• Nie Znaleziono Wyników

Der Bauingenieur : Zeitschrift für das gesamte Bauwesen, Jg. 12, Heft 26

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2022

Share "Der Bauingenieur : Zeitschrift für das gesamte Bauwesen, Jg. 12, Heft 26"

Copied!
18
0
0

Pełen tekst

(1)

DER BAUINGENIEUR

12. Jahrgang 26 . Juni 1931 Heft 2 6

V O N D ER D E U T S C H E N B A U A U S S T E L L U N G B E R L IN 1 9 3 1 . Yon Dr.-Ing. A. Hummel, Berlin.

D ie D e u ts c h e B a u a u s s te llu n g h a t a n i 9 . M ai ih re P fo r te n g e ó ffn e t. D ie s a m tlic h e n A u s s te llu n g s h a lle n d e r R e ic h s h a u p t- s t a d t a m K a is e r d a m m m it d en d a z u g e h o r ig e n F r e ifla c h e n (zu- sa m m e n 1 3 0 0 0 0 m 2 A u sste llu n g s fla c h e ) zu F iiC en d e s B e rlin e r F u n k tu r m s s in d b is a u f d en le t z t e n W in k e l g e fiillt. D ie V er- a n s ta ltu n g w ir d e in e d er g ró B ten F a c h a u s s te llu n g e n E u r o p a s, j a n o c h m eh r, e in e s d e r b e d e u ts a m s te n E r e ig n is s e d er in te r - n a tio n a le n B a u g e s c h ic h te g e n a n n t. E in e n U b e r b lic k iib er d a s A u sste llu n g s a r e a l z e ig t A b b . 1. D ie A u s s te llu n g g ib t e in e n g u t g e fu lir te n Q u e r s c h n itt d u rc h d ie A r b e ite n u n d A u fg a b e n d es n e u z e itlic h e n s ta d tis c h e n u n d la n d lic h e n W o h n u n g s b a u s u n d d er N a c h b a r g e b ie te . D ie N e b e n e in a n d e r s te llu n g ty p is c h e r , der

Abb. 1.

w ir ts c h a ftlic h e n S tr u k tu r u n serer Z e it R e c h n u n g tr a g en d e r S c h ó p fu n g e n a u f d e m G e b ie te d e r B a u k u n s t, d er H o c h b a u ­ k o n s tr u k tio n e n , d er B a u s to ffte c h n ik , d e s S t a d te b a u s u n d d er la n d lic h e n S ie d lu n g , d ie A u fr e ih u n g der g e s a m te n Z w e ig e der B a u in d u s tr ie u n d d e s H a n d w e r k s m a c h e n d ie A u s s te llu n g n ic h t n u r zu e in er a u s g e z e ic h n e te n L e h r sc h a u , s o n d e m zu e in e r Q u elle v ie ls c itig e r fa c h lic h e r A n re g u n g en u n d h o ffe n tlic h zu e in em I n s tr u m e n t fiir d ie K la r u n g g r u n d sa tz lic h e r E in s te llu n g e n a u f d e m G e b ie t d e s B a u e n s u n d W o h n en s.

D ie G lied er d e r B a u a u s s te llu n g sin d :

A . In te r n a tio r ia le A u s s te llu n g fiir S ta d te b a u u n d W o h - n u n g s w e se n . B . D a s B a u w e r k u n serer Z eit. C. D ie W o h n u n g u n serer Z eit. D . D a s n e u e B a u e n . E . D e r la n d lic h e S ie d lu n g sb a u . F . G a r a g e n a u sste llu n g . G. B ild e n d e K u n s t u n d B a u k u n s t.

H . D a s L e h r w e sen a u f d e r D e u ts c h e n B a u a u s s ts e llu n g .

I n fa c h lic h e r H in s ic h t b e r iih r t h ie r n a ch d ie A u s s te llu n g in e r s te r L in ie d ie A r b e its g e b ie te d e s A r c h ite k te n u n d H o ch b a u er s,

a n d en G ren z- u n d H ilfs g e b ie te n a b er a u c h d ie A u fg a b e n d es B a u in g e n ie u r s. D a d ieser B e r ic h t b e so n d e r s a u c h k o n s tr u k tiv e u n d b a u s to fflic h e F ra g e n u n d so lc h e d e s B a u b c tr ie b e s a b h eb e n s o li, w ie sie a u c h fiir d en B a u in g e n ie u r v o n I n te r e s se se in k o n n e n , h a b en w ir u n s im b e so n d e re n d en A b te ilu n g e n D , E u n d F z u z u - w e n d e n . E in H in w e is z u v o r a b e r a u f d ie v o n 22 L a n d e m m it P la u e n , M o d e lle n u n d a n d er e n B e itr a g e n b e s c h ic k te „ I n t e r ­ n a tio n a le A u s s te llu n g fiir S ta d te b a u u n d W o h n u n g sw e se n " , in d er e in e m b r e ite r e n P u b lik u m d ie v ie ls e itig e n g e m ein s a m e n u n d in d iv id u c lle n A u fg a b e n d e s S ta d te b a u s je n e r L a n d er v o r A u g e n zu fiih re n v e r s u c h t w ir d , k a n n n ic h t u n te r la sse n w erd en .

D a s „ n e u e B a u e n ” g e h t n a tu r lic h v o m B a u s to ff u n d der n e u o r ie n tie r te n Z u s a m m e n fiig u n g d er B a u s to ffe a is d e m F u n d a ­ m e n t ein er ze itg em a B e n u n d z u k tin ftig e n B a u g e s ta ltu n g a u s.

„ W e r n e n n t d ie S to ffe , n e n n t d ie N a m e n , d ie sc h a u b a r h ie r z u sa m m e n k a m e n ?“ D ie s e lb s ta n d ig e n u n d u n se lb stiin d ig e n W a n d -, D e c k e n - u n d D a c h b a u s to ffe , d ie P la t t e n u n d V erk lei- d u n g s b a u s to ffc , d ie W a n n ę u n d S c h a ll iso lie r e n d e n S to ffe d e s Z e ita lte r s d iin n e r w e rd en d e r W a n d ę , d ie B a u s to ffe a u s N a tu r s te in e n , Z ie g e l-K e r a m ik , B e to n , L e ic h tb e to n , G ip s, S ta h l, H o lz , G las, K o rk , G u m m i, d ie u n z a h lig e n S c h a u s tiic k e d er H o c h b a u - g lie d e r : T r a g - w a n d , L e ic h t- w a n d , D e c k e n u n d Z w isc h e n ­

d e c k e n , D a c lie r , F e n s ­ ter, T ii ren u sf. ? B e i den K o n s tr u k tio - n en d r a n g t sic h

b e g iin s tig t d u rc h d en K u ­ b u ś a is d er A u s- g a n g s - u n d G ru n d form d es n e u e n B a u e n s

s c h a r f in d en V o rd erg rim d d a s S t a h l s k e l e t t , so w o h l b e i d e n fe rtig en B a u w er k e n in d er A b te ilu n g „ D a s B a u w e r k u n serer Z eit"

a is a u c h in d er a u s g e d e lin te n S o n d e rsch a u d e r K o n s tr u k tio n s - e in z e lh e ite n . E in e S a in m lu n g v o n S ta h ls k e le tth a u s c h e n in v e r s c h ie d e n e n B a u s ta d ie n , je d e s m it e in e m a n d eren F iillb a u s to ff a u s g e fa c h t, v e r s u c h t e in e v e r g le ic h e n d e G egen iib e r ste llu n g d er F iillb a u s to ffe im S t a h ls k e le t t b a u : Z ieg el, B im s b e to n , L a v a b e to n , T e k to n , H e r a k lit, G a sb e to n , S o lo m it, S ch la c k e n b e to n u n d a n d ere. D a s A u sfa c h u n g sp r o b le m d e s S ta h ls k e le ttb a u s w ird leid e r in d e r H a u p ts a c h e a is e in F iillb a u s to ff-P r o b le m a n g e se h e n . D a s k o n s tr u k tiv -a r c h ite k to n is c h e P ro b le m d a b ei w ir d v e r n a ch - la s s ig t o d er iib erseh en . M an k a n n n u r w iin sc h e n , daB u. a . g era d e h ier d ie B a u a u s s te llu n g k la r en d w irk en m ó g e . D a s S ta h ls k e le tt w ird z u m e is t s o v e r k le id e t, daB , n ą m e n tlic h w e n n a u c h n o c h d ie F en ste rb a rid e r d u rch b r e ite W a n d fla c h e n u n ter b r o c h e n w erd en , s e lb s t d er F a c h m a n n lta u m m e h r d ie A r t d er W a n d k o n str u k tio n zu e rk en n e n v e r m a g . Z w ar w erd en k e in e R e n a iss a n c e fa s sa d e n v o r g e k le b t, a b e r e s w ird e in e ta u s c h e n d e F la c h ę y o r g e h a n g t, a lso

(2)

474 HUMMEL, YON DER DEUTSCHEN BAU AUSSTELLUNG BERLIN 1931. bK lt BAUINGENIEUR 1931 HEFT 20.

e b e n d o ch v e r s c h le ie r t. D ie e n ts te h e n d c n g la tte n W iin d e k o n n te n e b e n ś o g u t M a ssiv w a n d e se in . M an m uB e s d e n S ta h ls k e le tt- A r c h ite k te n e in m a l in s S ta m m b u c h sch r e ib en , daB s ie m it so lc h e n F la c h e n -V e r k le id u n g e n n ic h t sa c h lic h sin d , w e n n s ie e s a u c h im m e r v o r g eb e n , u n d daB sie sic h sc h n u r str a c k s v o m m o d ern en Id ea ł e n tfe r n e n : U n v e r s c h le ie r te , e h r lic h e , a b er

Abb. 3. Abb. 4.

b la u a n g e str ic h e n e n B o s s e n u n d B e to n d a c h z ie g e ln . In d er S o n n e d e s F r e ig e la n d e s fu n k e ln H a u s c h e n , d ereń 'W a n d ę u n d D a c h e r a u s b la n k e n K u p fe r p la tte n b e s te h e n . S ta h ls k e le tth a u s c h e n m it lic h te n G la s b a u ste in e n u n d L u x fe r p r is m en a u s g e fa c h t, u m - wferben d e n L ic h th u n g r ig e n , iib rig e n s d ie e in z ig e n u n d s c h ó n en B e is p ie le , w o d a s S t a h ls k e le t t sic h u n v e r h iillt z e ig t, A b b . 4.

A u c h e in ig e H o lz h a u s c h e n zeig en , daB d er H o c h b a u m it E r fo lg

„ in n eu en B a u fo r m e n m a c h t."

Abb. 2.

a r c h ite k to n is c h k o n z ip ie rte K o n s tr u k tio n . H ie r an d iesem P u n k t k a n n d er E is e n b e to n -S k e le ttb a u s e in e S ta r k o b e w e ise n . L e id er t u t er e s n ic h t a u f d e r B a u a u s s te llu n g . E s is t zu b ed a u ern , daB e in d iesen V o r z u g b e to n e n d e s E is e n b e to n -S k e le tth a u s n ic h t a u fg e fiih r t w o rd en is t, e in sc h w e r w ie g e n d e s V e rs a u n m is , u m so m eh r, a is d er a u f d e m F r e ig e la n d e zu fin d e n d e V e rsu c h e in e s E is e n b e to n -F a c h w c r k b a u s , a u s F e r t i g t e i l e n m o n tie r t, e in e H o lz b a u -N a c h a h m u n g m it h o lzm a B ig en

O b e rp la ttu n g e n u n d V e rz a p fu n g e n , k ein M u ster is t u n d sein d a r f u n d u n te r U m s ta n d e n zu u n ric h tig e n V e rg le ic h e n fiih rt.

Z u m G lu ck h a t d e r E i s e n b e t o n an a n d erer S te lle g e z e ig t, w a s er v e r m a g . D ie a m e rik a n is c h e I d e e d e s „ B a u m - h a u ses" — d. h . e in e s G e b a u d es, d e ssen N u tz r a u m e , d c m L a u b w e r k e in e s B a u m e s g leic h , sic h o b en in d er L u f t a u s d e h n en , a u s e in e m r e la tiv d u n n en zu r E r d e liin - a b r e ie h e n d e n „ S ta m m " lie r a u sw a ch se n d

— h a t a u f d er A u s s te llu n g e in e d e u ts c h e B lu te in E is e n b e to n getriebG n. D a s v ie lb e s ta u n te B a u w er k z e ig t d ie A b b . 2.

W ie 1912 a u f der K o slih er A u s s te llu n g h a t d a s O b je k t d e r T r ep p e zu ein er n e u e n o r ig in e lle n B e a r b e itu n g g e re iz t.

E in e im R a u m e frei sic h e m p o r w in d e n d e, n ir g en d s a n g e le h n te S p ira ltre p p e, d ie e in n a ch o b en a u f d a s Y ie r fa c h e sic h v e r b r e ite r n d e s B a u w e r k b ild e t u n d w ie e in a u f d e r S p itz e ste h e n d e r K re isel a n m u tę t, is t e s, d ie n a c h e ip e m E n tw u r fe d e s k u n s tle r is c h e n

M ita r b e ite r s d e s D e u ts c h e n Z e m e n tb u n d e s v o n d er B e to n - u n d M on ierb a u A .-G . s t a t is c h b e r e c h n e t u n d e r s te llt w u rd e. D ie se s im I n n e m d er H a lle 6 e r r ic h te te E is e n b e to n b a u w e r k le g t m it a ller E in d r in g lic h k e it dar, in w e lc h h o h em M aBe d er E is e n ­ b e to n d a zu b eru fe n is t, r a u m lic h e T r a g w erk e b elieb ig er, n ic h t n u r k u b isc h e r F o rm e n zu s c h a ffe n , b e i d e n e n d ie tr a g en d e n G lied er z u g leic h r a u m a b s ch lie B en d e u n d d a m it A r c h ite k tu r b ild e n d e B a u g lie d e r sin d . D a s a lte , d o c h s t e t s n e u e u n d h e u te

w ie d e r m o d e r n ste I d e a ł d er Z w e ie in ig k e it z w is c h e n K o n s tr u k tio n u n d F o rm w ird v o m E is e n b e to n b e w a lt ig t u n d h ie r a n e in e m b e m e rk e n sw e rte n B e is p ie le illu s tr ie r t. E in b lic k e in d ie v e r - w ic k e lte s ta tis c h e B e r e c h n u n g d ie se s r a u m lic h e n S y s t e m s u n d in d ie B e w a h r u n g s p la n e d es B a u w e r k s w aren b ish e r n ic h t zu er- la n g e n . D a s B a u w e r k w ir d a b e r o h n e F r a g e n o ch G eg e n s ta n d a u s fiilir lic h e r B e h a n d lu n g in d er F a c h p r e s se w erd en . D ie T rep p e is t iib rig en s n ic h t e tw a N e b e n tr e p p e , so n d e rn e in e m it M en sc h e n ­ g e d r a n g e b e la stb a r e H a u p ttr e p p e , d ie a lle B e su c h e r d ie se r H a lle n a c h d er H a lle n g a le r ie fu h ren w ird , v o r b e i a n groB en P h o to - g r a p h ie n b e m e r k e n sw e r te r H o c h - u n d T ie fb a u te n a u s E is e n ­ b e to n , m it d en en d ie in n er en W a n d fa c h e n d e s in te r e s s a n te n T r ep p e n b a u w e rk s a u s ta p e z ie r t sin d . D e n F11B d e s B a u w e r k s u m r a h m t e in e k le in e L e h r sc h a u m it A p p a r a te n , G era ten u n d P r iiflin g e n d er Z e m e n t- u n d B e to n p r iifu n g u n d d er B e to n k o n - tr o lle.

V o n d er V ie ls e it ig k e it d er B e t o n - u n d E is e n b e to n b a u w eise e r z a h lt fern er n ic h t n u r d a s H e e r d e r B e to n w a r e n (L e ic h ts te in e , P la t t e n , S c h le u d e r b e to n r o h r e u n d -M a sten u sf.) a u f d e m F r e i­

g e la n d e , so n d e rn b e so n d e rs e in „ Z e m e n t-E h r e n h o f" , d essen M itte lp u n k t ein v o n sc h la n k e n E is e n b e to n m a s te n u m r a h m te r K u n s t s t e in - P a v illo n a u f e in e m m it S ta h lb e to n u n d B e t o n ­ p la tte n b e fe s tig te n P la t z e b ild e t. D e r P a v illo n , A b b . 3 , k a n n ein B e w e is d a fiir se in , w a s d ie M a ter ia lb e h e r rs c h u n g b ei d er H er ­ s te llu n g u n d O b e r fla c lie n b e h a n d lu n g d e r K u n s ts te in e zu le is te n v e r m a g u n d w a s d a s M ą te r ia lv e r s ta n d n is d e s K iin s tle r s a u s d ie s e m B a u s t o f f h e r a u sh o le n k a n n . E d le T ó n u n g e n in a lle n F a r- b en u n d fein e P r o filie r u n g e n — a u c h d ie Z iersp ro sse n d er F e n ste r sin d B e to n , s c h a d e daB sie n ic h t ein m o d e rn eres u n d ra ssig eres M u ste r b e k o m m e n h a b en — k ó n n e n d a z u b e itra g e n , daB m a n c h e r A r c h ite k t se in U r te il iib er K u n s ts te in r e v id ie r t, w e n n ih n n ic h t — w a s G o tt v e r h iit e t h a b en m o g ę — d er S c h la g g e tr o ffe n h a t iib er e in G e g e n b eisp ie l au B er h a lb d e s Z e m e n t-E h r e n h o fs, ein H a u sc h e n a u s K u n s ts te in -

B o ss e n ą u a d e r n (J a h r g a n g 1896) m it g r e llr o t u n d

(3)

DER BAUINGENIEUR

1931 HEFT 2G. HUMMEL, YON DER DEUTSCHEN BAUAUSSTELLUNG BERLIN 1931. 475

Abb. 6.

a u c h im H o c h b a u d en B e su c h e r n d en W e r d e g a n g d e r B a u te n v o r A u g e n zu fiih r e n , is t n ic h t m e h r o d er n u r g a n z b e s c h r a n k t zu v e r \v irk lich en , n u n , w e il eb en k e in P la tz c h e n m e h r frei is t . S o s t e h t eb en a u ch a u f d ie se r A u s s te llu n g a u f d er e in e n S e ite d a s v o lle n d e t e B a u w e r k , a n e in er a n d er e n S t e lle d a s G era t, d er K r a n , d ie M is c h m a sc h in e , d ie T r a n sp o r tb a h n , d er B a g g e r, d ie W a lz e n , d e r S te in b r e c h e r u sf. u n d iib er la sse n es d e m B e su c h e r , b e id e , W e r k u n d M a sc h in e , sc h la u u n d m o g lic h s t r ic h tig in

Abb. 7.

sc h le u n ig u n g d e s B a u b e tr ie b e s . D ie G e b ie te der B e h e iz u n g , L iiftu n g , W a ss er v er so r g u n g , A b w a ss e r b e se itig u n g , M iillb e s e iti- g u n g , B a d e g e le g e n h e ite n , A b o r ta n la g e n fin d e n r eich lic h e lllu s t r a -

tio n e n d u rc h a u s g e d e h n te S c h a u s ta n d e d ieser B r a n c h e n . Z u m K a p ite l B a u b e tr ie b f in d e t m a n d ie K o lo n n e n der B a u m a s c h in e n A b b . 6 . D a s F r e ig e la n d e b e h e r rsch en d er H o h e n - a u s d e h n u n g n a c h zw ei h o h e T u r m k r a n e , v o n d e n e n d e r 32 m h o h e „ W o lk e n k r a tz e r k r a n " v o n D e fr ie s (A b b . 7) a is N e u h e it fiir B e z ie h u n g zu b r in g e n . D ie V o r fiih ru n g e n a b er b e sc h r a n k en sic h in d e r H a u p ts a c h e a u f B a u s to ffb e a r b e itu n g e n u n d -p rii- fu n g e n — d a b e i e in e g a n z e H a lle la u fe n d e r H o lz b e a r b e itu n g s - m a sc h in e n — , n ic h t zu v e r g e sse n n a tiir lic h d ie L eh rvorfu ,h ru ngen d u rch d en F ilm . U . a . w ird d ie F ilm s t e lle d e s R e ic h s b u n d e s D e u ts c h e r T e c h n ik u n te r M itw ir k u n g v o n H o c h sc h u lp r o fe sso r e n F ilm e iib er n e u z e itlic h e B a u w e is e n v o rfiih ren . D e r D e u ts c h e S ta h lb a u - v e r b a n d u n t e m im m t a u f se in e m im p o s a n te n , v o n se c h s m a c h tig e n R ie s e n p r o fil-S tiitz e n u m r a h m - te n , m it e in er G roB b ild erre ih e v o n S ta h lb a u - w e rk en leh rr eic h a u s g e s c h m iic k te n S ta n d e (A b b . 5) n ic h ts G erin g eres a is d ie V o r fiih ru n g v o n D a u e r v e r su c h e n iib er d ie S c h w in g u n g s fe s tig k e it v o n S ta h le n u n d d ie D u r c h fu h r u n g v o n E r s c h iitte - r u n g s v e r s u c h e n . S c h w eiB e rk u r se m it F e s tig k e its - p r iifu n g en a n S c h w eiB p r o b e n s o lle n sic h a n - sc h lieB e n . E r h ó h te m I n te r e s s e d e s B a u in g e n ie u r s w e rd en a u c h d ie V o r fiih r u n g e n d er S c h n e lld ic h tu n g v o n W a ss e r d u r c h b r iic h e n m it T r ic o s a t b e g e g n e n .

D a s u n e n tb e h r lic h e A t t r ib u t d er m o d e r n e n T e c h n ik , d ie M a te r ia lp r iifu n g u n d d ie M a ter ia l- k o n tr o lle , i s t a b e r n ic h t n u r d u rch d ie se U n te r - n e h m u n g e n d e s D e u t s c h e n S ta h lb a u v e r b a n d e s b e to n t, d ie im P r iifu n g s m a s c h in e n v e r b a n d zu - sa m m e n g e s c h lo s s e n e n F ir m e n w ie a u c h A u B en - s e ite r h a b en e in e F iille v o n G er a ten u n d M a sch in en n e u e r u n d n e u e s te r K o n s tr u k tio n e n a u fg e s te llt, d ie M a te r ia lp r iifu n g s o r g a n is a tio n e n s e lb s t b e leh re n a n d en v er- s c h ie d e n s te n S te lle n iib er d ie B e d e u t u n g u n d N o t w e n d ig k e it d er M a ter ia lp r iifu n g u n d U b e r w a c h u n g . A u f e in e v o r z iig lic h e H o lz s c h w a m m -S a m m lu n g se i n o c h b e so n d e rs h in g e w ie s e n .

D a s n e u e B a u e n is t n ic h t n u r c h a r a k te r is ie r t d u rch d a s fo r m a l u n d s to fflic h n e u e G ew a n d , s o n d e r n a u c h n e b e n d er h ier n ic h t z u r E r ó r te r u n g s t e h e n d e n M ó b lie r u n g d u rch d ie sa n ita r e n E in r ic h tu n g e n u n d n ic h t z u le t z t d u rch d ie M a B n a h m en z u r B e - In d er la n d w ir ts c b a ftlic h e n S ie d lu n g b e g e g n e t m a n so w o h l

a lte n G e s ic h te m , im „ d e u ts c h e n D o r f“ so g a r d e m H o lz fa c h w e r k - bau m it m a ler is ch em S tr o h d a c h — n ic h t d e m a lte n b ren n b a ren , so n d ern e in e m im p r a g n ie r te n , u n e n tz u n d lic h e n — a b er vo rh err-

s c h e n d n e u e n B a u fo r m e n , in d ie sic h H o lz u n d S ta h ls k e le tt te ile n . W a n d b ild n e r sin d h ier H o lz , I ie r a k litp la tte n , S o lo m it- S tr o h p la tte n u n d a h n lic h e L e ic h tb a u s to ffe . E in T e il d er Ge- h ó fte , T r eib h a u s er u n d S ta llu n g e n so li a u f e t w a fiin f J a h re fiir F o r s c h u n g s z w e c k e s te h e n b le ib e n . E in e la n d w ir ts c h a ftlic h e L e h r sc h a u is t in e in e m n e u z e itlic h g e h a lte n e n S ta h łs k e le ttb a u , e in e m s c h o n e n B e is p ie le fiir ein g e sc h w e iB te s S ta h ls k e le tt, unt.er- g e b r a c h t. Ir g e n d w o a m R a n d e d e s G ela n d es tr a u m t e in k le in er G r iin fu tte r s ilo a u s B e to n .

D ie S traB en u n d P la t z e d e s F r e ig e la n d e s b ild e n e in e M u ster- s a m m lu n g a lle r S tr a B e n b e fe stig u n g s a r te n , d ie e s iib e r h a u p t g ib t. E in m it e in e m p u n k tg e s c h w e iB te n D r a h tg e w e b e b e w e h r te s B e to n s tr a B e n -S tiic k w ir d v o n e in e m L a u b e n g a n g a u s e b e n - s o lc h e m D r a h tg e w e b e iib e r sp a n n t. L e id er e r k e n n t m a n n ic h t m e h r W it z u n d M iih e, d ie b e i a ll d ie se n B o d e n b e fe s tig u n g e n a u f- z u w e n d en w a ren . D ie u r sp r iin g lic h e A b s ic h t, im S tra B en b a u w ie

Abb. 5.

(4)

476 HERTWIG, DIE DYNAMISCHE BODENUNTERSUCHUNG. DER Ii AU INC! EN I RUR 1931 HEFT 2G.

T u r m d u rc h d ie K r a ft se in e r e ig e n e n M o to ren a u fg e r ic h te t. In d er N a h e d ie se s K ra n es e r h c b t sic h sto i z ein h o h es, filig r a n d iin n es R u stw e r k , d ie T o r k r e t-S c h n e llb a u r iis tu n g , u n te r d er sic h eb en e in H a u sto r so , ein S t a h ls k e le t t m it A r o k r e t-G a sb e to n a u sg e- fa c h t, e n tw ic k e lt.

D ie I n t e r n a t io n a le G a r a g e n h a u a u s s te lh in g a u f d e m F rci- g e la n d e e n d lic h v e r s u c h t, in W o r t, B ild u n d B e is p ie le n d en S ta n d d e s G a ra g e n p r o b le m s zu um reiC en , d ie Ó ffe n tlic h k e it im In te r e s s e d er Y ie ls e it ig k e it v ie le r W id e r s ta n d e a u fz u k la r e n . D u r c h die E n th iillu n g ih rer P r o b le m e fo r d e r t sie g le ic liz e itig d ie in te r - e s s ie r te n K re ise zu r ta tig e n M ita r b e it a u f. D ie u n z a h lig e n , u n te r sic h f a s t g le ic h w e r tig e n E in z e lp r o b le m e d ie s e s h e u te leb en s- w ic h tig e n G c b ie te s m a c h e n e s sc h w er , a n d ie se r S te lle a u f E in z e l- h e ite n e in z u g e h e n .

W a h r e n d d er D a u e r d er A u s s te llu n g w erd en u n te r A n- k n iip fu n g an d a s r eich e A n s c h a u u n g s m a te r ia l d er S c h a u fo rt- la u fe n d K u r sę u n d F a c h v o r tr a g e y e r a n s t a lt e t . U ber io o F a ch - o r g a n is a tio n e n h a lte n K o n g r e s s e ab .

I m H er ze n d e s F r e ig e la n d e ś e r h c b t sic h ein w o h lg e s ta lte te s B a u w e r k , d e ss e n M o d e r n ita t a ń g e n e h m e r w e ise n ic h t in dem N u r -K u b u s b e s t e h t u n d d a s w ir b ish e r u n g a la n te r w e is e u m g a n g en h a b en . D ie s e s z u r z e it n o ch n ic h t g a n z fe r tig e B a u w e r k is t der

„ R in g d er F ra u e n " , e in e R e d e u n d S c h a u tr ib iin e fiir d ie F ra u , A b b . 8. Y o n d ie se m Z e h tr u m a u s w e r d en d ie F ra u en o rg a n i- s a tio n e n u n d -v e rb a n d e , d a s P a r la m e n t d er F ra u en , v e rk u n d e n , w a s sie zu d en P ro b le m en d e s B a u e n s , W o h n en s u n d so z ia le n L e b e n s zu sa g e n h a b en .

D IE D Y N A M IS C H E B O D E N U N T E R SU C H U N G . Von A. Ilertwig.

( F o r ts e tz u n g u n d S ch lu B v o n S e ite 4 6 1 ).

d en S ta h ls k e le tt-H o c h h a u s b a u a u s g e g e b e n w ird . D ie ra sch e M a ter ia lh e r b e is c h a ffu n g in v e r tik a le r R ic h tu n g b e im H o ch h a u sb a u

— d a s k ó n n te m a n a u ch b e i B e r lin e r H o c h h a u s b a u te n b e o b a c h te n

— fo r d e r t n e u e L o su n g e n . H ie r s o li d er D e frie s-K ra n ein sp r in g e n .

Abb. 8.

B e m e r k e n s w e r t w a r se in e M o n ta g e a u f d e m A u s s te llu n g s p la tz . E r w u rd e v o lls t a n d ig lie g e n d m o n tie r t m it a lle n z e itp a r e n d e n Y o r te ile n ein er so lc h e n M eth o d e . D u rc h e in e s in n r e ic h e V er- w e n d u n g s e in e s A u sle g e r a r m e s w u rd e d er 16 T o n n e n sc h w cr e

B e i d en Y e rs u c h e n w ird e r s te n s d ic a u s g e s tr a h lte S c h w in - g u n g se n e r g ie a is F u n k tio n d er F r e ą u e n z g e m ess en , in d em d ic F r e ą u e n z e n , w ie sc h o n g e s a g t, s tu fe n w e is e g e s te ig e r t w erd en . D ie A b le s u n g e n e rfo lg en , s o b a k i in je d e r S tu fe s ta tio n a r e Z u s ta n d e e n ts ta n d e n sin d . F er n e r w e rd en d ie A m p litu d c n in d er N a h e d er S c h w in g u n g sm a sc h in e o d er in v e r s c h ie d e n e n A b sta n d e n v o n d er M a sc h in e m it e in e m G eig e rsc h e n V ib r o g r a p h e n a u fg e z e ic h n e t.

B e i d en A m p litu d e n k u r v e n w o lle n w ir v o r la u fig n u r d e n T y p u s b e a c lite n . D ie a b s o lu te n W e r te s in d zu u n sich er , w e il sie v o n a lle n m o g lic h e n N e b e n u m s ta n d e n a b lia n g e n (z. B . v o m D r u ck d e s S c h r e ib h e b e ls ). E in e n d r itte n K e n n w e r t k o n n e n w ir m it u n serer b ish er ig en A p p a r a tu r n o ch in d e r P h a s e n y e r s c h ie b u n g fin d e n . D o c h i s t d ie G e n a u ig k e it ih rer M cssu n g n o c h e tw a s g e rin g . Y ie r te n s w ird d ie E in s e n k u n g d er M a sch in e a is F u n k tio n d er F r e ą u e n z a u fg e n o m m e n . F iin fte n s v e r s u c h e n w ir d ie R e ich - w e ite d er S c h w in g u n g se n e r g ie fe s tz u s te lle n . D ie s e h a n g t n a tiir- lic h v o n der E m p fin d lic h k e it d er jM eB instru m en te ab . W ir a r b e ite n v o r la u fig in p r im itiv s te r W e is e m it ein er Q u eck silb er- sc h a le . S o h a b e n w ir b e r e its fu n f K e n n z a h le n , d ie F ed e r k o n - s t a n t e a, d ie D a m p fu n g d ie P h a s e n y e r s c h ie b u n g d ie E in - s e n k u n g s tie fe u n d d ie R e ic h w e ite . U m n u n a u s d ie se n g e m ess en en K e n n z a h le n a u f d ie v e r s c h ie d e n e n F ra g e n der P r a x is A n tw o r tc n g e b e n zu k o n n e n , sin d n a tiir lic h n o c h A n sc h liis se u n serer M essu n g en a n d ie b ish er ig en E r fa h r u n g e n m it d e n g le ic h e n B o d e n n o tw e n d ig . I c h k a n n w o h l h e u te s c h o n sa g e n , daB sic h d ie F e d e r k o n s ta n te a l e ic h t in Z u s a m m e n lia n g b rin g en la B t m it d er E in s e n k u n g s tie fe u n d d er T r a g fa h ig k e it d es B o d e n s u n te r D r u c k . D ie D a m p fu n g , d ie E in s e n k u n g u n d d ie R e ic h w e ite la sse n S c h liis se iib er d ie W irk u n g v o n E r sc h iitte r u n g e n zu. M an m uB a b er b e i a llen d iesen S c h lu sse n v o r la u fig n o c h v o r s ic h tig se in , b is d a s V e r s u c h s m a te r ia l e r h e b lic h u m fa n g r e ich e r g e w o r d en is t . W e n n w ir d a s Z iel er- r eich en w o lle n , u n se re B o d e n a r te n fiir d ie m a n n ig fa ltig e n F ra g en d er P r a x is zu k la ssifiz ie r en , d a n n m iisse n w ir, w ie ein erfa h ren er F a c h m a n n s a g te , e r s t e in m a l 10 0 0 V e rs u c h e g e m a c h t h a b en . B ish e r k o n n e n w ir e r s t fiir se c h s B o d e n a r te n V e r s u c h e a u fw eise n . A lle Y a r ia tio n e n d es B o d e n s m iis se n in d ieser W e is e b e a r b e ite t

w erd en . A u s d e n L e is tu n g s - u n d A m p litu d e n k u r v e n k a n n m an d ic W e r te a u n d A fin d e n , in d em m a n d ie g e m e ss e n e n K u r v en , w ie s c h o n g e sa g t, d u rch d ie th e o r e tis c h e n G le ic liu n g e n d er C u n d L d e u te t. N a c h d er M e th o d e d er k le in s te n Q u a d ra te er- r e c h n e t m a n d ie F e s tw e r te , w e lc h e d ie S u m m ę d er F eh le r -

Abb. 11. Anordnung bei den Y ersuchen von Pippas.

q u a d r a te z w isc h e n d er g e r e c h n e te n u n d g e m ess en en K u r v e zu e in e m K le in s tw e r t m a c h e n . D u r c h A u s g le ic h u n g d er L e is tu n g u n d d er A m p litu d e n k u r v e e r h a lt m a n u n a b h a n g ig v o n e in a n d e r W e r te p a a r e a u n d A, d ie e in e P r iifu n g d e s A n s a tz e s g e s ta tte n . S ch lieB lich k a n n m a n n o c h d ie P h a se n v e r s c h ie b u n g ij a u s A u n d a e rrcch n en u n d m it d er g e m e ss e n e n v e r g le ic h e n . U ber d ie B e - s tim m u n g d er m its c h w in g e n d e n M a ssen s o li e r s t sp a te r b e r ic h te t w erd en , e b e n so w ie iib er b e so n d e r e E ig e n tu m lic h k e ite n der A m p litu d e n k u r v e n , z. B . zw ei M a x im a . A u f d ie S c h liis se , d ie s ic h a u s d en K e n n z a h le n z ie h e n la sse n , w o lle n w ir n u n au sftih r-

(5)

DER RAUlNGENIEttR

1.931 HEFT 20. HERTW1G, DIE DYNAMISCHE BODENUNTERSUCHUNC. 477

g le ic h e n S to B z a h le n a m s ta r k s te n a b b e i d er S o r tc A , a m s c h w a c h - ste n b ei d er S o r te C. D e r S a n d C m it d er g le ic h m a B ig ste n K o r- n u n g k o m m t a lso b e i e in er e in fa c h e n S c h iittu n g d e m Ż u s ta n d d er d ic h te s te n P a c k u n g a m n& chsten . D e r S a n d A d a g e g e n m it d er u n g le ich m a B ig s ten K o r n u n g b le ib t b ei e in fa ch er S c h iittu n g v o m Z u sta n d d er d ic h te s te n P a c k u n g a m w e ite s te n e n tfe r n t.

lic h e r e in g e h e n . D a s u m fa n g r e ic h ste V e r s u c h s m a te r ia l h a b en w ir iib er u n sern h e im is c h e n B o d e n , d en S a n d , u n d an ih m h ab en w ir a llerlei m e rk w iir d ig e Z u s a m m en h a n g e g efu n d en .

Z u n a c h st is t a u ffa lle n d , daB d ie E in s e n k u n g e n , d ie u n te r der M a sch in e b e i e in er d y n a m is c h e n B e la s tu n g v o n u n g efa h r % k g /c m 2 e n ts te h e n , sic h in e in er G róB en ord n u n g v o n 2 b is 4 c m b ew eg en , w o b ei d ie Y e rsu c h sd a u e r n u r b is V> S td . be-

tr a g t. B e i au B ero rd en tlich fe s t g e w a c h se n e m ' 1 B o d e n , sc lia r fem S a n d b o d e n , h a b e n w ir u n te r ^ \ __

d e n s e lb e n V ers u c h s b e d in g u n g e n 2 c m E in - i'sss s e n k u n g g e fu n d e n . B e i s ta tis c h e n Y ersu c h e n \ r e c h n e t m a n b eim B e rlin e r S a n d a u f 1 k g /c m 2 \ V B e la s tu n g i m m E in s e n k u n g . D ie v o n u n s \

o m \

_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _L _

0 so w w wo m

Stosszahl

Abb. I2c. D ie relative Porcnziffer e/s0 ais F u n k tion der StoBzahl.

Stosszahl Abb. 12a. Kom groBenverteilungskurven

der Yersuchsande.

Abb. 12b. Porenziffer ?.

ais Funktion der StoBzahl

g e m e ss e n e d y n a m is c h e E in s e n k u n g is t a lso iib er 80 m a i so groB w ie d ie s ta tis c h e . W e ite r h in s p ie lt d ie K o m z u s a m m e n s e tz u n g d e s S a n d e s e in e groB e R o llc fiir d ie GroBe der E in s e n k u n g . W ir h ab en in u n se rm In sti-

t u t dtirćh H errn D ip l.- I n g . P i p p a s M odell- v e r su c h e an S an den

g a n z b e stim m te r v e r - " f "

s c h ie d e n e r Z u sa m m en - ^ s e t z u n g a u s g e fiih r t. y

A b b . 11 z e ig t d ie Y er-

su c h sa n o r d n u n g . In J _ e in e m Z y lin d e r v o n _ 1 m 0 u n d 1 m H ó h e | sin d G ru n d p eg el ein - f g e b a u t, d ereń V e rscliie - g b u n g e n m it L e u n e r - | §.

b zw . Z eiB u hren ge- m e sse n w e rd en . D ie E r- j | sc h iitte r u n g e n w erd en b

S

s to B w e ise du rch e in e § K u g e l v o n 0 ,8 8 k g G e- j w ic h t, d ie a u s 1 m H ó h e | f a llt , e r z e u g t. D ie E in - | se n k u n g e n w erd en a is §~

F u n k tio n der S c h la g z a lil t_ _r„

in v e r s c h ie d e n e n T iefe n u n d in v e r sc h ie d e n e r E n tfe r n u n g v o n der S to B ste lle g e m essen . DiQ A b b . 12 a z e ig t d ie

W ill m an a lso S a n d e v e r s c liie d e n e r K o m z u s a m m e n s e tz u n g in ihre d ic h te s te P a c k u n g b r in g e n , d a n n is t d ie Z ahl d er erford er- lic h e n R iitte lstó B e am k le in s te n b e i S a n d e n g leich m a B ig er K ór-

v j,.

1

r 1*" 'vi m i'\ lWVV*TTTT

-*-0J5rri

10.00mm

Abb. 13b. K urven gleicher Setzung in Prozenten der gróCten gem essenen Setzung.

Abb. 13a. Setzungen in verschiedener Tiefe bei 100, 500 und 1000 StoBen.

K o r n g ró B e n v e rte ilu n g s-

k u rv e n d reier S a n d s o r te n , A , B , C. D ie S o r te A h a t B e s ta n d - te ile a u s M itte lk ie s b is M itte ls a n d m it d e m H a u p tb e s ta n d te il G ro b sa n d b e i g leic h m a B ig ste r V e r te ilu n g der u b rig en B e sta n d te ile . D ie S o r te C a n d e r e r se its e n th a lt f a s t n u r K ó rn er v o n 0 ,6 b is 0 ,8 m m 0 , is t a lso e in du rch S ie b u n g e r z eu g ter S a n d g le ic h ­ m a B ig ste r K orn gróB e. In d en A b b . I 2 b un d 1 2 c sin d d ie A n d e- r u n g e n d er P o r e n z iffe r e u n d e/c0 — P o r e n z iffe r is t d a s V e r h a ltn is v o n H o h lr a u m z u m F e s tr a u m — der e in fa c h g e s c h iitte te n S a n d e a is F u n k tio n der S to B z a h l a u fg e tr a g e n . D ie P o re n z iffe r n im m t b ei

n u n g , a m groB ten b e i S a n d e n u n g le ic h m a B ig ste r K o r n u n g . W e n n d ie S a n d e in ihre d ic h te s te P a c k u n g g e s c h iit t e lt sin d , is t n a tiir lic h d a s P o r e n v o lu m e n im V e r h a ltn is z u m F e s t v o lu m e n b e i g leic h m a B ig er K o rn u n g a m g roB ten , u n d b e i S a n d e n der- je n ig e n K o r n v e r te ilu n g a m k le in ste n , d ie d er F u lle r k u r v e a h n lic h is t. In d er A b b . i 3 a u n d I 3 b is t die W irk u n g d er S tóB e iib er d ie T iefe u n d B r e ite d e s G efiiBes d a r g e ste llt. M an s ie h t d a s sc h n e lle A b k lin g e n n a c h der T iefe . D ie g le ic h e n E r g e b n isse w ie b e i den P ip p a s sc h e n M o d ellv ersu ch en fin d e n w ir sp a te r b ei M essu n gen

(6)

478

HERTWIG, DIE DYNAMISCHE BODENUNTERSUCHUNG. DER BAUINGENIEUR 1931 HEFT 2G.

u n te r w irk lich en V e r h a ltn isse n g e g eb en er A u fg a b e n . E in e d r itte m e rk w iird ig e E r sc h e in u n g o ffe n b a r t d er V e r la u f d er S etz u n g s - k u r v e n ‘ a lle r B o d e n a r te n , b e so n d e rs a b er b ei e in ig e n S a n d en . D ie H a u p ts e tz u n g s p ie lt sic h in e in em b e stim m te n B e re ic h der D r e h z a h le n ab , dessen - L a g e v o n d er B o d e n b e s c h a ffe n h e it, d en K r a fta m p litu d e n u n d d e n B e g r e n z u n g e n d e s u n te r s u c h te n B o d e n s a b h a n g t. H a t d ie D r e h z a h l b e i ein er b e stim m te n E x z e n tr iz ita t e in e b e s tim m te H ó h e iib e r sc h r itte n , d a n n g e h t d ie S e tz u n g g e g en N u li. D e n V o r g a n g k a n n m a n so d e u te n , daB e r s t b ei e in er b e ­ s tim m te n G roBe d er K r a ft d ie in n er en W id e r s ta n d e iib e r sc h r itte n w erd en k ó n n e n , u n d d ie s e K ra ftg ró B e e n t s t e h t b e i e in er b e s tim m te n D r eh za h l. N a c h ein er b e s tim m te n S c h iitte lz e it w ird d a n n in der v o n d er w ir k sa m e n K r a ft er-

faO ten S c h ic h t d ie d ic h te s te P a c k u n g e rz ie lt. D ie h ó h ere E x z e n t r iz it a t e rg r eift w e iter e tie fe r e S c h ic h te n , e r z e u g t d o r t d ie d ic h te s te P a c k u n g u n d so fo r t. M an k o n n te a u s d em V erg leich d er v e r s c h ie d e n e n S e tz u n g s k u r v e n S c h liis se iib er d ie A n d e ru n g d e r B o d e n b e ­ s c h a ffe n h e it z ie h e n , w e n n m an d e n T ie fe n v e r la u f der S e tz u n g e n b e i d en v e r s c h ie d e n e n g leic h - m aB igen B o d e n a r te n k e n n t.

D ie s e D e u tu n g a lle in s c h e in t a b e r d en V o r g a n g n ic h t g a n z zu e rfa ssen , d en n der fiir die S e tz u n g e n k r itis c h e B e re ic h d er D r e h z a h le n lie g t im m e r im G e b ie t d e r s o g e n a n n te n R e so - n a n z , in d em d ie S c h w in g u n g s- a m p litu d e n a m g ro B ten sin d u n d s c h e in b a r d ie in n er en W id e r s ta n d e d er R e ib u n g u n d K o h a sio n im B o d e n am k le in ste n , s o daB d ie in sta b ile n K o rn - la g e r u n g e n a m le ic h te s te n zu s a m m e n b r e c h e n k ó n n e n .

U b e r T o n sin d u n se re b is ­ h e r ig e n E r fa h r u n g e n n ic h t se h r r e ic h h a ltig . D ie D a m p fu n g d e s n a s se n T o n e s i s t v ie l g erin g e r ais d ie in u n seren sc h a r fen S a n d e n , w ie a u s d e n L e is tu n g s - k u r v e n d er A b b . 10 zu erseh en . A n d e re rs eits is t d ie R e ic h w e ite der S c h w in g u n g im B e rlin e r S a n d b e i E x z e n t r iz it a t 7 , 5 'm m 120 b is 1 50 m , im S a n d v o n M a g d e b u rg e tw a s k lein er, im n a s s e n T o n b e tr a g t sie n u r 3 0 m . M an muB b e a c h te n , daB d ie R e ic h w e ite der ' S c h w in g u n g e n n ic h t n u r v o n d er

in n er en D a m p fu n g a b h a n g t. U n se r S a n d i s t g eg en iib e r n a s se m T o n e in e la s tis c h e r K o rp er. K o m p r es sio n sw e llen p fla n z e n sic h im e la s tis c h e n K o rp er w e ite r fo r t a is im p la s tis c h e n . T r o ck en er T o n w iird e w ied er e in e erh eb lic h gróB ere R e ic h w e ite a is n a sse r a u f- w eise n . D ie R e ic h w e ite d er e rreg ten S c h w in g u n g e n in d e n v er- s c h ie d e n e n B o d e n a r te n m uB b e r iic k s ic h tig t w e rd en , wTe n n m a n G e­

b a u d e e rr ic h te n w ill, d ie ih re S c h w in g u n g e n n ic h t a u sb r eite n so llen . E s is t a lso g iin stig e r , e in so lc h e s G eb a u d e a u f n a s se m T o n zu b a u en a is a u f tr o ck en em S a n d . W e ite r h a b e n w ir iib er T o n d ie iib lic h e n S c h la m m a n a ly s e n m it d en v e r s c h ie d e n s te n A p p a r a te n , d ie A tte r b e r g s c h e n P r o b e n u sw . g e m a c h t. B e im T o n a b er is t e s n ic h t a u sre ich en d , p h y s ik a lis c h e V e r su c h e zu m a c h e n . E s i s t d u rch a u s n o tw e n d ig , d ie c h e m is c h e Z u s a m m e n se tz u n g zu b e tr a c h te n . D a s b e w e is t z .B . e in e D o k to r a r b e it v o n K i r c h h o f f 8,

d ie im M in er a lo g isch -G e o lo g isc h e n I n s t it u t a n d er B ra u n - sc h w eig e r H o c h sc h u le a n g e fe r tig t is t. D ie s e A r b e it k la ssi- fiz ie r t d ie T o n e in r u tsc h g e fa h r lic h e u n d r u tsc h s ic h e r e a u f G ru nd ein er K en n z iffe r , d ie a u s d e m K a lk g e h a lt u n d d em G eh a lt an g r o b e n B e s t a n d t e ile n e r r e c h n e t is t.

W e lc h e F o lg e r u n g e n fiir d ie P r a x is k ó n n e n w ir a u s d iesen b ish er ig en V e rsu c h ser g eb n issen zieh en ? W ir w o llen d ie D e u tu n g b esp re c h e n , d ie m a n d en b e i U n te r g r u n d b a h n b a u te n b e o b a c h - t e te n S e tz u n g e n g e b e n k a n n . E s h a b en v ie lfa c h d ie H a u s e r d er N a c h b a r s c h a ft g e lit t e n . E s w ird n a c h d er U r sa c h e g e fra g t.

M eiste n s s ie h t m a n sie in d er G r u n d w a sser a b sen k u n g . U n se re Y e rsu c h e z eig en ab er, daB d iese W ir k u n g en v ie lfa c h iib er trie b e n

w e rd en . H e r r K ó r n e r 9 v o n d er V e r s u c h s a n s ta lt fiir W a sse r - bau u n d S c h iffb a u b e h a u p te te , daB b e i d en A b s e n k u n g e n d es G ru n d w a sser s d ie o b e r en S c h ic h te n d en A u ftr ie b v e rlier en u n d d a d u rch m it e in er gróB eren L a s t a u f d ie u n te r e n S c h ic h te n w ir k e n u n d S e tz u n g e n v e r a n la s se n . U n se r e V e rs u c h e b e s ta tig e n d ie se T h e o r ie . D ie b e i d e n B a u te n b e o b a c h te te n S e tz u n g e n k ó n n e n a b er m it G r u n d w a sser se n k u n g e n a lle in n ic h t e rk la r t w erd e n . W ir h a b e n o b e n Z u s a m m e n r iitte lu n g e n d e s S a n d e s f e s tg e s te llt, d ie d a s 8 0 - b is lo o f a c h e d er s ta tis c h e n S e tz u n g e n b e tr a g e n . Y e ra n sc h a u lic h e n w ir u n s d en iib lic h e n B a u v o r g a n g ein er U n te r g ru n d b a h n . V o r d en H a u se r fu n d a m e n te n , d ie m in ­ d e s te n s b is zu r T ie fe d er T u n n e lu n te r k a n te u n te r fa n g e n sin d , w ird e in e W a n d g e r a m m t. Z w isch en d en P fa h lw a n d e n w ird d er t&rngrdBenircrfti/un<fŚI(urven

r 100- ęsw%

v 30 15 i 2 0,6 OJ OJ mm Qrob\ Mifłel- fein- Grob- Mittel- Vein- sthrfeiner

Kies Sond Sand

r 100- Getv.%

50 \

v 30 15 2 1 0,6

\

OJ 0.1mm Steine Qrob\ Mitfef- Fein- Srob- \ Mitfel-Vein- sehrfeiner

Sond

Kies Sand

Abb. 14. Sand von Barleben an der E ntn ahm estelle und im D am m .

8 Zeitschrift „G eologie und Bauw esen", W ien 1930.

* „ D ie B autechnik" 1927: „B odensetzungsersch einu ngen bei Grund wasserabsenku ngen".

(7)

DER BAUINGENIEUR

1931 IIEFT 26. HERTWIG, DIE DYNAMISCHE BODENUNTERSUCHUNG. 479

B o d e n der B a u g r u b e a u s g eh o b e n , iib er d ie P fa h lw a n d w erd en Q u ertra g er g e le g t zu r A u fn a h m e ein er p r o v iso r is ch en S traB en - d e c k e . D e r g a n z e S traO en verk eh r m it se in e n E r sc h iitte r u n g e n b e g in n t j e t z t d u rch d ie tr a g en d e n P fa h le der W a n d a u f die tie fe r e n S c h ic h te n d e s B o d e n s , d ie d ie u n te r fa n g e n e n F u n d a m e n te zu tr a g en h a b en , zu w irk en . D ie b e o b a c h te te n S e tz u n g e n e n t ­ ste h e n h a u fig n ic h t w a h re n d d er U n te r fa n g u n g sa r b e ite n , so n d ern in d er Z eit, w o in d er a u s g eh o b e n e n B a u g r u b e d er T u n n e l g e b a u t w ird . I c h g la u b e , daB d ie b e o b a c h te te n S e tz u n g e n ta ts a c h lic h im w e s e n tlic h e n a u f d ie E r sc h iitte r u n g e n zu r iic k z u fu h re n sin d , d ie d u rch d a s R a m m e n u n d d e n S tr a B e n v e rk eh r in d ic tie fe n S c h ic h te n d e s B a u g r u n d e s g e le ite t w erd en , in d ie S c h ic h te n , d ie

d a s n e u e F u n d a m e n t tr a g e n s o lle n . A lle r d in g s w ird d er B a u - g r u n d der U n te r fa n g u n g a u ch h o h er b e la s te t a is vor. d er U n te r fa n g u n g , je d o c h la s s e n d ie se h ó h ere n s ta tis c h e n B e a n ­ sp ru ch u n g en d ie GroBe d er b e o b a c h te te n S e tz u n g e n n ic h t er- kl.aren. I m M o d eli k o n n te m a n d ie se E r k la r u n g d e s V o rg a n g es p rtifen . A b h ilfe w iird e g e sc h a ffe n , w e n n m a n d ie E r s c h iitte - ru n g en m ó g lic h s t v o m B a u g r u n d ie r n h a lt , d a d u r ch , daB m a n d ie p r o v iso r is c h e F a h r b a h n n ic h t d u rch d ie B a u g r u n d w a n d e s t iit z t , so n d e rn d u rc h b e so n d e re P fa h le , d ie m ó g lic h s t w e it v o n d en H a u se r fr o n te n a b r iic k e n . W e ite r h in s p ie le n h e u te d ie d u rch S c h w in g u n g e n e r z e u g te n F u n d a m e n ts e tz u n g e n e in e groB e R o lle.

D a e s , w ie w ir g e se h e n h a b e n , le ic h t m o g lic h is t, d e n B o d e n m it u n serer S c h w in g u n g sm a sc h in e zu k o m p rim ier en , so lie g t d er G ed a n k e n a h e, b e im B a u v o n M a sc h in e n fu n d a m e n te n den B o d e n v o r d er A u ffiih r u n g d es F u n d a m e n te s m it H ilfe ein es R iitte la p p a r a te s zu v e r d ic h te n . W e ite r h in i s t zu iib erleg en .

o b m a n n ic h t b e i a llen A u fg a b e n , b e i d e n e n es s ic h u m ein e K o m p r essio n d e s B o d e n s h a n d e lt, w o m a n h e u te n u r w a lz t, d a s W a lz e n m it e in e m R iitte lv o r g a n g v e r b in d e t. E s lieB e sic h b e i ein er so lc h e n V e re in ig u n g v o n W a lze n u n d R iit t e ln e in e rh eb lich h ó h erer W irk u n g sg r a d fiir d ie Y e r d ic h tu n g erzielen a is b e im r ein en W a lz e n 10. E s la sse n sic h n o c h w e ite r e F o lg e - ru n g e n fiir d ie P r a x is z ie h e n , w en n m a n d aran d e n k t, daB d ie S e tz u n g e n d e s S a n d e s in e in e m g a n z b e s tim m te n F r e q u cn z- b e r eich erfo lg en . S o w o h l b e im R a m m e n a is a u c h b e im P fa h le - z ie h e n lieB e sic h d ie se E r s c h e in u n g a u s n u tz e n . H e u te h a t m an s c h o n sc h n e ll w ir k e n d e R a m m e n , d ie se a r b e ite n m it F re q u en ze n v o n 4 H e r tz . D a s g ib t e rfa h ru n g sg e m a B sc h o n b e sser e W irk u n g s-

g r a d e ais b e i R a m m e n a lte n S tile s . N a c h u n seren E r g eb - n iss en m uB m a n zu dem Schlu B k o m m e n , daB d ie se F r e ą u e n z e n n ic h t a u sreich en u n d b is z u m e ig e n tlic h e n R e so n a n z b e r e ic h g e- s te ig e r t w e rd en m iiB ten . D a s g a b e S c h la g e v o n 15 b is 25 in d er S ek u n d o . O b s ic h s o lc h e R a m m e n b a u en la sse n , b le ib e d a h in g e s te llt.

W ie d ie se E r g e b n isse b e i D a m m s c h iittu n g e n u n d so n s tig e n E r d a r b e ite n a u s g e n u tz t w e rd en k o n n e n , so li an e in e m b e so n d eren B e is p ie l g e z e ig t w erd en , u n d zw a r a n d e n A u fg a b e n , d ie u n s in M a g d eb u rg g e s t e llt w a r en . E s w a r a n n a c h v e r s c h ie d e n e n Y e r ­ fa h ren g e s c h iit t e t e n D a m m e n zu u n ter su ch en , w e lch e F e s t ig k e it u n d D ic h tig k e it s ie im V e r h a lt- n is zu d e m u r sp r u n g lic lie n g e - w a c h s e n e n B o d e n g e w o n n e n h a tte n . D a s zu r S c h iit t u n g v e r- w e n d e te M a ter ia ł b e s t e h t im w e s e n tlic h e n a u s S a n d u n d K ie s.

D ie K o r n a n a ly s e n d e r A b b . 14 u n d 15 fiir d ie E n tn a h m e s te lle n in B a r le b e n u n d N e u h a ld e n s- le b e n g e b e n A u s k u n ft iib er die Z u s a m m e n se tz u n g . S ie is t b ei d e n b e id e n B o d e n a r te n se h r v e r - sc h ie d e n . D e r in B a r le b e n e n t ­ h a lt u n g efa h r 50% m itte lfe in e n S a n d , in d er a n d eren H a lf t e in z ie m lic h g le ic h m a B ig e r Y e r te ilu n g G ro b sa n d b is m itte lfe in e n K ie s.

D e r B o d e n in N e u h a ld e n sle b e n d a g e g e n b e s t e h t fa s t n u r a u s g ro b em u n d m itte lfe in e m S a n d . D ie E in s e n k u n g b ei d e n S c h iitte l- v e r s u c h e n in N e u h a ld e n sle b e n is t k ie in er a is b e i d e n e n in B a r le b e n . D ie Ł e is tu n g s - u n d A m p li- tu d e n k u r v e n k o n n te n b ei d er g e rin g e n zu r V e r fiig u n g s te h e n d e n Z e it b ish er n o ch n ic h t a u s g e w e r te t w erd en , d o ch e in e ro h e S c h a tz u n g la B t e rk en n e n , daB d er B o d e n in N e u h a ld e n s le b e n n ic h t so d r u c k fe st is t w ie d er in B a r le b e n . D a s is t a u s d e n K u r- v e n d er K o r n a n a ly se n erk la rlich . E in B o d e n , d er a lle m ó g - lic h e n K o m g ró B e n v o m G ro b k ies b is zu m F e in s a n d in d e r ein er F u lle r k u r v e a h n lic h e n Z u s a m m e n se tz u n g a u fw e ist, is t fe ste r , w e n n er in ein er s c h o n z u sa m m e n g e r iitte lte n P a c k u n g lie g t, a is e in B o d e n , der im w e se n tlic h e n n u r e in e K o m g ró B e e n t h a lt . I n d er d ic h te s te n P a c k u n g d er b e id e n B o d e n w iird e der U n te r s c h ie d d er D r u c k fe s tig k e it n o c h groB er sein . D ie s v e r s c h ie d e n e M a te r ia ł is t n a c h v e r s c h ie d e n e n V erfa h ren in d ie D a m m e e in g e b a u t, d a s a u s N e u h a ld e n s le b e n in d en D a m m b ei W e d r in g e n d u rch S c łn itte n

10 D ie Degebo h at ein P a ten t fiir eine solche M aschine an- gem eldet.

rGe*.%

\

V0 15 5 t 1 0,6

\

0 2 Olmm

S ta n ę(Jrcb\ M ittd-1 Fein- Grob-\ W //el-\fcin- S e/i r fan er

Kies S a n d Sand

KorngrdBeni/erteHungskurye

r

*00

Qew%

50

u30 15 5 2 1 0,6 02 Imm SfeJneGroó\ Mrffe/-

1

Fein- Groó-

I

M /ffeł'\Fcin^ sehrfeiner

K/es Sand Sond

Abb. 15. Sand von N euhaldensleben an der E ntn ahm estelle und im D am m .

(8)

480 MARQUARDT, FORTSCHRITTE IM BAU YON WASSERKRAFTANLAGEN. DER BAUINGENIEUR 1031 HEFT 26.

u n d E in s c h la m m e n , d a s a u s B a r le b e n in d en D a m m b e i G lin d en - b erg d u rc h S p iilen . Im g e s p iilte n D a m m z e ig t d ie K o m v e r te ilu n g s - k u rv e e in e w e se n tlic h a n d er e G c s ta lt a is in g e s c h u tte te m D a m m , d e ssen K o r n v e r te ilu n g s k u r v e f a s t d en g leic h e n C h a ra k ter w ic a n der E n tn a h m e s te lle d e s B o d e n s z e ig t. I m g e sp iilte n D a m m h a t sic h d ie K u r v e g e g e n iib e r d e m B o d e n d er E n tn a h m e ­ s te lle so g e a n d e r t, daB sie ein er F u lle r k u r v e n o c h a h n - lic h e r g ew o rd en is t. D ie E in s e n k u n g sk u r v e n z e ig e n n u n d ie o b e n sc h o n b e i d e n P ip p a s sc h e n V ersu ch en b e sp ro c h e n e E r- s c h c in u n g . D a s M a te r ia ł m it der m e h r e in h e itlic h e n K orn groB e, d a s d e m S a n d B d er P ip p a s sc h e n Y e rsu c h e e n ts p r ic h t, z e ig t b e im S c h iitte lv e r s u c h im g e s c h iitte te n D a m m e in e g erin g ere E in se n k u n g a is d a s M a teria ł, d a s a u s d en v e r s c h ie d e n s te n K o rn - g róB en b e s t e h t u n d d er Z u s a m m e n se tz u n g d e r S a n d s o r te A e n t ­ s p r ic h t. D a s e r s te M a ter ia ł z e ig t e in e E in s e n k u n g v o n 2 ,8 cm , u n g efa h r e b e n s o v ie l w ie a n d er E n tn a h m e s te lle . D a s z w e ite M a ter ia ł d a g e g e n z e ig t im D a m m e in e E in s e n k u n g v o n 3,5 cm , d ie b e in a h e d o p p e lt so groB is t w ic a n d er E n tn a h m e s te lle . B e im E in b a u e n d u rch S p iilen is t a lso k e in e so sta r k ę Y e rd ich tu n g e r z ie lt, w ie b e im S c h iittc n u n d S c h la m m e n . B e i se in e r K o rn - z u sa m m e n s e tz u n g k o n n te e s a b er o h n e S c h iitte ln k e in e d ic h te re L a g c r u n g a n n e h m e n . W iir d e m a n b e im E in b a u in G lin d en b erg d a s M a ter ia ł a u ch n o c h b is zur d ic h te s te n P a c k u n g g e s c h iit t e lt h a b en , d a n n h a t t e m a n e in e groB ere D ic h t ig k e it u n d F e s tig k e it a is. in W e d r in g en e r z ie lt. M it d en V e rs u c h e n u n d d en K u r v e n d er A b b . 14 u n d 15 s in d a lso dic u n s g e s te llte n F ra g e n b e a n t- w o r t e t w o r d e n .

W e lc h e w e ite r e n Z iele h a b en u n sere V e rsu c h e ? D a s W ie li- t ig s t c w ird se in , daB w ir a lle e r r eich b a re n B o d e n a r te n u n ter - s u c h e n u n d fiir d ic v c r s c h ie d e n e n F o r d er u n g e n d er P r a x is in

K la s se n e in te ile n . D a z u g e n iig e n v ie łle ic h t sc h o n d ic du rch u n sere b ish er ig en V e r s u c h s e in r ic h tu n g c n u n d M eB verfah ren fe sts te llb a r c n K e n n w e r te . D o c h w ir w o llen n o c h ein en S c h r itt w e ite r g e h e n u n d u n ter su ch en , w a s sich im g a n z e n sc h w in g e n d e n B o d e n a b s p ie lt. Wijr m ó c h te n d ie F o r tp fla n z u n g s g e s c h w in d ig k e it d er v e r s c h ie d e n e n W e lłe n m e sse n u n d so d e n 1 E la s tiz ita ts m o d u l u n d d en S c h u b m o d u l d e s B o d e n s b e stim m e n , w e n n w ir den B o d e n a is e la s tis c h e n S to ff v o r a u s s e tz e n d iirfcn u n d se in e D ic h t ig k e it k e n n en . D a z u sin d M eB verfah ren erfo rd erlich , w ic sie im H e in r ic h -H e r tz -I n s titu t a u s g e a r b e ite t sin d , a u f d e s s e n M it- a r b e it w ir n a ch d er V e rs ic h er u n g d e s H er rn H o r t rech n en d iirfcn . F iir d iese A r b e ite n w ird es a u c h n ó t ig sein , a u f die tlie o r e tisc h e n Z u sa m m en h a n g e g e n a u e r e in z u g e h e n . E s i s t er- w iin sc h t, daB w ir b ei d ie se n V e rsu c h e n a u c h D r u c k m e ss u n g e n im In n e rn d e s B o d e n s a n s te lłe n . G e e ig n e te A p p a r a te fiir so lc h e M essu n g en s in d in le tz te r Z e it g e sc h a ffe n , z. B . b e i d er R e ic h s ­ b a h n d u rch d ie e rfo lg reich e A r b e it d e s H errn B e r n h a r d u n d fern er in A p p a r a ten , d ie sic h in d er K o n s tr u k tio n a n d ie G old - b e c k z e lle a n le h n en .

Z um S ch lu B b le ib t m ir d ie A u fg a b e , e in en D a n k u n d e in e B it t e a u szu sp re ch e n , d e n D a n k a n d ie M ita r b e ite r v o n R e g ie - r u n g s b a u ra t F r i i h b is z u m M ech a n ik er d e s I n s t it u t s , e in e B it t c a n d ie In d u str ie u n d an d ie jen ig e n , d ie n o c h G eld h a b en . Ic h b it t e d ie In d u s tr ie , d ie an d ie se n U n te r s u c h u n g e n In te r e s s e h a t u n d d ie g la u b t, daB a u s d ie se n V e r s u c h e n e tw a s fiir ih re w ir t- s c h a ftlic h e n B e la n g e h e r a u ss p r in g e n k a n n , u m U n te r s tiitz u n g . W ir m u sse n u n se re A p p a r a tu r v e r b es ser n , u n d w ir b r a u c h e n ein T r a n s p o r tm itte l fiir u n sere A p p a r a tu r . W ir b ra u ch en ein en L a stk r a ftw a g e n , u m a n d e n S te lle n m e sse n zu k o n n e n , d ie m it d er E ise n b a h n n ic h t zu erreich en sin d .

F O R T S C H R IT T E D ES L E T Z T E N JA H R Z E H N T S IM BA U V O N W A S S E R K R A F T A N L A G E N , IN S B E S O N D E R E BEI ST A U W E R K E N .

Yon Dr.-Ing. E . Marąuardt, Stcidtbaurat in Munchen.

(F o r ts e tz u n g v o n S e ite 4 64.)

4 . N ic h t m in d er g r iin d lic h h a b en n e u e r e E r k e n n tn is s e u n sere A n sc h a u u n g e n iiber die W a s s c r f a s s u n g b e i Wrc h r e n g e a n d e r t. H ie r h a b e n in sb e s o n d e r e d ic w e itb lic k e n d e n Y ersu ch e d er M iag u n d d ic A r b e ite n v o n S c h o k lits c h , B u lle, T h tirn a u u. a . 7 in a n ch e A u fh e llu n g iib er d ie G esch ieb eb ew re g u n g a n S ta u w e r k e n u n d E n tn a h m e a n la g e n g e b r a c h t. A u f G ru n d d ie se r A r b e iten w is s e n w ir , daB u m s o m eh r G csch ic b e in d en K a n a ł e in g ez o g en w ird , je groB er d ie M en g e d e s e n tn o m m e n e n T r ie b w a sse r s ist, d. h . d ic E in la u fs c h w c lle is t u m so h ó h e r zu leg e n , je h ó h er m it d er A u sb a u w a s se r m e n g e g e g a n g e n w ird . B e i d er d u rch V ersu ch e n a c h g e w ie sc n e n u n d a u s d er P r a x is b e k a n n te n g e rin g fiig ig e n W ir k u n g e in e r S p iilu n g d e s E in la u fb e c k e n s d u rc h d e n G ru n d - ablaB b ei e in g c h a ltc n e m S ta u h a lt m a n n e u e r d in g s d ie E in la u f- sc h w e lle d a d u rch frei, daB m a n sie n a c h d c m Y o r b ild d e s Isa r- w e h r es b ei O b erfó h rin g m it S p i i l k a n a l e n a u s r iis tc t, iib er d ereń B e m e s s u n g S c h o k lits c h w e r tv o lle A n g a b e n g e m a c h t h a t. In g e ra d en F lu B str ec k e n k a n n d ie Y e r te ilu n g d e r S p iilo ffn u n g e n la n g s d er E in la u fs c h w e lle e in e g leic h m a B ig e se in , in F lu B - k riim m u n g e n d a g e g e n iib e r w ie g t d er G esch ie b eein zU g am fluB- a u flie g e n d e n T e il d e s K a n a le in la u fs . D u rc h d ie b e im M u r-W eh r P e r n e g g a n g e w a n d te N e ig u n g o d e r A b tr e p p u n g d er E in la u f- s c h w e lle flu B a b w a rts w ird dic E in b r u c h s te lle d e s G escliie b e s in d e n E in la u f flu B a b w a r ts g e sc h o b e n , s o daB bei zw eck m a B ig er G e s ta ltu n g d es E ir ila u fą u e r s c h n itte s d ie se S te lle in d en W irk u n g sb e re ich d e s G ru n d a b la sse s g e b r a c h t w ir d . V o n b e-

' ,,M odeliversuche iiber die zweckm aBigste G estaltu ng cinzelncr Bauw erke." Yeróffcntlichungen der Miag. Charlottenburg 1923.

S c h o k l i t s c h : „G eschiebebew egung in Fliissen und an Stauwerken".

W ien 1926, Verlag J. Springer. — B u l l e : „U ntersuchungen iiber die G eschiebeableitung bei der Spaltu ng v o n W asserlaufen". Berlin 1926, V D I-V erlag. — T h iir n a u : „U b er B eseitigun g von G eschiebe- ablagerungen etc." . D eutsch e W asserw irtschaft 1927, H . 9.

m e r k en sw e rte r E in f a c h h e it is t d er V o rsclila g T h iirn a u s, d a s vor d er E in la u fs c h w e lle a b g e la g e r tc G esch ic b e d u rch T a u c h k o rp e r zu m A b tr ie b zu b rin g en , c in V e r fa h re n , d a s au B erd em n o ch den V o r zu g h a t, sic h b e i v ic le n b e s te h e n d e n A n la g e n n o c h n a c h ­ tr a g lic h a n b rin g cn zu la sse n .

H in s ic h tlic h d er B e m e s s u n g d e s E i n l a u f ą u e r s c h n i t t e s s in d v o n ein er iib erm a B ig groB en A n la g e c h e r N a c h te ile zu er ­ w a r te n , d a d ie se i. d . R . e in e zu tie fe u n d d a r u m sc h a d lic h e L a g e d er E in la u fs c h w e lle u n d e in e iib cr m a B ig e L a n g e er- fo r d e rt. D ie F r e ih a ltu n g d es E in la u fs h a n g t e b e n so seh r v o n d er h o h en L a g e u n d d er r ic h tig b e m e sse n e n L a n g e d er E in la u f­

s c h w e lle w ic w e ite r d a v o n a b , daB d ie se r e in e V o r p r itsc h e v o r g e la g e r t w ird , d a m it d er g a n z e E in la u f ą u e r s c h n it t m ó g - lic h s t w e itg ę h e n d u n te r d e m E in flu B d e s b e n a c h b a r te n G ru n d ­ a b la ss es s t e h t . Zur E r h ó h u n g d e r h ie r m it b e a b s ic h tig tc n S p iilw ir k u n g h a t m a n b e i n eu eren sc h w e iz e r is c h e n A u sfiih r u n ­ g en v o m F lu B p feile r d e s G ru n d a b la sse s a u fw a r ts n o c h e in e n ied ere L e itm a u e r e r s te llt (z. B . K lo s te r s -K iib lis , Y e rn a y a z , M o n te P io ttin o ).

W a s d ic G r u n d r i B f o r m d e s E i n l a u f b e c k e n s u n d d en h ie rb ei in F ra g e k o m m e n d e n E n tn a h m c w in k e l a n b e la n g t, so sin d s c h o n im A b s c h n itt A I .e in ig c d er fr iih e re n A u ffa ssu n g e n a is irrig g e k e n n z e ic h n e t w o r d en . B e i d en d ie se rh a lb v o n S c h o k lits c h a u s g e fiih r te n V e r s u c h e n e rw ies sic h d ie friih er h a u fig e r e c h tw in k lig e A b z w e ig u n g a is u n te r a lle n U m s ta n d e n fa lsc h . E in e n a llg e m ein g iiltig e n „ r ic h tig e n E n tn a h m c w in k e l"

g ib t es n ic h t, v ie lm e lir g e h ó r t zu je d e m E n tn a h m e v e r h a ltn is e in b e s tim m te r E n tn a h m e w in k e l. S c h o k lits c h e m p fie h lt, d e n E n t - n a h m e w in k e l s p itz zu w a h le n , d a m it er z. Z. d er G esc h ie b e - b e w e g u n g , a lso b e i k le in e m E n tn a h m e v e r h a ltn is , m o g lic h s t e n t s p r ic h t (v erg l. a u c h A b b . 1).

Cytaty

Powiązane dokumenty

; DERi925AheetEm!EÜR KERSTEN, DIE FESTHALLE FÜR DAS SÄCHSISCHE SÄNGERBUNDESFEST, DRESDEN.. 770 KERSTEN, DIE FESTHALLE FÜR DAS SÄCHSISCHE SÄNGERBUNDESFEST,

Diese dienen zur Aufspeicherung und Wiederäbgabe von Energie, und zwar dadurch, daß eine Wassermenge aus der Kammer U durch Luftdruck in die Kommer O gepreßt

Alle fiir die Schriftleitung bestimmten Mitteilungen, Biicher, Zeitschriften usw.. werden erbeten unter der Anschrift Professor

Abb. DaB von einem solchen V erkehr den Gemeinden N ied bis H attersh eim kein Nutzen, eher nur Schaden entsteht, und, abgesehen von den Gefahren fiir die B

Zy/inderbOchsen starker Zugmaschine mit Benzin-Vergaser etwa 8o%. Ein Beipsiel zeigt, wie billig der Hanomag-Diesel arbeitet. fur Brennstoff und Ol. Ihr wesentlicher

MITTEILUNGEN DER DEUTSCHEN GESELLSCHAFT FUR BAUINGENIEURW ESEN.. 482 MITTEILUNGEN DER DEUTSCHEN GESELLSCHAFT FUR

Der StoB der Stabe 04 und 06, fiir die der gleiche Querschnitt gewahlt war, hatte ohne die Bestimmungen unter I I I 3 des Kommerellschen Heftes einfach durch stumpfes

wiesen, daB die Presse in den Zusaminenbriichen der letzten Zeit nicht nur eine Folgę der allgemeinen Wirtschaftsdepression, sondern auch Auswirkungen besonderer,