawiej występowała ta nie- równomiemość w departamencie łomżyńskim, gdzie powiaty marjampolski i kalwaryjski miały po 70 234 wzgld. 72 770 osób. Musiało to wywoływać przeciążenie podprefektów i dawało współczesnym sposobność do krytyki jak np. Memorjał prefekta departamentu płockiego R e m b i e l i ń s k i e g o : Observations sur l ’état actuel de l ’administration du Duché de Varsoviel.
Po kampanji Ks. Józefa P o n i a t o w s k i e g o w r. 1809 i przyłączeniu do Księstwa Warszawskie
go pokojem wiedeńskim z 14 października 1809 r.
6 cyrkułów t. zw. Galicji Zachodniej (były to cyr
kuły: krakowski, kielecki, radomski, lubelski, bielski i siedlecki), oraz z Galicji Wschodniej cyr
kułu Zamoyskiego, przeprowadzono dekretem z 24 lutego 1810 r. (art. 6) podział kraju nowo- wcielonego ,,na cztery departamenty i 40 powia
tów "2. Z góry więc wyznaczono pewne okrągłe cyfry, do których musiano się stosować przy po
dziale administracyjnym, co musiało jego wyko
nanie niewątpliwie utrudniać.
Tak np. utworzono osobny powiat z Podgórza wraz z obwodem liczący ledwie 15 000 ludności.
Gdy na posiedzeniu Rady Stanu z 27 marca 1810 wyrażono wątpliwość co do celowości tak małych powiatów, „Minister Spraw Wewnętrznych przedło
żył, iż prawo wymaga koniecznie liczby 40 powia
tów oraz, że w oddzieleniu Podgórza na powiat miał wzgląd, iż tamta okolica ważna iest dla swoich kopalń, oraz w widoku handlowym i z tych powo
dów urzędnicy tam powiatowi mogą bydź użyteczni, nareszcie, że ta cześć kraiu oddzielona iest W isłą"3.
Ostatecznie połączono okrąg podgórski z Krako
wem, który dekretem z 9 czerwca 1810 r. ogłoszono ,,wolnem miastem handlowem4” . Z innych zmian ważniejszych w zakresie podziału administracyj
nego w dawnem Księstwie należy wymienić, iż powiaty pilecki i lelowski odłączono od departa
mentu kaliskiego i przyłączono do krakowskiego, oraz że do departamentu warszawskiego dołączono 2 powiaty,tj. stanisławowski i siennicki, odłączone od departamentu siedleckiego. Jako powody podano, iż
„W podziale tym kraiu, stosowano się ile można do ludności, co Minister znaydował słusznem, uwa- żaiąc, że w działaniu administracyjnem ludność przydaie lub umniejsza zatrudnienia urzędnikom".
Warto podkreślić, iż plan podziału administracyj
nego wypracowały Komisje Delegowane, którym minister nakazał „aby tak z urzędami administra- cyjnemi powiatowemi iako i z o b y w a t e l a m i p o r o z u m i a w s z y się ułożyli proiective plan tego podziału."
Zarazem widzimy, iż postępowano nader wolno;
dopiero 4 miesiące po zawarciu pokoju przy
stąpiono do ujednostajnienia administracji w kraju nowowcielonym i do uzgodnienia jej z urządzenia
mi Księstwa. Ale i teraz jeszcze przeciągała się sprawa dość długo; ostatecznie została zadecydo
wana w Radzie Stanu 3 kwietnia 1810 r. Odnośny dekret opublikowano dopiero 17. ą.&, jeszcze później oczywiście— może w maju lub dopiero w czerwcu—
nastąpiło wykonanie. Organizację p o d a t k o w ą ustalono dopiero dekretem z 14 czerwca8, Dyrekcję D ó b r i l a s ó w dekretem z 20 czerwca 18107, organizację s ą d o w ą dekretem z 26 lipca 1810 r. 8.
Ustalenie granic nowych departamentów napo
tykało na trudności z powodu niemożności dokona
nia pomiarów, innej zaś podstawy dla podziału brakło. Pismem z 27 lipca 1810 zm acał się Mini
ster Spraw Wewnętrznych do ministra Sprawie
dliwości z prośbą, by mu przesłał „ieden exem- plarz mapp przez Sohna wybitych i w Wiedniu 1 Cytowany u Ż ó ł t o w s k i e g o : Die Finanzen des Herzogtums Warschau. 2 t. Poznań 1890. I 97.
2 Dziennik Praw Księstwa Warszawskiego. T. II, 131.
3 Archiwum Aktów Dawnych. Protokoły Rady Stanu.
* Dziennik Praw Księstwa Warszawskiego. T. II, 222.
5 Dziennik Praw. T. II, 143.
6 Dziennik Praw. T. II, 236.
7 Dziennik Praw. T. II, 252.
8 Dziennik Praw. T. II, 292.
10 HENRYK GROSSMAN
wydanych," a to celem oznaczenia granic nowych czterech departamentów i powiatów. Minister sprawiedliwości odpowiada pismem z i sierpnia że map takich nie posiada1.
Powyższy zarys rozwoju pozwala nam ustalić dla spisu z 1810 r. termin a quo. Jasnem jest, bowiem, że ustalenie rezultatów spisu na obszarze nowowcielonym w ramach n o w e g o p o d z i a - ł u administracyjnego mogło nastąpić dopiero po ostatecznem rozgraniczeniu departamentów i powiatów — czyli jak z przedstawionego tu stanu rzeczy wynika, n a j w c z e ś n i e j d o p i e r o w c z e r w c u 1810 r. jakkolwiek same wezwania do ludności mogły być rozesłane już wcześniej.
Upadek Księstwa Warszawskiego — Utworzenie Królestwa Polskiego.
Po nieudanej kampanji rosyjskiej Napoleona w r. 1812 następuje z początkiem lutego 1813 r. za
jęcie Warszawy przez wojska rosyjskie, a 14 marca Aleksander w charakterze okupanta ustanawia
„Radę Najwyższą Tymczasową“ , prz\czem n i ż s z e o r g a n y a d m i n i s t r a c y j n e , d e p a r t a m e n t o w e i p o w i a t o w e , t u d z i e ż s ą d o w n i c t w o z o s t a ł y n a r a z i e w c a ł o ś c i u t r z y m a n e . Nastąpiło prawne prowizorjum, zakończone dopiero trakta
tami wiedeńskiemi z 3. 5. 1815 oraz „aktem koń
cowym“ z 9 czerwca tegoż roku. Ustaje okupacja prowizoryczna, a w jej miejsce wstępuje o b j ę c i e w p o s i a d a n i e przez Aleksandra w dniu 20 czerwca 1815 r. Znika Najwyższa Rada Tym czasowa Księstwa Warszawskiego z ramienia oku
panta, a powstaje z ramienia nowego króla „ R z ą d T y m c z a s o w y “ Królestwa Polskiego, trwający do zainstalowania się organów konstytucyjnych Królestwa Polskiego w dniu 24 grudnia 1815 r.
Zmian}7 te zakreślają nam granice w czasie dla ba
dań stanowiących temat niniejszych dochodzeń.
I. Spis z r. 1808.
O spisie z r. 1808 nie było dotychczas nic wia- domem. C z a c k i w swej Statystyce Polski po
dawał w § 2 ludność Księstwa Warszawskiego na rok 1807 na 2 549 oco, do czego przybyło w 1809 r. 1 314 000 tak, że łącznie doliczył się 3 863 000 głów 2. Za nim powtarza tę cyfrę T. K o- r z o n 3. Wprawdzie, jak wiemy, L. W o l s k i opublikował sumaryczne cyfry ludności ówczesnego Księstwa „według spisów z roku 1808“ . Atoli zarówno Wł. G r a b s k i , j ak i Z. K i e d r o - n i o w a , omawiając materjał statystyczny tej epoki, dane Wolskiego pominęli zupełnie milcze
niem i o.żadnym spisie z r. 1808 nie wspominają.
Taka rezerwa wobec dat Wolskiego musi tem bardziej uderzać, że autorzy ci notują zresztą skrupulatnie wszelkie inne informacje cyfrowe zarówno z okresu Księstwa jak i Królestwa Polskie
go. Wytłumaczenia tego postępowania należy szukać w tem, że uważali widocznie dane Wolskiego na r. i8c8 za nieprawdopodobne. A mianowicie Kiedroniowra powiada, nawiązując do akcji spisowej z czasów pruskich: „Do 1806 r. trwała ta akcja rządu pruskiego. Po p a r o l e t n i e j p r z e r w i e podjął ją na nowo rząd Księstwa Warszaw
skiego. Dekret Król. z 7 lutego 1809 r. („Organi
zacja Władz Administracyjnych“ ) wkładał na prefektów obowiązek u k ł a d a n i a t a b e l s t a t y s t y c z n y c h . (§ 18 c. Dz. Pr. Ks. Warsz.
T. I, str. 171.) Jako wzór miały służyć formularze i w ykazy pruskie“ 4.
Z powyższego stanu rzeczy wynikało niejako, że skoro dopiero dekretem z lutego 1809 zaliczono do obowiązku prefektów układanie tabel staty
stycznych, więc pierwszy spis mógł być dokonany dopiero p o t e j dacie, a więc w ciągu 1809 lub 1810 r., i że istnienie spisu p r z e d tą datą wydaje się nieprawdopodobnem. W konsekwencji wspo
mina Kiedroniowa o paroletniej przerwie, jaka nastąpiła po ostatnim spisie pruskim z r. 1806, wreszcie o „ogólnym spisie ludności dokonanym w r. 1810“ , którego w ykazy „uzupełnione były w roku następnym (1811)“ . Mimo wyraźnej wzmianki i cyfr Wolskiego, spis z r. 1808 pomija milczeniem. Kończąc zobrazowanie materjału sta
tystycznego w okresie Księstwa, zapewnia: „Mię
dzy 1812 a 1818 rokiem ustaje zupełnie zbieranie wszelakiego rodzaju danych statystycznych“ 8.
Jak poniżej zobaczymy, pogląd taki jest mylny.
Odnośnie do epoki Księstwa należy mówić nie o j e d n y m spisie, lecz o t r z e c h spisach, a mianowicie o spisach z r. 1808, 1810 oraz 1812, z których dwa pierwsze zostały całkowicie przepro
wadzone i których wyniki — prawie w komplecie się dochowały; natomiast spis 1812 r. został w toku przeprowadzania przerwany przez ówczesne wy- 1 Archiwum Główne Akta Komisji Rządowej Sprawiedliwości i.1/ 1.
2 C z a c k i : Dzieła, wyd. Raczyński, III , str. 3/ 4.
3 T. K o r z o n : Wewnętrzne dzieje Polski za Stanisława Augusta. T. I, 56.
4 K i r k o r - K i e d r o n i o w a : Włościanie. Str. 35/ 6.
6 K i r k o r - K i e d r o n i o w a : Włościanie. Str. 37.
