Przegląd Elektrotechniczny, R. 16, Z. 5

R o k XVI.

' - • ; —

Z e s z y t 5

Elektrotechniczny organ Stowarzyszenia EleKtrylfów Polskich

x dodafHiBDi Przeglądu Radiotechnicznego, iguszanego staranfei Sehc]i Bainofeeliiieziil S.E.P.

Wychodzi 1 i 15 każdego miesiąca. o o o Cena zeszytu 1.50 zł

P R Z E D P Ł A T A .

kwartalnie rocznie .

Z ł . 9 . - Z l . 3 6 . - s a z m i a n ę a d r e s u

( z n a c z k a m i p o c z t o w e m i) ś r . 50

B iu ro R edakcji i A d m in istra cji: W arszaw a, Czackiego Xs 5 m. 34, I piętro (Gmach Sto w a rzyszen ia Techników ), telefon Ni 690-23.

Adm inistracja otwarta codz. od godz. 9 do 15 w soboty od 9 do 13 Redaktor przyjm uje we w torki I piątki od godziny 19-eJ do 20-eJ.

Konto N i 363 Pocztowej Kasy Oszczędności.

Ceny ogłoszeń podaje administracja

na zapytanie.

Warszawa,

s) i Marca 1934 r.

W Y C I E C Z K A STOWARZYSZENIA ELEKTRYKÓW POLSKICH T " Z W I Ą Z K U I N Ż Y N I E R Ó W E L E K T R Y K Ó W W D N I U 11 M A R C A O G O D Z I N I E 10-EJ R A N O

D o s t a r c z a m y w s z y s t k o od

m a łe g o a u to m a tu d la ś w ia tła d o

w y łq c z n ik a o le jo w e g o d la n a jw y ż s z y c h n a p ię ć i m o cy.

N a s z e la b o r a to r ja :

napięciowe do 300 000 V

prqdowe do 16000 A

elektrom echaniczne do 15 000 kg

g w a r a n t u j q w y s o k q j a k o ś ć n aszych w y ro b ó w .

S. KLEIMAN i SYNOWIE Z S

PRZEGLĄD ELEKTROTECHNICZNY

Polecamy ze składu w Warszawie lub w krótkim czasie z fabryki

1) ASTRONOMICZNE

palania i gaszenia L A M P U L IC Z N Y C H

2) A U T O M A T Y

klatek schodowych

wystaw sklepowych

reklam świetlnych 3) ZEGARY PRZEŁĄCZAJĄCE

do liczn ikó w 2 -ta ryfo w ych i maksymalnych.

4) ZEGARY SYNCHRONICZNE, 5) AUTOMATY PŁYWAKOWE

I CIŚNIENIOWE.

6) TERMOREGULATORY I TERMOSTATY.

PRECYZYJNE WYKONANIE N I S K I E C E N Y

•

W y t w ó r c y : W y ł ą c z n e p r z e d s t a w i c i e l s t w o : F a b r y k a A p a r a t ó w E l e k t r y c z n y c h T o w a r z y s t w o T e c h n i c z n o - H a n d l o w e

F R . S A U T E R , „ P O Ł A M " , S p . z o . o . T o w . A k c . w B a z y le i W a r s z a w a , H o i a 3 6

S z w a j c a r j a T e l. 9 - 2 7 - 6 4

A k u m u l a t o r y

stacyjne i przenośne dla wszelkich celów

FABRYKA

AK UMUL ATORÓW

S P. Z O 6 R. O D P.

L w ó w , ul. Potockiego 5 8 a, tel. 54-17

♦

O P O R N I K I S UWA K OWE In*. Edm. R O M E R

Z A K Ł A D P O M O C Y N A U K O W Y C H

Lwów 14. tel. 78-37

= Cenniki na żądanie = = = = =

n

T r a n s f o r m a t o r w a g i o k o ł o

15 tonn

i n a p i ę c i a

6 0 0 0 0 V

był naszym skromnym rekordem krajowym roku zeszłego Podejmujemy się wykonania

w ię kszych na w y ż s z e napięcia

P R O S I M Y Ż Ą D A Ć O F E R T

6 0 / 1 5 , 5 / 6 , 4 k V

„ E L E R T R O B U D O W A “

A d r. te le g r. S p ó ł k a A k c y j n a T e le fo n y :

„ E lb u d - Ł ó d i“ Ł ó d ź , u l . K o p e r n i k a 5 6 / 5 8 111-77 i 191-77

REPREZENTACJA na m . st. Warszawę i woj.s Warszawskie, Lubelskie, Kieleckie i Białostockie

In ź. K . R Y C H A R D , W a r sz a w a , u l. M a rsza łk o w sk a 140, te l. 623-12

PRZEGLĄD ELEKTROTECHNICZNY

| Z. A.T. [ AKUMULATORY

ŻELAZO-NIKLOWE

WSZELKICH TYPÓW I WIELKOŚCI

WYTWARZANE SA W KRAJU W CAŁOŚCI

w/g najnowszych licencyj w y ł ą c z n i e p r z e z

ZAKŁADY AKUMULATOROWE

S Y S T E M U „TUDOR” S p . A k c .

CENTRALA:

ODDZIAŁY:

PASY PĘDNE

G U M O W A N E

T R W A ŁE , E K O N O M IC Z N E N IE Z A W O D N E W D Z IA ­ Ł A N IU (nie ślizgajq się i nie w ydłużajq), O D P O R N E N A W IL G O Ć , P A R Ę , K W A S Y i Z M IA N Y T EM P E R A T U R Y W S Z E L K IE W Y R O B Y G U M O W E T E C H N IC Z N E

oraz WSZELKIE W YROBY Z G U M Y S TO SO W AN E W ELEKTROTECHNICE

Z A K Ł A D Y K A U C Z U K O W E

PIASTÓW, Sp. Akc.

W A R S Z A W A , Z Ł O T A 35, T E L . 5 .3 3 -4 9

UŻYWAJCIE LICZNIKI SAMOPISZĄCE

lirm y LANDIS & G Y R , Zoug, S z w a jc a ria

W Y Ł Ą C Z N E P R Z E D S T A W IC IE L S T W O N A P O L S K Ę B I U R O T E C H N I C Z N E

CEGIELSKI ⁱ IWANICKI, INŻ.

W a r s z a w a , M a r s z a ł k o w s k a 3 5 , ł e l . 9 . 0 6 - 4 1 P o x n a ń :

In i. W . P iekałkiew icz, Kochanowskiego 4

PRZEGLĄD ELEKTROTECHNICZNY

PIERW/ZA KRAJOWA

W/TWCiRNIA SPRĘŻYN

ZAHtflDY ELEHTRVCZf)E

ÓD A C NI O

UUflfHZflUJfl.ULPIĘHi)fl 16 B,TE 188^69

l/łiyu d lou ra (xillblcnnnA/lRj6ri/iro

W j M D j m j o j m < k s w [ m o o i | < , M t a h o j p -

v m m jjIfla vuiedkojlA}/|(WQ/im imoircaiAra- m z

J IIW M w 2j f a M m 0

O D A D M I N I S T R A C J I

Reklamacje w sprawie nie- otrzymanych zeszytów pisma są uwzględniane tylko w cią­

gu 2-ch miesięcy od daty ukazania się numeru.

K U P I Ę

łego 200 V od 1 — 5 A i 100 licz­

ników używanych jednofazowych prądu zmiennego od 3 — 10 A, 220 i 120 w oltów.

Oferty: Jan Olszewski, Warszawa, Przyokopowa 11 m. 45, Tel. 291-09

Dypl. techniK - eleKtryK

z kilkuletnią praktyką w dziale instalacyjnym, ruchu i budowy linji w ysokiego napięcia,

p o s z u k u j e p r a c y .

Oferty do Redakcji ,.Przeglądu Elektrotechnicznego", Warszawa, ul. Czackiego Nr, 3/5 pod „Elektryk".

A D M I N I S T R A C J A

P R ZEG LĄD U E L E K T R O T E C H N IC Z N E G O

KUPI po 1zł.50gr.

n a s łę p u jq c e ze szyty P. E.

Rok 1919 — Nr. 1 i 3

„ 1929 — 4 i 8 1931 — 18

„ 1932 — „ 21

Zgłoszenia do Administracji „Przeglądu Elektrotech­

nicznego" Warszawa, ul, Czackiego Nr. 5, tel, 690-23

P o ls k i Z w i q z e k P r z e d s i ę b i o r s t w E l e k t r o ­ t e c h n ic z n y c h z a w i a d a m i a , ż e w y s z ła z d r u ­ k u w y d a n a p r z e z Z w i q z e k , p r a c a p. t.

POLSKI PRZEMYSŁ

ELEKTROTECHNICZNY PRZEWODNIK

P ra ca ta zaw iera:

O p is po lsk iego p r z e m y s łu elek tro tech n iczn ego z w ykre­

s a m i, ta b lic a m i i sta ty sty k ą p ro d u k cji i im p o r tu o ra z staty sty k ę p o je m n o ści ryn ku p o lsk iego, od n ośn ie w y ro ­ b ó w elek tro te ch n iczn ych .

N o w ą t a r y fę c eln ą — d zia ł elek tro tech n iczn y.

O p is i zakres p ro d u k cji w szystkich w ia d o m y c h p ro d u ­ k u ją cych f i r m elek tro tech n iczn ych w P o lsc e, o ra z z a - zak ła d ów cech u jący ch ap a ra ty elektryczne m ie rn ic ze . O p is i zakres p ro d u k cji f i r m , b ezp ośred n io pra cu jących dla p r z e m y s łu elektro tech n iczn ego.

S p is a lfa b e ty c z n y w ytw ó rczy c h f i r m elek tro te ch n icz­

n y ch w P o lsce.

S p is a lfa b e ty c zn y w y ro b ó w elek tro te ch n iczn ych , p r o d u ­ kow anych w P o lsc e ze w sk azó w k am i, k tó ra fir m a dany p r z e d m io t w yrab ia.

W yd a w n ictw o jest b og ato ilu strow ane i w luksusow ej opraw ie.

W ydawnictwo to powinno się znaleźć we wszystkich instytucjach rządowych, samorządowych i prywatnych, na biurku każdego inży­

niera, a specjalnie elektryka, inżyniera fabrycznego^ i biurowego, technika i kupca, wogóle pracą tą posiłkow ać powinien się każdy, kto interesuje się rozw ojem polskiego przemysłu elektrotechnicznego i każdy, kto pragnie zakupić maszynę, aparat lub sprzęt elektryczny w kraju, a tem samem poprzeć gospodarstwo krajowe — zmniejszyć

bezrobocie — zwiększyć dobrobyt.

C en a „P rzew odnik a** w yn o si z ł. 5 g r. 80. P r e n u m e ra to ­ rz y „ P r z e g lą d u E lek trotech n ic zn ego“ m o g ą n a b y ć „ P r z e w o d ­

n ik “ p o cenie u lg o w e j: z ł. 4 g r . 90 (łączn ie z p rz esy łk ą ).

Specjalne zamówienia w drodze korespondencji są zbyteczne—wystar­

czy wpłata należności na konto „Przegl. Elektr.“ w PKO Nr. 363 z adno­

tacją na odwrocie blankietu nadawczego: ,,W płata za Przewodnik“ . G łó w n y sk ła d : P o lsk i Z w ią zek P r zed sięb io rstw Ł lektrotech-

n iczn ych , W a rsz a w a , A l . Jerozolim sk ie 16.

C en a 1 e g z . w ydaw n . „P o lsk i P r z e m y s ł E lek trotech n iczn y — P rzew o d n ik “ w ynosi z ł 5.80 do czego do ch od zą — w razie prze­

syłki za za lic ze n ie m — efektywne koszta zaliczen ia i po lecen ia.

1)

2) 3)

4)

5) 6)

PRZEGLĄD ELEKTROTECHNICZNY

O G Ł O S Z E N I E T R Z E C I E

Z a rzą d S p ó łd z ie ln i „ P O L S K I E E L E K T R O W N I E "

Spółdzielnia z ograniczoną odpowiedzialnością w W arszawie przy ul. Kopernika 8 ogłasza

źe Nadzwyczajne Walne Zgromadzenie Udziałowców Spółdzielni w dn. 20 listopada 1933 r.

uchw aliło zmienić dotychczasową treść § 7 Statutu Spółdzielni, a mianowicie:

„U d z ia ł człon kow ski w ynosi 1.000 zło ty ch , płatnych c o n a jm n ie j w 5 0 % p r z y przystą p ien iu człon k a d o S p ółd zieln i, reszta zaś k olejn em i rata m i m ie się c z n e m i tak, a b y w ciąg u 3 m ie ­ sięcy o d dn ia przystąpien ia, u dzia ł b y ł całkow icie w p ła co n y “

na treść następującą:

„U d z ia ł człon k ow sk i w yn osi z ło ty ch sto, płatnych n a ty ch m ia st“ .

Jednocześnie zebranie postanow iło wartość dotychczasowych udziałów utrzymać w tej samej wielkości, zwiększając jedynie ilość udziałów stosownie do nowej treści § 7 Statutu Spółdzielni.

W związku z powyższą uchwałą Zarząd Spółdzielni w myśl art. 73 ustawy o spółdzielniach podaje do wiadom ości, że Spółdzielnia gotowa jest na żądanie zaspokoić wszystkich wierzycieli, których w ierzytelności istnieć będą w dniu trzeciego ogłoszenia, względnie złożyć do depozytu sądowego kwoty, potrzebne na zabezpieczenie wierzytelności niepłatnych lub spornych. W ierzyciele, którzy nie zgłoszą się do Spółdzielni w przeciągu trzech m iesięcy od dnia ostatniego ogłoszenia uważani będą za zgadzających się na powyższą zmianę statutu.

L I C Z N I K I

TRÓJFAZOWE

dla natężeń prądu 3— 30 Am p. i napięć do 550 V

3-przewodowe mod. L T typ R P T 4,35 4-przewodowe mod. L T 0 typ R P T 4,9

dostarcza

ze składu, względnie krótkoterminowo fabryka

„KONTAKT“

Towarzystwo Elektryczne S-ka z ogr. por.

L W Ó W

T E C H N 0 L 0 G -E L E K T R Y K

z d o b r e m i ś w i a d e c t w a m i

p o sz u k u je p o sad y

Zgłoszenia do Redakcji ..Przeglądu Elektrotechniczne­

g o ” , Warszawa, ul. Czackiego Nr. 5 pod „T ech nolog".

S P I S N A R Z Ę D Z I

KRAJOWEJ PRODUKCJI

o p ra co w a n y przez G rupę P ro d u ce n tó w N arządzi Polskiego Związku P rzem ysłow ców M etalow ych

— B iuro: W arszaw a, T ra u g u tta 4 — niezbędny p o d rę czn ik d la każdego p rzem ysłow ca, rzem ie śl­

nika, a p rze d e w szystkie m kupca branży m eta ­ lowe], in fo rm u ją c y szcze g ó ło w o o p o lskie ] p ro ­ du k c ji narzę d zia rskie j. i Cena 1 zł. 15 gr.

D la p re n u m e ra to ró w „P rz e g lą d u E le k tr o ­ te c h n ic z n e g o ” cena ulgowa:

9 5 g ro s z y (w r a z z p rz e s y łk ą ).

Należność prosimy wpłacać na P .K .O . konto „P rzeg ląd u E le k tr.” Nr. 363, zaznaczając na odwrocie blankietu na­

dawczego ,,za spis narzędzi” .

K O N K U R S

na s ta n o w is k o K ie ro w n ik a E le k tro w n i.

Zarząd Miejski m. W łodzim ierza ogłasza niniejszem konkurs na stanowisko kierownika elektrowni m iej­

skiej z poborami do 500 zł. miesięcznie, oraz ew en­

tualne % % od dochodów z elektrowni w /g umowy.

Wymagane kw alifikacje:

1, Dyplom inżyniera elektryka, 2. Praktyka zaw odow a,

3. Nieprzekroczone 50 lat życia,

4, Osoby, posiadające prawo kierowania robo­

tami budowlanem i po myśli art. 361 — 364 Rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej z dn. 16. II. 1928 r. o prawie budowlanem.

mają pierwszeństwo.

Posada przewiduje się do objęcia z dn. 1 kwietnia r. b.

Termin składania ofert — 10 marca r. b.

Do oferty niezależnie od dokumentów uzasadniających posiadanie pow yższych w ym ogów kwalifikacyjnych, dołączyć należy szczegółow y życiorys.

p. o. Burmistrza:

(— ) L. Suchorzewski

PRZEGLĄD ELEKTROTECHNICZNY

PRZEBLRD ELEKTROTECHNICZNY

ORGAN STOWARZYSZENIA ELEKTRYKÓW POLSKICH

Rok XVI. 1 Marca 1934 r. Zeszyt 5.

Redaktor inż. W A C Ł A W PA W ŁO W SK I W arszawa, Czackiego 5, tel. 690-23.

St. Fryzę. Ogólna teorja transfiguracji obw odów elektrycznych. — Inż. M. Altenberg. M iejskie zakłady elektryczne w Zurychu. — Z d zied zin y elek try fik acji. — S. E. P . Przepisy budowy i ruchu urządzeń w kinach. — S zk oln ictw o. —

P rze m y śl i H andel. — Różne.

O G Ó L N A TEORJA TRANSFIGURACJI O B W O D Ó W ELEKTRYCZNYCH.

Prof. Dr. inż. Stanisław Fryzę.

(ciąg dalszy).

537.3:621.3.01

III. Transiiguracja impedancyj.

W szystkie spółczynniki ajk względnie a-lk równań ¡1) wzgl. (²), są zależne jedynie od impedancyj części pierw ot­

nej P wzgl. stransfigurowanej T. Oznaczając impedancje części P o ilości równej m przez Żj, Z2. . . Z m, zaś impedan­

cje części T o ilości równej n przez Z „ Z* . . . Z n, możemy napisać

a n ~ F u (Ż i Ź² . . . Ż m )

a u = P¹² (Ż i Ź , . . . Ż m ^ a^.22 = F²² (¿ ! Ż² . . . Ż m)

a l’ Z—1 — F l’ Z—1 Z 2> • • • Z m ) • • • az—l,z—1 = FZ—t, Z—1 (Ź i Ź , . . . Ż m) Z

an = F,, (Żj, Ż 2l... Ż „)

a ł2 “ F12 (¿¡, Z „ . .. Z n), a 22 = F2 2 (Żj, Z „ ... Ź n)

( 11)

*1,2— 1= Fj z—i (Z ,, Z 2, ... Z „ ) ... a z

2 — 1, 2-

P ostacie poszczególnych funkcyj F wzgl. F zależą przytem od układów połączeń części P względnie T.

A b y część stransfigurowana T była impedancyjnie równow ażna części pierwotnej P, muszą — w myśl równań (1 0) —- zachodzić związki:

Fu

=

n (Ż, .. .

Fia

Fj2 (Żj . . . ¿ m ) = F 2j ( Żj . . . Ż j

Fj,z_ , ( Z j . . . Żm ) = F iiX_ j (Ż j . . . Ż J . . . F z - i , z- i & • • • Ź m) = F z_ liZ _ 1( Ż 1 . . Z n)

(13)

Równania te są podstaw ow em i dla transfiguracji im­

pedancyj. Na ich podstaw ie można bow iem określić warun­

ki, którym mają odpow iadać p od względem ilości, w artości i układu połączeń im pedancje części stransfigurowanej T,

(14)

( 12)

o ile część ta ma b y ć im pedancyjnie równow ażna danej części pierwotnej P.

W równaniach (13) nie występują zupełnie w artości SEM-cznych wewnętrznych części P lub T. W o b e c tego stwierdzamy:

II. W artości im pedancyj Z ,, Z v, . . . Z n stransfigurowanej części obwodu T są niezależne od wartości i rozm ieszczenia SEM-cznych w ew nętrznych części pierw otnej P lub części T , a zależą natomiast tylko od w artości i układu połączeń im­

pedancyj w części P i od układu połączeń części T,

Wartości im pedancyj części T można w ięc w yznaczyć, nie troszcząc się zupełnie o rozkład i w artość SEM -cznych wewnętrznych części P i T, lub też zakładając narazie wprost wartości tych SE M -cznych równe zeru.

Równania (13) przedstawiają w ogólnym wypadku zbiór niezależnych od siebie równań o ilości:

z (z — ¹)^

2

Niewiadomemi tych równań są im pedancje Z „ Z 2, . . . Z n czę ­ ści stransfigurowanej T.

A b y rozwiązanie rych równań b y ło możliwe, ilość nie­

wiadomych musi b y ć przynajmniej równa ilości równań u, zatem:

III. Ilość elem entów (n) z impedancjami Z , ,Z ! , . . . Ź ny części stransfigurowanej T , musi być w ogólnym wypadku eona/mniej równa ilości (u) niezależnych równań (13), a w ięc przy (z) złączach między częścią pierwotną P, względnie częścią T a resztą obwodu N conajmniej równa

z (z — ¹) 2

Zespołu tych n elem entów części T nie można łą czyć ze sobą w sposób dow olny. M ogłob y się bow iem zdarzyć, że przy pewnym układzie ta liczba elem entów dałaby się zmniejszyć przez dalszą transfigurację pew nych części układu T do ilości n < u, wskutek częgo stanęlibyśmy w sprzeczności z twierdzeniem III. Tak np. układ, podany na rys. 5, zawiera dla z = 4 złą czów ⁶ elem entów z impedan­

cjami, a w ięc ilość, odpow iadająca twierdzeniu III. Trans- figurując jednak części tego układu, a mianowicie trójkąty 1—^{2— 0} i 3— 4^{— 0} według znanych w zorów K enelly‘ego na gwiazdy, otrzymujemy układ, przedstaw iony na rys. 6, w którym I— O— II stanowi w łaściw ie tylk o jeden element.

90 PRZEGLĄD ELEKTROTECHNICZNY Nr 5

U kład ten zawiera w ięc już tylko 5 elem entów, c o nie od ­ pow iada już twierdzeniu III.

T w ierdzenie III należy w ięc uzupełnić następująco:

U la . Minimalna ilość elementów z impedancjami n = u = — -■— — części stransfigurowanej T, konieczna dla uzyskania równow ażności elek tryczn ej z częścią pierwotną P , musi być połączona w taki układ, aby żadne dalsze trans- figuracje pew nych części tego układu nie dały zm niej­

szenia liczby tych elementów,

1

Rys. 5. Rys. ⁶.

W ogólnym w ypadku ocena, czy dany układ o d p o ­ wiada warunkow i Ilia, jest niełatwa do przeprowadzenia.

Istnieje jednak kryterjum matematyczne, pozw alające spraw­

dzić, czy dany układ spełnia warunek Ilia czy też nie, a m ianowicie:

lllh . Dany układ połączeń im pedancyj części T , o minimalnej ilości elem entów , spełnia w tedy warunek lila , gd y w zbiorze równań (1 3 ) ułożonych dla tego układu, nie w ystępują równania sprzeczne ze sobą.

O ile w części stransfigurowanej T przyjmiemy w ięk ­ szą od podanej w III ilość elem entów (n) z impedancjami ( Z ) , w ów czas równania (13) nie dają m ożności jednoznacz­

nego określenia w szystkich w artości impedancji. W tedy jednak można n-u tych im pedancyj przyjąć zupełnie d o w o l­

nie, a d opiero resztę (u) ustalić z odnośnych równań. U k ła­

du takiego, o ilości elem entów z impedancjami (n) większej, niż minimalna (u), także nie można przyjm ow ać dow olnie, musi on bowiem być taki, aby przed żadną jego dalszą tran- sfigurację czy to w całości, czy też w częściach nie dał się doprow adzić do układu, nie odpow iadającego tw ierdze­

niu III.

Jednym z układów stransfigurowanych T, spełniają­

cych określone w III i l i l a warunki, jest t. zw. w ielokąt zu- pełny, który polega na połączeniu każdego ze (z) złączów z wszystkiemi innemi złączami, elementami o stałych impe- d a n c ja ch Z 12, Z 1S, . . , Z 2_ j 2. Z łącze stanowią przytem (geom e­

trycznie) w ierzchołki tych w ielo- 2 ¹ I---/ kątów.

Rys. 7. W ielokąt zupeł- W ielokąty zupełne dla i. — 2, ny "o 2 złączach (z = 2 ). 3, 4 i 5 złączów mamy przedstawione

na rys. 7 ,⁸, 9 i 10, Dla dw óch złączów w ielokąt zupełny posiada jeden element, dla 3 złą czów jest trójkątem (o trzech elem entach), dla 4 złączów posiada 6, dla 5 złączów ^{1 0} elementów i t. d. Ogólnie składa się w ielo-

z ( z — 1)

kąt zupełny przy (z) złączach z n = --- elementów. Ilość elementów wielokąta zupełnego odpowiada w ięc dokładnie tema minimum, które określa twierdzenie III, a pozatem nie można w w ielokącie takim przez żadną transfigurację ja­

kichkolw iek jeg o części zm niejszyć określon ej p ow y żej ilości elementów.

Stwierdzamy więc:

IV. Dla każdej dowolnie ukształtowanej części obw o­

du P, zaw ierającej stałe impedancje i stałe SEM -czne we- wntęrzne, która połączona jest z resztą obwodu N z — złą­

czami, da się zawsze znaleźć elektryczn ie równoważna część stransfigurowana T , w k tórej elem enty z impedancjami tw o­

rzą w ielokąt zupełny o z wierzchołkach.

M ożliw ość transfiguracji dow olnego układu P o sta­

łych impedancjach na na układ stransfigurowany T z impe­

dancjami połączonem i w wielokąt zupełny była już podawa­

na w literaturze, a mianowicie K. K u p f m i i l l e r 5) podał sposób transfgiuracji układu impedancyj w formie z — ra- miennej gwiazdy na wielokąt zupełny, a A . R o s e n " ) udo­

w odnił na podstawie tego m ożliw ość transfiguracji na w ie­

lokąt zupełny każdego dow olnego układu P, złożonego z im­

pedancyj. Zarówno jednak transfiguracja Kupfmiillera jak i Rosena odnosi się tylko do

układów transfigurowanych (P), nie zaw ierających SEM - cznych wewnętrznych, pod­

czas gdy tu otrzymaliśmy w y ­ nik ogólniejszy, stwierdzają­

c y dopuszczalność transfigu­

racji na w ielokąt zupełny tak­

że takiego układu o z — złą­

czach, który zawiera stałe SEM -czne wewnętrzne1. Na­

sze ogólne twierdzenie opie­

wa: Bez względu na to, czy układ pierwotny P zawiera SEM-czne wewnętrzne czyn ie,

Rys, 10, W ielokąt zupełny o 5 złączach (z = 5), można go zawsze zastąpić układem stransfigurowanym T w po-

2 (z__1)

staci wielokąta zupełnego o n = — ^ — bokach, równoważnym co do im pedancyj układowi impedancyj w części P . SEM-czne wewnętrzne E,, E s, , . . części P zostają przytem, po odpowiedniem stranfigurowaniu, przeniesione do złączów w T, lub w łączone w pewne elementy T , o czem dalej.

Pozatem należy podkreślić, że sposób transfiguracji im­

pedancyj na układ, tw orzący w ielokąt zupełny, w myśl twier­

dzenia IV nie jest najogólniejszym , gdyż, pom ijając możliwość tworzenia układów T o ilości elementów większej niż okreś­

lone w twierdzeniu III minimum, można stworzyć cały sze­

reg układów, zawierających minimum elementów i spełniają­

cych warunek lila wzgl. Illb , a nie będących wielokątami zupełnemi. Na rys. 11 mamy np. podanych, obok wielokąta zupełnego, kilka takich układów dla z= 6 złączów .

N ajogólniejsze zasady, którym musi odpow iadać układ elementów, zawierających im pedancje w części stransfiguro­

wanej T , w yrażone są zatem w twierdzeniach III i Ilia (wzgl. Illb ), a nie w twierdzeniu IV które podaje jedynie najprostszą i w większości w ypadków najdogodniejszą do zastosowania możliwość.

Rys. 8. W ielokąt zupełny o 3 złączach (z = 3).

Rys, 9. W ielokąt zupełny o 4 złączach (z = 4).

5) K. K ü p f m ü l l e r : Uber einen Umwandlugssatz zur Theorie der linearen Netze. W issenschaftliche V eröffen­

tlichungen aus dem Siemens-Konzern. Tom 3, str. 130. 1923.

6) A. R o s e n : Journal Inst. Elektr, Eng. Tom 62, str, 916, 1924.

Nr 5 PRZEGLĄD ELEKTROTECHNICZNY 91

Rys. lia .

Rozmaite układy

IV. Transfiguracja SEM -cznych.

Spółczynniki Ax, Al>, . . . A z_ j względnie A,, A2, . , , Az_ j równań (1) i (2) są zależne, jak to wynika z ich określenia (wzory ¡3) i (4)), zarów no od impedancyj, jako też i od w e­

wnętrznych SEM-cznych części pierwotnej P względnie strans- figurowanej T. O znaczając SEM-czne wewnętrzne w części P o ilości równej p przez Ej, Es, , . . E p, zaś w części T o ilości równej q przez E,, E2. . . . E q, możemy w myśl ogólnej teorji o b w o d u 7) napisać:

S ' ,p Ep

A i — g n Ë i - f - g12 Ë 2 + . . .

 2 = g îi Ê i + g2a Ê 2 • + gîpÊp

 z - l = êz—1,1 Ê i + Sz—i i2 Ê> + • • • + g2_ i , pÊ p

(15)

A i — g u E j + gi2 E2 + . . . -f- g, qÊq  2 = g 2i E i -f- g 2! Ê 2 - f - . . . -f- g 2 qÉq

-1 ,1

(16)

W równaniach tych wszystkie spółczynniki gik są funkcjami impedancyj Z , Z 2 , ,, Z m części pierwotnej P, zaś spółczyn­

niki g ik — funkcjami impedancyj Z , Ź a . . . Ź n części stranfi- gurowanej T.

A by część stransfigurowana T była elektrycznie rów­

noważna części pierwotnej P, muszą, w myśl twierdzenia Ib [wzory (9)] wszystkie spółczynniki A , A 2 , . , A z_ t być rów ­ ne odpowiednim spółczynnikom A,,

A2

h u Ê i + g 23 Ê 2+ + g 2 p ê p = g21 É , + g „ Ê2+ ... + a2q Ê q

q Eq (17) 8Z-1,1 E i + —1,2 E 2 + + Sz_ i,p E p —

= 9Z— ^1,1 Ei + gz_i,2 e2 + ... + gz_j

W ob ec tego, że ilość niezależnych od siebie równań (17), których niewiadom emi są SEM-czne wewnętrzne części T Ei E2, . . E q , w ogólnym wypadku przy z — złączach jest równa v — z — 1, stwierdzamy:

V. Ilość q SEM -cznych w ewnętrznych części stransfi­

gurowanej T równow ażnej elektrycznie części pierw otnej P zaw ierającej SEM -czne wewnętrzne, musi być w ogólnym wypadku przy z — złączach m iędzy P względnie T a resztą obwodu N, conajm niej równa liczbie v = z— 1.

Podobnie jak twierdzenie III, należy i to twierdzenie uzupełnić, jak następuje:

Va. Minimalna ilość SEM -cznych wewnętrznych q = v części stransfigurowanej 'T , konieczna dla uzyskania równoważności elek tryczn ej z częścią pierwotną P , musi być tak rozmieszczona, aby przeż żadną dalszą transfigura- cję pewnych części układu T ilość ta nie dala się zm niejszyć.

Matematyczne kryterjum, czy warunek Va jest spełnio­

ny, jest następujące:

Vb. Dany układ T o minimalnej ilości SEM -cznych wewnętrznych spełnia tylko w tedy warunek Va, gdy w zbio­

rze równań (17) niema równań sprzecznych ze sobą.

Rozmieszczenie SE M -cznych wewnętrznych części stransfigurowanej T musi pozatem odpow iadać jeszcze w a ­ runkowi następującemu:

Vc. SEM-czne w ew nętrzne części stransfigurowanej T muszą być rozm ieszczone w ten sposób, aby po zregulowa- niu ich do zera, układ stransfigurowany T uzyskał taką fo r ­ mę, jaką otrzymał p rzy transfiguracji impedancyj.

Można oczyw iście w układzie stransfigurowanym T przyjąć większą od podanej w VŁilość SE M -cznych w ew n ę­

trznych. Wtedy jednak nie są one jednoznacznie określone, tak że można q -v tych SE M -cznych przyjąć zupełnie dow ol­

nie, a dopiero resztę (v ) w yzn aczyć z odnośnych rów ­ nań (17).

SEM-cznych w ewnętrznych części T o ilości większej, niż podane pow yżej minimum, nie można też rozm ieszczać dowolnie. Rozm ieszczenie ich musi być bow iem takie, aby przez żadną dalszą transfigurację czy to w całości, czy też pewnych części układu T nie można b y ło zmniejszyć ilości tych SEM-cznych poniżej minimum, określonego tw ierdze­

niem V.

Typowemi sposobam i włączania minimalnej ilości SEM-cznych wewnętrznych w układ stransfigurowany T , odpowiadającemi warunkom Va i Vc, są np.:

a) W łączenie wszystkich q = V = z — 1 SEM -cznych w te elementy części stransfigurowanej T , które łączą jeden złącz z wszystkiemi innemi złączam i (rys. 1 2) 8).

b) W łączenie wszystkich z — 1 SEM -cznych w te ele­

menty części stransfigurowanej T, które łączą kolejno ze sobą wszystkie złącze (rys. 13) 8).

c) W łączenie wszystkich z — 1 SEM -cznych w z — 1 złączy (rys. 14).

Te sposoby włączania SEM-cznych nie w yczerpują oczy ­ wiście wszystkich możliwości, są jednak najprostsze i naj­

dogodniejsze do stosowania.

7) Patrz odnośnik

8) Na rys, ¹² i 13 opuszczone są dla prostoty rysunku wszystkie te elementy z impedancjami części stransfigu­

rowanej T, które niezawierają SEM -cznych w ewnętrznych.

Rys. 1 lb. Rys, lic ,

dla z = ⁶, o minimalnej ilości elementów n = 15,

92 PRZEGLĄD ELEKTROTECHNICZNY Nr 5

S p osoby w łączania SE M -cznych w T w edług a) (rys.

12) i b) (rys. 13) dają układy połą czeń części stransfiguro- wanej T najprostsze dla obliczeń szczegółow ych . M ożna je jednak stosow ać tylko w tedy, gdy w układzie stransfiguro- wanym T w ystępują te elementy, które są potrzebne do w łączenia SEM -cznych w ew nętrznych E^ E2, . . . Ez_ j . Sposób

Układ na rys. 14 wskazuje zatem, że im pedancje czę­

ści pierw otnej P mogą pozostać niezmienione, a SEM-czne wewnętrzne tego układu mogą b y ć wyelim inowane przez załączenie odpow iednich SEM-cznych. w złączach, pom yśla­

nych bezop orow o. M anipulację taką można w ykonać dla do­

w olnie ukształtowanego obw odu P.

Rys. 12, Pierwszy sposób w łączenia Rys, w T stransfigurowanych SEM-cznych. w T

13. Drugi sposób w łączenia stransfigurowanych SEM-cznych,

Rys. 14. Trzeci sposób włączenia w T stransfigurowanych SEM-cznych.

c) (rys. 14) w łączania SE M -cznych w T ma tę wadę, że o b ­ liczenie tych SEM jest bardzo skom plikowane, posiada jed ­ nakże tę w yższość nad układami przedstaw ionem i na rys.

12 i 13, że daje się stosow ać przy każdym dow olnym ukła­

dzie im pedancyj części stransfigurowanej T.

W artości SEM -cznych Ej, E2, • . , Eq w części stransfi­

gurowanej T zależą w ogólności od SEM -cznych wewnętrz­

nych Ei, E2, . . . Ep części pierw otnej P oraz od im pedancyj części P i T, jak to w idać z równań 15, 16 i 17. U kład na rys. 14 ma tę w yższość nad układami, przedstaw ionem i na rys. 12 i 13, że w nim SE M -czne E lt E 2, . . . Ez_j zależą jedynie od SE M -cznych pierw otnych E lf E 2, . . . Ep i od im pedancyj pierw otnych w P, nie zależą natomiast zupełnie od im pedancyj części stransfigurowanej T.

M ożliw ość transfiguracji SE M -cznych na układ, przed­

stawiony na rys. 14, udowodnili F. Strecker i R. Feldkeller”), opierając się na zasadzie „pow ierzchni elektrom otorycznej“

podanej przez H elm holtza10), Jak widzim y z poprzednich w yw odów , jest to jednak tylko jeden z m ożliw ych szczegó­

łow ych przypadków . Najogólniejszemi zasadami transfigura­

cji SE M -cznych wewnętrznych dow olnej części pierw otnej P na część stransfigurowaną T są natomiast podane tu a w yni­

kające z ogólnej teorji obwodu twierdzenia V, Va (wzgl, Vb)

i Vc. (C. d. n.)

8) F. S t r e c k e r u. R. F e l d k e l l e r : Grundlagen der Theorie des allgemeinen Vierpols. El. Nachr. Techn.

1929, zeszyt 3,

10) H e l m h o l t z : Poggend. Ann. Tom 89, str. 2 1 1,

MIEJSKIE Z A K Ł A D Y ELEKTRYCZNE W ZURYCH U (E W Z).

(W rażenia z podróży).

Inź. M. Altenberg. 338—9:621.311/316.21/22 (494)

Pisać dziś o zakładach w ytw órczych, sieciach prze­

syłow ych czy rozdzielczych w ydaw ałoby się rzeczą naogół banalną; a jednak wrażenia m oje z ostatniego pobytu w Zurychu obfitow ały w tyle szczeg ółów technicznie odręb­

nych i gospodarczo ciekaw ych, że pragnę podzielić się nie­

mi z czytelnikami „Przeglądu E lektrotechnicznego“ . Zaraz na w stępie spotyka się zw iedzający elek trycz­

ne urządzenia Zurychu z faktem niezwykłym: miasto o ilości 280 0 0 0 m ieszkańców, zużyw ające przeszło 2 0 0 miljo- nów kW h rocznie, nie ma w łaściwie zupełnie na miejscu zakładu w ytw órczego. Bo trudno tem mianem nazwać za­

kład z przed 60 czy 40 lat (Letten na rzece Limmat), gdzie stoją muzealne okazy turbin w odnych z r. 1873 i genera­

torów jednofazow ych z r. 1893 o całkow itej m ocy rozpo- rządzalnej 800 kW wodnych (ob. wykresy rys. 4).

Dalszy rys charakterystyczny — to dążność gminy do uniezależnienia się p od w zględem elektrycznym od w szel­

kich obcy ch źródeł energji, których w bliższej czy dalszej ok olicy Zurychu nie brak. M iasto chce b y ć samowystar­

czalne i nie szczędzi w k ładów na kosztow ne zbiorniki w od ­ ne, aby nawet przy ciasnocie energji w odnej w zimie być zupełnym panem sytuacji pod w zględem energetycznym.

Studja nad pierwszym gminnym zakładem wodnym da­

tują się jeszcze od początku obecn ego stulecia. Nie mogąc p ok ryć szybko wzrastającego zapotrzebow ania energji ele­

ktrycznej w lokalnej elektrowni Letten, gdzie obok 800 k W w odnych w r. 1899 b y ło zainstalowanych 2000 k W w trzech zespołach parow ych, a nie chcąc zw iększać ruchu parow ego, dla którego trzeba b y ło sprow adzać w ęgiel z za­

granicy *), gmina zakontraktowała w r. 1903 pob ór 2500 kW z zakładu w odnego Beznau na A arze od przedsiębiorstwa M otor Columbus. Tak to w roku 1903 pow stało pierwsze przeniesienie siły wodnej — narazie jeszcze obcej — do Zurychu z odległości 35 km przy napięciu 25 0 0 0 V.

Tymczasem dojrzały studja nad własnym wodnym za­

kładem wytwórczym i w roku 1906 zadecydow ano bu­

dowę elektrowni w odnej na rzece Albuli w kantonie Graubiinden w odległości 136 km od Zurychu. D ecyzja ta jest dow odem niesłychanej przedsiębiorczości gminy Zu­

rychu, która nie obaw iała się w ow ych czasach uzależnić

*) Z espoły parow e i w r. 1903 zainstalowana turbina parow a o m ocy 1 500 k W zostały ostatecznie usuhięte w r. 1927.

PRZEGLĄD ELEKTROTECHNICZNY 93

dostawę energji dla w ielkiego i przem ysłow ego miasta od źródła tak odległego od miejsca zbytu. Obliczenia w yka­

zały, że w ybór elektrow ni w Sils na Albuli mimo wielkiej odległości od Zurychu b y ł bardzo korzystny. Tunelem 7,3 km długości zdołano uzyskać spadek netto 140,4 m, co przy rozbu dow ie na 16 m3/sek. w ody roboczej odpow iada m ocy 16 500 k W o średniej produkcji rocznej 1 2 0 milj. kWh.

Prąd w ytw orzony w 8 zespołach transformuje się na 50 0 0 0 V i dwiema odrębnemi trasami dwutorowem i (6X 50 mm'-’) przesyła do Zurychu. Trasy te okrążają jezioro Zurychskie (rys. ¹) i z dw óch przeciw ległych stron w chodzą do miasta.

całą wieś Innertal z kościołem , szkołą, 35 domami miesz- kahłemi, co w swoim czasie w yw oła ło łatw o zrozumiałe rozgoryczenie całej od stuleci osiadłej tam ludności. W oda zbiornikowa przy spadzie 457 m odpow iada przy napeł­

nionym zbiorniku zapasow i energji 1 1 0 milj. kW h. Spad całkow ity rozkłada się na dwa stopnie, w elektrow ni gór­

nej Rempen (260— 202 m) i elektrow ni dolnej Siebnen (197— 176 m). W górnym zakładzie pracują cztery zespoły o łącznej mocy 60 0 0 0 k W (każdy zespół mniejwięcej rów ­ ny m ocy wszystkich 8 zesp ołów w Albuli razem w ziętych), a w dolnym zakładzie pracują również 4 zespoły o łącznej

R KU t50ky

Objaśnienia:

Liny« C.W.Z. o rupieciach do 50 kV

" t50 kV L in je obce o n a p ię cia ch Jo 8SkV .

... 150 kV ... 380/220 kil.

Z a k ła d y o m ocy p o n a d 1 0 0 0 0 KM . S ta c je r o z d z ie lc ie

Stacje transformatorowe

KUB. sny.

C*mpoećtofno

Rys, 1, Sieci przesyłowe E W Z i szyny państwowe,

Koszta budow y tej elektrowni w yniosły okr. 8 milj. fran­

ków szwajcarskich, a linji przesyłow ej — okr. 4 milj. fr.

szwajcarskich.

Zakład Albulański, uruchomiony w r. 1909, zaspokoił potrzeby elektryfikacyjne miasta na szereg lat, gdyż d o ­ piero w r. 1917, kiedy podczas wojny światowej zapotrze­

bow anie energji elektrycznej stale rosło, a braki w ody w zimie dawały się już nieprzyjemnie odczuw ać, przystąpio­

no do budow y zakładów zbiornikowych. I tak w latach 1917 do 1920 w ybudow ano kosztem 8 milj. franków szw.

6,5 km pow yżej Albuli zakład w Heidsee z dwoma zbior­

nikami o łącznej pojem ności 810 0 0 0 m3 głównie dla w y­

równania dziennego. Zakład ten przy spadzie netto 572 m i zainstalowanej m ocy 9500 k W w dw óch zespołach ma­

szynowych wytwarzał rocznie 14— 22 milj. kWh.

W roku 1921 gmina przystąpiła do spółki z przedsię­

biorstwem północno-w schodnich zakładów elektrycznych (NOK) do budow y w Waggital olbrzymiego zbiornika w y­

równania rocznego o pojem ności użytecznej 147 milj. m3.

Sztuczne jezioro o pow ierzchni 415 ha, pow stałe przez zaporę o w ysok ości 110,5 m w k orycie rzeki Aa, zatopiło

m ocy 48 000 kW . W elektrow ni w Rempen obok zespołów prądotwórczych ustawiono jeszcze 4 elektropom py po 5000 MK, które mają za zadanie w odę z dorzecza między głów ­ nym zbiornikiem w Innertal a zakładem górnym, groma­

dzoną w zbiorniku wyrównawczym o pojem ności 361 000 ms, przetłaczać porą letnią z dnia na dzień do zbiornika głównego, W ten sposób poza. dopływ em naturalnym przed zaporą w Innertal o ilości śr. 86,7 milj. m3 rocznie dopom - powuje się w lecie z dalszego dorzecza śr, ok. 40 milj. m3.

Przy tej kombinacji ma się dodatkow ą korzyść, że woda, w ytłoczona w Rempen na śr, 230 m, pracuje w obu zakła­

dach przy spadzie przeszło 400-metrowym.

Zespół zakładów opisanych leży przy trasie albulań- skiej ok. 45 km przed Zurychem i w łącza się w ten sposób organicznie w sieć, zasilającą Zurych energją elektryczną (rys. ¹).

Energję zakładu, którą zużywa się prawie w yłącznie w zimie, dzielą między siebie dwaj w łaściciele, t. j. gmina Zurychu i NOK, po równej części; napędu do pomp d o­

starczają rów nież wspólnicy z nadmiaru w ody w swoich zakładach przepływ ow ych w czasie lata, Z każdej kW h od ­

94 PRZEGLĄD ELEKTROTECHNICZNY

padkow ej, zużytej w lecie do pom powania, otrzymuje się 1,065 m³ w od y w zbiornikii, a w następstwie 0,96 kW h uży­

tecznej enerj|ji szczytow ej w zimie.

B udow a zakładu W aggital kosztow ała okrągło 80 milj. fr. szw,, z czego p o łow a złożona została w formie kapitału akcyjnego po rów nych częściach przez obu za łoży ­

cieli, a resztę stanowią 4x/4% wzgl. 5%-o w e oblgacje, a częściow o w ierzytelności w rachunku otwartym.

K ażdy ze w spólników płaci za dostarczoną mu energję p o łow ę całkow itych k osztów ruchu (w r. 1931/32 te koszta w yniosły okr. 7 milj. fr. szw.), a wzamian dostaje od sp ó ł­

ki akcyjnej W aggital 7% od sw ojej części w łożon ego kapi­

tału akcyjnego, t. j. 1,4 milj. fr. szw.

Pomimo tak w ydatnego podw yższenia zarów no mocy, jak i energji, wyprodukowanej przez zakłady własne, elek­

trownia zurychska, której zapotrzebow anie w r. 1928 już przek roczy ło 2 0 0 milj. kW h, musiała z roku na rok coraz w iększe ilości energji dokupyw ać z obcy ch źródeł, głównie z p ow odu niew spółm ierności podaży energji w odnej i p o ­ pytu na energję elektryczną. A b y się odszkodow ać, elek ­ trownia rów nież sprzedaw ała sw oje nadmiary, ale bilans ostateczny z tego handlu prądem w ypada ujemnie, gdyż zakupy przew ażały w zimie, kiedy energja byw ała d roż­

sza. W zamknięciu rachunkowem za r. 1931/32 figuruje już zakup w ilości 74 662 300 kW h za cenę 1 801 745 fr.

szw., podczas kiedy sprzedaż w ynosi tylko 33 564 062 kWh, za które uzyskano okr. ¹ 200 000 fr. szw. Ten deficyt b i­

lansu energetycznego, stale rosnący, b y ł pow odem , że w maju 1930 zdecyd ow ano w ybudow ać dalszy własny zakład wytwórczy w W ettingen na rzece Limmat w odległości nie­

spełna 20 km od Zurychu i w roku 1933 zakład ten b y ł już w pełnym ruchu. Przez to m oc rozporządzalna elektrowni zurychskiej w zrosła o 21 000 k W (3 zespoły po 10 000 KM przy 23 m spadu), a energja roczna — o przeszło 100 milj.

kW h. O becnie rozporządza tedy Zurych w sumie m ocą okr, 1 0 0 000 k W przy średniej produkcji teoretycznej ok oło 330 milj. kW h.

Dla uzupełnienia obrazu w szystkich źródeł energji elektrycznej, pracujących dla sieci zurychskiej, podajem y w końcu, że od jesieni 1933 roku gmina pobiera jeszcze prąd odpadk ow y z ciepłow ni Politechniki zurychskiej. P o­

litechnika w ybudow ała w r. 1932 ciepłow nię dla zaopatry­

wania własnych instytutów, szpitala i kilku sąsiednich ob- jektów w ciepłą w odę i parę. W zimie wytwarza się parę w kotłach w ysokoprężnych (35 i 100 at) z opałem w ęglo­

w ym lub ropnym i rozpręża parę do 11 at w 3 tu rbozespo­

łach o łącznej m ocy 5— 6000 kW , c o pozw ala w ytw orzyć przez sześć m iesięcy zim owych 5 do ⁶ milj. kW h, które P olitechniką sprzedaje sieci miejskiej. W lecie w ytwarza się parę w 2 kotłach elektrycznych, każdy o m ocy 2500 kW , prądem o napięciu 6 kV z sieci elektrow ni miejskiej.

Pobór letni można szacować na 3 do 4 m iljonów kWh, k tó­

rych cena obliczona jest w edług parytetu cieplnego węgla.

W ęgiel, sprowadzany z zagłębia Saary, kosztuje 60 fran­

ków szw. za tonnę loco kotłownia przy 7900 kalorjach, przy- czem w ozy z węglem w yładow uje się ekshaustorem elek ­ trycznym w prost z tunelu kolejow ego, położon eg o 35 m poniżej kotłow ni. Prąd, obliczony na tych podstawach, w y ­ pada na 0,8 centima szw. za 1 kW h i tyle Politechnika płaci elektrowni.

Zostaw szy tak ważnym ośrodkiem elektryfikacyjnym, Zurych musiał starać się o w łączenie sw oich sieci do ogólno krajow ej szyny. Szyna ta, która przebiega przez Szwajcarję od południa na p ółn o c i od w schodu na zachód, ma dla p o ­ szczególnych przedsiębiorstw znaczenie podw ójne. Ponieważ elektrow nie szwajcarskie w 95% opierają się na sile wodnej,

w ięc dla uzyskania teoretycznie w yliczonych tanich kosz­

tów produkcji energji trzeba sprzedać o ile m ożności całą rozporządzalną produkcję, a to staje się tem łatwiej moż­

liwe, na im w iększą skalę obszary zasilania poszczegól­

nych przedsiębiorstw są ze sobą złączone i mogą sobie wzajemnie pomagać.

Największe zakłady w odne, w ybudow ane na górnej Aarze, na górnym Ticino, na górnej Addzie, na górnym Renie i Innie o łącznej m ocy 700 0 0 0 M K i o produkcji blisko 2 miljardów kW h, są połączone z szyną państwo­

wą; ponadto zakłady na dolnej A arze i na Renie (część, należąca do Szwajcarji) o m ocy ok. 250 000 MK, rozpo­

rządzające dalszym miljardem kW h, pracują na wspólną szynę nadreńską, która ze swej strony łączy się na obu koń cach (w Tös wzgl. Beznau i w Bazylei) z centralną szyną państwową.

Niezależnie od tego wzajemnego uzupełniania się wszystkie zakłady mogą eksportow ać każdy chwilowy nadmiar energji przez szynę krajową. Tym sposobem wy­

zyskanie rozporządzalnej energji w odnej przekroczyło w Szwajcarji 75%, w Zurychu w ostatnich latach w ahało się ono między 90 a 95%, a ogólny eksport energji elektrycz­

nej w Szwajcarji zagranicę obraca się ok o ło 1 miljarda kW h, stanowiąc blisko 20% ogólnej produkcji (rys. 2).

Najważniejszemi punktami koncentracyjnem i dla energji wymiennej i nadmiarowej są w ielkie stacje rozdzielcze w Rathausen k oło Lucerny w Biekigen i Pieterlen, gdzie zbiegają się w ielkie sieci krajow e o napięciu 150 kV, któ­

rych drugie krańce sięgają granic Szwajcarji z Niemcami, Francją i W łocham i, i tam w dogodnych punktach odby­

wa się przeładow anie energji do sieci zagranicznych (rys. 1).

Dla ułatwienia tego handlu wym iennego elektrownia zurychska z biegiem lat zmieniła układ swojej sieci dale- konośnej. Przedewszystkiem starsze elektrow nie Albula i H eidsee przestały b y ć jednostkam i samowystarczalnemi;

energja stamtąd w prow adza się bez reszty do rozdzielni w Siebnen zakładu Waggital. Trasą z Albuli do Siebnen dochodzi też znaczna część dokupywanej energji, a to z zakładu Brusio nad Addą, z zakładów retyckich (miejsce przeładunkowe w samej A lbu li), następnie z Bündner K raftewerke w stacjach przejściow ych trasy albulańskiej w Chur i Ragaz. D o Siebnen dochodzi też pod napięciem 50 kV energja z górnego zakładu W aggital z Rempen tra­

są 3,8 km długości o dwunastu przewodach miedzianych, każdy o przekroju 95 mm2. Trasa ta stanowi wspólną w łasność Zurychu i NOK. W Siebnen odbyw a się nietylko podział energji między obu w łaścicieli Waggital, ale rów­

nież przetwarzanie z 50 na 150 kV tej części energji, któ­

ra przeznaczona jest na w ysyłkę do szyny ogólnopaństwo- wej. W tym celu gmina Zurychu w ybudow ała nową sieć o długości 50 km i napięciu 150 kV, która prow adzi z Sie­

bnen do punktu koncentracyjnego w Rathausen; trasa ta wykonana jest przewodami stalowo - aluminjowemi o prze­

kroju 6X 198 mm2.

Dla Zurychu samego w ychodzą z Siebnen dawniejsze- mi szlakami stare trasy albulańskie 50-kilow oltow e, okrą­

żające jezioro zurychskie, jednak południow a z nich zo­

stała przebudow ana z dawniejszych słupów żelbetowych o przęsłach 60-m etrow ych i przekroju 6 X 5 0 mm2 (miedź) na trasę o słupach żelaznych o przekroju ⁶X 350 mm² (Al- drey); przygotow ana jest ona na napięcie 150 kV.

Sieć 50 kV, dochodząca do Zurychu z 4 kierunków (2 od Albuli przez Siebnen, 2 od W ettingen), kończy się w podstacjach linji okrężnej, okalającej Zurych, gdzie zni­

ża się napięcie z 50 na 6 kV (Frohalp, Albishof, Schlacht-

Nr 5 PRZEGLĄD ELEKTROTECHNICZNY 95

townie wzrasta i kable, prow adzące do niedawna z p o d ­ stacji na peryferji prąd do centrum przy napięciu 6 kV, były nadmiernie przeciążone, a dokładanie dalszych prze­

krojów okazało się nieracjonalne. K iedy w ięc zapadła d e­

cyzja skablowania sieci 50 kV, rów nocześnie przeniesiono pierwotne podstacje z peryferji do centrum, a dotychcza­

sowe kable 6 k V służą do zasilania peryferji, gdzie g ę­

stość obciążenia jest narazie znacznie mniejsza. W ten sposób pow stała nowa kombinacja podstacji, gdyż 3 za­

sadnicze podstacje poprzednie (Albishof, Schlachthof, Guggach) i ich połączenie przewodam i powietrznem i znik­

nie zupełnie, natomiast powstają 3 now e stacje 50/6 kV w obrębie miasta (Letten, Selnau, Drahtzug) i czwarta Oerli- kon, które zostaną połączone siecią kablow ą 50 kV (rys. 3).

Po ułożeniu w r. 1926 pierw szego próbnego odcinka kab­

la 50 kV o długości 1,5 km, w r. 1929 nastąpiło ułożenie dalszych 3,26 km, które pow iększono w r. 1931 o dalsze 3,96 km. Ostatni odcinek musiał być wykonany w znacz­

nej części jako kabel rzeczny, gdyż ułożony jest w jezio­

rze i w kanale, a że odcinek masywnego kabla przy p o ­ trzebnym przekroju 3X 240 mm² i długości ^{12 0 0} m nastrę­

czałby z pow odu wagi 50 tonn (z bębnem 60 tonn) ogrom ­ ne trudności przy montażu, zdecydow ano się zastosować kabel olejow y 3X 150 mm2. W ten sposób zredukowano wagę odcinka i 200-m etrowego na 31,7 tonn (z bębnem 40,4 t) i um ożliwiono w ogóle zrealizowanie całego pro­

jektu. Że koszta tego wykonania by ły bardzo wysokie, bo ok. ^{1 0 00 0 0} fr. szw. za ¹ km, nic dziwnego, w obec specjal­

nych urządzeń i trudności montażowych.

Zasilanie miasta z tak odległych elektrowni, jak A l- bula (136 km), W aggital (45 km), W ettingen (20 km), jest rzeczą bardzo drażliwą; wprawdzie dzięki podw ójnym sie-

rozwiązano przez zatrzymanie w centrum dla oświetlenia oddzielnej sieci jednofazow ej 2000/2X105 V, której za­

czątki datują się ż r. 1893. Sieć tę zasila obecn ie szereg przetwornic, każda o m ocy 1500 do 2250 kW , złożonych z 3 maszyn na wspólnym wale, a to:

a) motoru synchronicznego 3-fazow ego, pędzonego normalnie z sieci trójfazow ej ⁶ kV,

b) z generatora jednofazowego o napięciu 2 000 V, c) z generatora prądu stałego o napięciu 600 V, p o ­ łączonego równolegle z baterją akumulatorów.

W normalnym ruchu generator jednofazow y, oddają­

cy prąd do sieci ośw ietleniow ej, pędzon y jest m otorem synchronicznym, zasilanym z sieci ogólnej 6 kV, a r ó w ­ nocześnie generator prądu stałego z baterją akumulatorów biegnie jako maszyna wyrównawcza. W razie jakiejkolw iek przerwy w sieci trójfazow ej baterja akumulatorów auto­

matycznie rozpoczyna zasilać prądnicę prądu stałego, k tó ­ ra pracuje jako motor i porusza generator prądu jednofa­

zow ego, dzięki czemu w sieci oświetlenia niema ani chwili przerwy, dopóki pojem ność baterji akumulatorów się nie w yczerpie. Baterje są zainstalowane na 3X 4500 kW , a pojemność ich zabezpiecza obciążenie świetlne na kwadrans; obecny szczyt obciążenia w przetw ornicach d o­

chodzi do 15 000 kW,

W ogóle w Zurychu istnieją 3 systemy sieci rozdziel­

czych drugo- i trzeciorzędnych. Najpierw istnieje w cen ­ trum sieć ośw ietleniow a 2000/2X l05 V, o której była p o ­ wyżej mowa; następnie również w centrum ułożona jest sieć m otorow a 6000/500 V, a w reszcie na peryferjach wprowadzono sieć jednolitą św iatłow o-m otorow ą 6000/380/

220 V. W szystkie trzy sieci prow adzone są zasadniczo ka- i We/Z/tpocg

\ hof i Guggach, rys. 3). Te podstacje leżały w swoim czasie

na dalekiej peryferji miasta tak, że prowadzeniu sieci p o ­ wietrznej nic tam nie stało na przeszkodzie. Dziś ok olice te coraz w ięcej się zabudowują i zachodzi potrzeba skaso­

wania tej sieci powietrznej przez zastąpienie jej kablami 50 kV. R ów nocześnie obciążenie w centrum miasta gwał-

ciom dwutorowym z Albuli do Siebnen, z Siebnen do Zu­

rychu i Wettingen do Zurychu przerw w dostaw ie prądu dla miasta nie bywa, ale w zględy ostrożności zmuszają miasto do przedsięwzięcia daleko idących zabezpieczeń dla bezwzględnie regularnej dostaw y prądu przynajmniej do oświetlenia w dzielnicach centralnych. Zagadnienie to

Rys. 2. Udział eksportu w produkcji

energji elektrycznej. Rys. 3. Dyspozycja okrężnej sieci powietrznej i sieć kablow a 50 kV,

eAl6u/i

Stacje rozd zielcie Linji nepoM 50kY

" kab/oM 5 0 kV 50k/pro/eht

z A!bu/i Produkcja dla eksportu

Produkcja dla trakcji Produkcja dtaprzemjsfu

Produkcja dla użytku krajowego

96 PRZEGLĄD ELEKTROTECHNICZNY Nr 5

kW

70 000

60000:

50000^:

40 ooo:

30 000 !

20000;

10 000 i

h / yłtrti

•hciąienit diitn.

/

: 80000 kW

i 70 000

: 60 ooo

: 50000 40 000

30 000

20000

5/0000

Pom powanie w W aggital 16 919 400 Poprawa cos <p 1 503 800 Zapotrzebow anie własne

w zakł. w ytw órczych 641 030 Straty w sieciach i trans­

formatorach 50 kV 31 125 708 Straty w transformato­

rach drugorzędnych i

sieciach napięcia nisk. 27 118 438

225 632 324

77 308 376 razem 302 940 700

228 278 400 74 662 300

10 II 12 13 bi 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24

— Ź rn rrg jj c//a £ h/Z --- >' (»tkohrita

Rys. 4a, Zim ow y wykres obciążenia dziennego.

kW

7 0 0 0 0

30 000

20000

10000 blami ziemnemi, tylko na krańcach miasta tu i ów ­ dzie znajdujem y przew o­

dy powietrzne.

A b y mieć p ojęcie 'egogo o rozw oju zapotrzebo­

wania energji elektrycz- 5 0 0 0 0 nej w Zurychu przyto­

czym y kilka danych cha- 4 0 0 0 0 rakterystycznych.

W pierwszym roku istnienia elektrowni, t. j.

w r. 1893, oddano do celów oświetlenia dla odbiorców prywatnych 235 179 kWh, a dla o- świetlenia miasta— 30 256 kW h. W roku rozp oczę­

cia budowy elektrowni na Albuli, t. j. w r. 1906, zapotrzebowanie ogólne osiągnęło 5 701 964 kWh.

W roku 1931/32 elektrownia sprzedała na terenie miasta 192 068 262 kWh, z czego 5 890 084 kW h zużyto dla oświetlenia ulic i budynków gmin­

nych, a ponadto sprzedano do obcych sieci 33 564 062 kWh.

R ozdział sprzedanego w rozpatrywanym okre­

sie prądu w kW h na poszczególne działy był na­

stępujący:

W od ocią gi 6 739 773

Tramwaj 27 813 672

U lice i bud. gminne 5 890 084

Razem przedsiębiorstwa gminne 40 443 529 W ielcy od b iorcy 37 553 547

Przem ysł 65 060 505 ^{10 2} 614 052 Ośw ietlenie i gospodarstw a

dom ow e

z tego w ytw orzono a dokupiono

R ozkład produkcji na poszczególne źródła prądu w dniu zimowym i letnim i w poszczegól­

nych miesiącach okresu budżetowego 1931/32 wy­

kazany jest na rysunkach 4a-c (jeszcze bez za­

kładu W ettingen),

Z wykresów widać wyraźnie rolę każdego źródła energji. W idzimy, jak w lecie nadmiar prą­

du zużytkowuje się do pędzenia pomp w elek­

trowni w Rempen, pod- 80 000

kW

7 0 0 0 0

6 0 0 0 0

5 00 0 0

4 0 0 0 0

300 0 0

20000

10 000

2 3 4 5 6 7 8 9 10 II 12 13 14 ¡5 16 17 18 19 2 0 21 22123 24

1 fn r r y ji c//t EWZ E £n ergja tf/s¿¡om p ir t jik łed u /feic/ste Rys. 4b, Letni wykres obciążenia dziennego.

czas gdy zakłady wy­

tw órcze w W aggital od­

poczyw ają. D zięki napę­

dow i pom p mamy prawie regularny wykres prosto­

kątny przez całe 24 go­

dzin. Przeciwnie w zimie zakłady w Waggital po­

krywają znaczną część zapotrzebowania, a zwła­

szcza szczyty przedpo­

łudniowe i wieczorne. Z wykresów widać też zu­

pełnie podrzędną rolę, jaką odgrywa w zasila­

niu sieci lokalny zakład w ytwórczy Letten.

Zurych nie posiada

; dotąd rozdzielni central- Inej, gdzieby się schodzi­

ły nici wszystkich zakła-

49 010 681

Razem sprzedaż w obrębie miasta 192 068 262 Sprzedaż w sieci poza obrębem Zurychu 33 564 062

225 632 324

— /roJ oA c/* t/fa £ H Z E23 f n e r f /a t //a /> on ip v H a g g iU t

—