JSte. 3 0 (1364). W arszawa, dnia 26 lipea 1908 r. Tom X X V I I .
A d r e s R ed a k c y i: K R U C Z A JsTs. 32. T elefon u 83-14.
TYGODNIK POPULARNY, POŚWIĘCONY NAUKOM PRZYRODNICZYM.
PRENUMERATA „W S Z E C H Ś W IA T A ".
W W arszaw ie: r o c z n i e r b . 8, k w a r t a l n i e r b . 2.
Z przesyłką pocztow ą r o c z n i e r b . 10, p ó ł r . r b . 5.
PRENUMEROWAĆ MOŻNA:
W R e d a k c y i ^W sz e ch św ia ta '* i w e w s z y st k i c h k s i ę g a r n iac h w kr a ju i za granicą .
R e d a k t o r „ W s z e c h ś w i a t a ' 4 p r z y j m u j e ze sp r a w a m i r e d a k c y j n e m i c o d z i e n n i e od g o d z in y 6 d o 8 w i e c z o r e m w lo k al u r e d a k c y i .
J A K A J E S T M O Ż L I W A N A J W Y Ż S Z A T E M P E R A T U R A ?
J a k a j e s t m o ż l i w a n a j n i ż s z a t e m p e r a t u r a , w i e m y : n a j n i ż s z ą m o ż l i w ą t e m p e r a t u r ą j e s t t. z w . p u n k t z e r a b e z w z g l ę d n e g o c z y l i a b s o l u t n e g o , t. j . — 273° C e l - s y u s z a . J e s t t o w y n i k t e o r y i c y n e t y c z - n e j c i e p ł a i m a t e r y i : t e m p e r a t u r ą b e z w z g l ę d n ą n a z y w a m y w e d ł u g n i e j w i e l k o ś ć p r o p o r c y o n a l n ą e n e r g i i c y n e t y c z n e j c z ą s t e c z k i c i a ł a ( g a z u ) , e n e r g i a z a ś c y - n e t y c z n a r ó w n a s i ę p o ł o w i e i l o c z y n u m a s y c z ą s t e c z k i i k w a d r a t u s z y b k o ś c i / m v 2 \
—
J ;o t ó ż w t e m p e r a t u r z e — 273°C
c z ą s t e c z k i g a z u i d e a l n e g o b y ł y b y w s p o c z y n k u , i c h e n e r g i a c y n e t y c z n a r ó w n a ł a b y s i ę z e r u , d l a t e g o ó w p u n k t j e s t p u n k t e m z e r o t . z w . s k a l i b e z w z g l ę d n e j . N i ż s z e j t e m p e r a t u r y n i ż 0° s k a l i a b s o l u t n e j g a z i d e a l n y m i e ć n i e m o ż e ; a l e j e s z c z e z n a c z n i e p i e r w e j w s z y s t k i e r z e c z y w i s t e g a z y s i ę s k r a p l a j ą i z e s t a l a j ą ; -— 2 7 3 ° n a z i e m i j e s z c z e n i e o s i ą g n i ę t o a i w p r z e s t r z e n i a c h w s z e c h ś w i a t o w y c h n i e p r z y j m u j e m y n i ż s z e j t e m p e r a t u r y .
W i ę c e j t e o r e t y c z n e , n i ż p r a k t y c z n e z n a c z e n i e m a p y t a n i e : j a k a j e s t m o ż l i w a t e m p e r a t u r a n a j w y ż s z a ? *) D l a b a r d z o w y s o k i c h t e m p e r a t u r p r z y j m i e m y d l a c i a ł s t a n s k u p i e n i a g a z o w y i d y s o c y a - c y ę , b o w b a r d z o w y s o k i c h t e m p e r a t u r a c h m o l e k u ł y n i e m o g ą s i ę u t r z y m a ć i r o z p a d a j ą s i ę n a a t o m y . N a d t o m u s i m y p r z y j ą ć , ż e g a z z p o w o d u w y s o k i e j t e m p e r a t u r y b ę d z i e ź r ó d ł e m e m i s y i ś w i a t ł a , m a m y t e d y r o z p a t r y w a ć a t o m y , w y s y ł a j ą c e ś w i a t ł o . N a j w y ż s z a m o ż l i w a t e m p e r a t u r a j e s t — w e d ł u g t e g o , c o w y ż e j p o w i e d z i a ł e m — r ó w n o z n a c z n a z n a j w i ę k s z ą e n e r g i ą c y n e t y c z n ą ; w e ź m y t e d y a t o m p i e r w i a s t k a o n a j w y ż s z y m c i ę ż a r z e a t o m o w y m , a w t e d y p y t a n i e c o d o n a j w y ż s z e j t e m p e r a t u r y r e d u k u j e s i ę d o p y t a n i a o n a j w i ę k s z e j m o ż l i w e j s z y b k o ś c i a t o m u i t o a t o m u —j a k w y ł u s z c z o n o w y ż e j — ś w i e c ą c e g o . G d y z a s t o s u j e m y n o w o c z e s n e t e o r y e p r o m i e n i o w a n i a i e l e k t r y c z n o ś c i , o k a ż e s i ę , ż e s z y b k o ś ć m o ż e s i ę n a j w y ż e j r ó w n a ć s z y b k o ś c i ś w i a t ł a
V = 300 000
k mn a s e k u n d ę . W i ę k s z a s z y b k o ś ć j e s t n i e m o ż l i w a . W y n i k a t o z
') P o r. O. L eh m an n , D ie absolut: h o ch ste
T e m p e ra tu r P h y s. Z eitsch riff, 1908 UNa
8466 W S Z E C H Ś W IA T M 30
d w u p r z y c z y n : p o p i e r w s z e z e m i s y i ś w i a t ł a p r z e z a t o m , p o w t ó r e z ł a d u n k u e l e k t r y c z n e g o a t o m u . Z t e o r y i e l e k t r o m a g n e t y c z n e j p r o m i e n i o w a n i a w y n i k a m i a n o w i c i e , ż e ś w i a t ł o w y w i e r a c i ś n i e n i e n a c i a ł a o ś w i e t l o n e ; c i ś n i e n i e t o j e s t w p r a w d z i e b a r d z o m a ł e , j e d n a k ż e u d a ł o s i ę L e b e d e w o w i d o ś w i a d c z a l n i e w y k a z a ć j e g o i s t n i e n i e ; n a o d w r ó t c i a ł o , w y s y ł a j ą c e ś w i a t ł o , d o z n a j e c i ś n i e n i a w k i e r u n k u p r z e c i w n y m n i ż c i a ł o o ś w i e t l o n e ; w p r a w d z i e , j e ż e l i c i a ł o w y s y ł a ś w i a t ł o w e w s z y s t k i c h k i e r u n k a c h , t o o w e c i ś n i e n i e r e a k c y j n e n i e m o ż e b y ć w i d o c z n e , b o ć c i a ło z e w s z ą d ś c i s k a n e n i e p o r u s z a s i ę , g d y j e d n a k z a p o m o c ą r e f l e k t o r a s k i e r u j e m y ś w i a t ł o w j e d n y m k i e r u n k u , t o n a o w o c i a ł o ś w i e c ą c e b ę d z i e d z i a ł a ć s i ł a w k i e r u n k u p r z e c i w n y m e m i s y i ś w i a t ł a ; p r z y p o m i n a t o a r m a t ę c o f a j ą c ą s i ę w s t e c z , g d y z n i e j w y l a t u j e k u l a , t y l k o ż e w n a s z y m w y p a d k u w y l a t u j e n i e m a t e r y a a l e e n e r g i a ; z a t r z y m a j m y t o p o r ó w n a n i e , a p r z e k o n a m y s i ę , ż e d z i a ł a n i e o w e g o c i ś n i e n i a r e a k c y j n e g o n i e t y l k o w w y p a d k u r e f l e k t o r a b ę d z i e w i d o c z n e ; w p r z y k ł a d z i e z a r m a t ą p o w i a d a m y : z j a k ą s i ł ą a r m a t a d z i a ł a n a k u l ę , z t a k ą d z i a ł a k u l a n a o d w r ó t n a a r m a t ę ; w n a s z y m w y p a d k u m o ż e m y r ó w n i e ż p o w i e d z i e ć : w y s y ł a n a e n e r g i a w y w i e r a c i ś n i e n i e n a c i a ł o , z k t ó r e g o w y s z ł a ; j a k d ł u g o c i a ł o w y s y ł a e n e r g i ę n a w s z y s t k i e s t r o n y , t a k d ł u g o o w e c i ś n i e n i a s i ę z n o s z ą , w y o b r a ź m y s o b i e j e d n a k , ż e c i a ł o p r o m i e n i u j ą c e ( a t o m ) p o r u s z a s i ę w p e w n y m k i e r u n k u ; w t a k i m r a z i e e n e r g i a p r z e d n i m s i ę z g ę s z c z a , z a n i m s i ę r o z r z e d z a ( p o d o b n i e j a k t o s i ę d z i e j e z i l o ś c i ą f a l n a d c h o d z ą c ą w p e w n y m p u n k c i e w p r z e c i ą g u s e k u n d y w e d ł u g z a s a d y D o p p l e r a y ) , e n e r g i a z g ę s z c z o n a b ę d z i e s i l n i e j d z i a ł a ć n i ż r o z r z e d z o n a i s t ą d p o w s t a n i e s i ł a d z i a ł a j ą c a n a p r o m i e n i u j ą c e c i a ł o w k i e r u n k u p r z e c i w n y m j e g o r u c h o w i ; i m p r ę d z e j c i a ł o s i ę b ę d z i e p o r u s z a ć , t e m b a r d z i e j w y s y ł a n a e n e r g i a b ę d z i e s i ę p r z e d n i m z g ę s z - c z a ć a z a n i m r o z r z e d z a ć , t e m w i ę k s z e b ę d z i e c i ś n i e n i e r e a k c y j n e . E n e r g i a u c h o d z i z c i a ł a z s z y b k o ś c i ą ś w i a t ł a ; j e ś l i t e d y c i a ł o s a m o p o r u s z a ć s i ę b ę d z i e z s z y b k o ś c i ą ś w i a t ł a , t o e n e r g i a p r z e d n i m n i e
b ę d z i e s i ę m o g ł a o d n i e g o o d d a l i ć ; e n e r g i a c i ą g l e w y s y ł a n a m u s i a ł a b y s i ę s k u p i a ć n a p o w i e r z c h n i p r z e d n i e j c i a ł a l e c ą c e g o , g ę s t o ś ć e n e r g i i b y ł a b y n i e s k o ń c z o n a , z t y ł u r o z r z e d z e n i e e n e r g i i b y ł o b y n i e z m i e r n e , w s k u t e k t e g o z a ś c i ś n i e n i e r e a k c y j n e n a c i a ł o p r o m i e n i u j ą c e b y ł o b y n i e s k o ń c z e n i e w i e l k i e , w i ę c n i e d o p r z e z w y c i ę ż e n i a , a z a t e m g ó r n ą g r a n i c ą m o ż l i w e j s z y b k o ś c i p r o m i e n i u j ą c e g o a t o m u j e s t s z y b k o ś ć ś w i a t ł a . W y n i k a t o t a k ż e z t e o r y i p r ą d ó w k o n w e k c y j n y c h , j e ś l i p r z y j m i e m y , ż e a t o m z a w i e r a e l e k t r y c z n o ś ć . Z a e l e k t r y c z n y m ł a d u n k i e m a t o m u z a ś p r z e m a w i a w i e l e d o ś w i a d c z e ń z d z i e d z i n y e l e k t r y c z n o ś c i w g a z a c h , e f e k t Z e e m a n n a , s i ł a k i e r u n k o w a w p ł y n n y c h k r y s z t a ł a c h i t d . P r z y j m i j m y n a r a z i e , ż e a t o m j e s t n a ł a d o w a n y e l e k t r y c z n o ś c i ą j e d n e g o t y l k o z n a k u ( r e z u l t a t w a ż n y j e s t i d l a w y p a d k u , g d z i e p o l e j e d n e g o z n a k u o t a c z a p o l e p r z e c i w n e g o z n a k u , j a k t o m a m i e j s c e w n e u t r a l n y m a t o m i e ) ; l e c ą c e c i a ł o n a ł a d o w a n e e l e k t r y c z n o ś c i ą j e s t r ó w n o w a ż n e z g a l w a n i c z n y m p r ą d e m e l e k t r y c z n y m ( R o w l a n d , H i m s t e d t , E i c h e n - w a l d i i n n i ) ; p r ą d e l e k t r y c z n y o t o c z o n y j e s t p o l e m m a g n e t y c z n e m , p r z e d s l a w i a - j ą c e m p e w i e n z a s ó b e n e r g i i t e m w i ę k s z y i m w i ę k s z a s i ł a p r ą d u w z g l ę d n i e s z y b k o ś ć c i a ł a n a ł a d o w a n e g o e l e k t r y c z n o ś c i ą . Z w i ę k s z e n i u s z y b k o ś c i c i a ł a m u s i t e d y t o w a r z y s z y ć w z r o s t e n e r g i i p o l a m a g n e t y c z n e g o , j e ś l i t e d y c h c e m y z w i ę k s z y ć s z y b k o ś ć c i a ł a o b ł a d o w a n e g o e l e k t r y c z n o ś c i ą , m u s i m y u ż y ć s i ł y , o d p o w i a d a j ą c e j j e g o m a s i e m e c h a n i c z n e j i n a d t o s i ł y , o d p o w i a d a j ą c e j j e g o ł a d u n k o w i , d l a z w i ę k s z e n i a e n e r g i i m a g n e t y c z n e j . S k u t k i e m t e g o , o p ó r c i a ł a p r z e c i w z m i a n i e r o ś n i e n i e z m i e r n i e z s z y b k o ś c i ą c i a ł a , a g d y s z y b k o ś ć w y n o s i 3 . 1010 cm s e k . — i ( t. j . s z y b k o ś ć ś w i a t ł a ) , o p ó r t e n j e s t n i e s k o ń c z e n i e w i e l k i , a w i ę c n i e d o p r z e z w y c i ę ż e n i a ; t a k i s t ą d w y n i k a g ó r n a g r a n i c a m o ż l i w e j s z y b k o ś c i ś w i a t ł a . N a j w y ż s z ą m o ż l i w ą t e m p e r a t u r ą j e s t t e m p e r a t u r a , j a k ą b y p o s i a d a ł n a j c i ę ż s z y a t o m , l e c ą c y z s z y b k o ś c i ą ś w i a t ł a .
J. L. Salpeter.
N» 30 W SZECH ŚW IAT 467
P R O F . L. G E N A U .
B A D A N IA N A D D Z I E D Z I C Z N O Ś C IĄ .
Podobieństwo dzieci do ich najbliż
szych lub mniej blizkich krewnych, oj
ca, matki, dziadka, babki, czasem naw et w uja i ciotki do tego stopnia zdawało się być obowiązującem i tale zawsze zdu
miewało, że, jeżeli w rodzinie był dzie
ciak, każdy w yrażał swe zdanie o ja- kiemkolwiek fizycznem lub moralnem po
dobieństwie do kogobądź z krewnych.
P ak t takiego przenoszenia cech stanowi to, co nazywamy dziedzicznością.
Oczywiście dziedziczność nie je s t to zjawisko proste, gdyż to podobieństwo dzieci do ich krew nych byw a bardzo k a pryśne. Czasem naw et nieznaczne szcze
góły mogą przekazywać się z podziwu godną ścisłością, podczas gdy innym r a zem dziecko niczem nie przypomina sw e go ojca lub matki; to obserwujemy wzmocnienie podobieństwa, to znów osła
bienie; z rodziny uczciwych ludzi może wyjść zbrodniarz i, naodwrót, niczem nie wyróżniający się rodzice mogą mieć syna a rty stę lub genjalnego uczonego.
Nasze wiadomości o dziedziczności nie
dawno posunęły się znacznie naprzód;
nauka przysporzyła nam poważne dane, wyjaśniające zagadnienie to, dotychczas bardzo niejasne i zagm atw ane sprzecz
nościami.
Przedewszystkiem, co może być dzie
dziczne? Jeżeli chcemy opisać zwierzę, nasamprzód wyliczamy jego własności, odpowiadające gatunkowi, do którego należy, a następnie te, które odróżniają go od zwierząt tego samego gatunku.
W iadom em je s t dostatecznie, że z pomię
dzy tych wszystkich własności g atu n k o wych nie przekazują się tylko te, które znane są, jako objaw wypadkowy, uza
leżniony od warunków życiowych. A za
tem, kalectwa nab y te wypadkowo, abso
lutnie nie przekazują się: poddani ampu- tacyi, wypadkowo oślepli, miewają zu
pełnie normalne dzieci bez wszelkiego osłabienia jakiegokolwiek organu; k a lectwa dokonywane ja k o zwyczaje n aro dowe, np. krępowanie nóg u kobiet chiń
skich, obcinanie ogonów i uszów pew nym gatunkom psów, wcale nie ulegają dziedziczeniu, pomimo to, że zwyczaje takie praktykow ały się całe stulecia. Te cechy niedziedziczone zowią się nabyte- mi. W ten sposób to, co dziedziczy się stanowi d rugą kategoryę cech wrodzo
nych; te ostatnie nie zawsze dziedziczą się, je d n ak zawsze mogą być przekazy
wane potomstwu niezależnie od tego, czy będą to właściwości anatom o-fizyologicz- ne, np. wzrost, barwa oczu lub włosów, skłonność do tycia, długie życie i t. d., czy też właściwości psychologiczne, ja k zdolności artystyczne, skąpstwo, cnota, religijność, czy też cechy patologiczne, jak np. skłonność do gruźlicy, astmy, popędy samobójcze lub zbrodnicze.
Na czem polega istota m ateryalna tego przekazywania? Wszystkim wiadomo, że zwierzę pochodzi od spotkania się dwu elementów komórkowych; je d e n —j a j e — w ytwarza samica, d ru gi—plemnik—w y tw arza samiec. Pomimo znacznej różni
cy co do wielkości tych dwu komórek (plemnik je s t niewidzialny gołem okiem, podczas gdy jaje, ja k np. żółtko u p ta ków może być bardzo duże), niema wi
docznej przewagi ojca lub m atki w prze
kazywaniu cech wrodzonych. Lecz za
równo w elemencie samca, j a k i samicy w określonej ilości znajduje się sub stan cya, która zawiera w sobie cechy poten- cyalnie-dziedziczne. Ta m ateryalna isto
ta dziedziczności zowie się plazmą zarod
kową; na podstawie wielu dowodów roz- powszechnionem w nauce je s t m niem a
nie, że zaródź ta składa się z ciała, znaj
dującego się w jądrze ja ja i plemnika, ciała, które może być uwidocznionem w mikroskopie za pomocą barwienia.
Rzeczywiście, ta chromatyna, ja k ją zowią, znajduje się w ściśle określonej ilości w obydwu komórkach, połączenie których, i tworzy nową istotę.
Plazma zarodkowa w nadzwyczaj m a
łej objętości zawiera poteneyalnie bardzo
dużą ilość szczególnych cech wrodzo-
468 WSZECHŚWIAT M 30
nych, które mogą być niezależnie jedne od drugich dziedziczone. Zupełnie słusz- nem będzie przypuszczenie, że cechy te są w związku z obecnością w zarodku cząsteczek m ateryalnych, różniących się, najprawdopodobniej, swym składem che
micznym i oznaczanych mianem d eter
minantów (określających), idyoblastów i t. d.; kurczę otrzym uje z czasem g rz e bień pewnej formy, pokryte lub nie, pie- rzami łapy i pióra, szczególnej b arw y dla tego, że w ja ju k u ry i w plem niku ko g u ta j e s t pewne ciało chemiczne.
Zwykła obserwacya wskazuje, że je d n a cecha określająca (determ inant) może w zupełności odpowiadać całemu zbiorowi cech szczególnych; np. wiadomo, że ist- ( nieje pew na harm onia w proporcyach części ciała, głowy, biustu, rąk, nóg, p ra wie zawsze istnieje zależność pomiędzy barw ą włosów, brody i oczów, zarówno ja k i tem p eram en t sangwiniczny, nerw o wy lub limfatyczny, pomimo n ieokreślo
ności samej nazwy, czyni przypuszczalną łączność pomiędzy cechami anatomiczne- mi, fizyologicznemi i psychologicznemu.
Można przyjąć swoistą substancyę, k tó ra będzie d eterm inantem , np. te m pera
m en tu nerwowego i w sk u te k tego także d eterm inantem pewnej ilości bardzo ró żnorodnych cech odrębnych. N aw et w ię
cej, niedawne badania dowiodły, że czę
sto mamy do czynienia z równoległem działaniem lab współdziałaniem determ i
nantów. Np. wiadomo, że istnieje goź
dzik (Matthiola) z listeczkam i owłosio- nemi i gładkiemi. Widocznie owłosienie liści pochodzi od czterech d eterm in an tów, które oznaczamy literami C, R, II, Iv; jeżeli te cztery d eterm in a n ty w sz y st
kie znajdują się w plaźmie zarodkowej, goździk m a listki owłosione i czerwone kw iatki (C i R —d e te rm in a n ty koloru);
jeżeli b rakuje jed n eg o z nich, goździk ma liście gładkie. T ak samo u zwykłej szarej myszy, odcień koloru szerści i oczów je s t w związku z pięcioma d eter
minantami, oznaczonemi literami C, S ,
P, M, U. Jeżeli zmieniony je s t je d e n z determ inantów , w ystępuje i pewna zm ia
na w kolorze; np., jeżeli C j e s t zastąpio ne przez drugi d eterm inan t A, mysz s ta
je się albinosem z czerwonemi oczami;
jeżeli S zastąpi N i otrzym amy formułę
C N P M U, mysz stanie się czarną itd.
Form ułą dziedziczności zowiemy lormułę plazmy zarodkowej, dającą się zbudować tylko na podstawie bardzo długotrwałych i tru d ny ch doświadczeń, które dotąd prze
prowadzone zostały tylko nad bardzo małą ilością zwierząt i roślin.
Jednem słowem, każdy z elementów rozrodczych (gametów) najprawdopodob
niej zawiera w swem jądrze pewną licz
bę n swoistych substancyi chemicznych, zdolnych do zmian samoistnych. Niema żadnego związku pomiędzy tą liczbą n a ilością cech odrębnych badanej istoty, gdyż z jednej strony cechy odrębne w większości wypadków są wynikiem współ
działania wielu determinantów, a z dru
giej strony je d e n i ten sam determ inant m a wpływ n a mnóstwo różnorodnych cech odrębnych.
K westya dziedzicznego przekazywania cech j e s t w istocie k w estyą przekazywa
nia determinantów. To ostatnie podlega ścisłym prawidłom, które zowią się p r a wem Mendla od nazwiska zakonnika au- stryackiego, k tó ry je odkrył w r. 1865.
I Dla zrozumienia tej kw estyi należy szcze
gółowo opisać doświadczenie.
Dzikie m yszy szare i białe, które mo
żna łatwo dostać u handlarzy zwierząt, wybitnie różnią się między sobą; pierw
sze mają szerść zabarwioną i oczy czar
ne, drugie zupełnie białą szerść i oczy czerwone, t. j. pozbawione ciała barwią
cego. Można znaleźć praw a dziedziczno
ści tych dwu różnorodnych sym etrycz
nych cech odrębnych: obecność lub brak barwnika.
Krzyżowanie tych dw u gatunków nie
odmiennie daje potomstwo zupełnie po
dobne do przodka koloru szarego i z czarnemi oczami; mieszanina tych syme
trycznych przedstawicieli nie istnieje—
nie można otrzymać formy mieszanej;
tylko szary przodek znajduje swoje od
bicie w potomstwie; w ten sposób m ó wimy, że szary przedstawiciel przeważa;
przedstawiciel zaś białego koloru, który
nie znajduje dla siebie wyrazu i ukry ty
-JS6 -30 WSZECHŚWIAT 469
je s t za innemi, poddaje się lub istnieje ukrycie.
Przeprowadzimy dalej doświadczenie;
skrzyżujemy mieszaninę z górującą sza
rą cechą; i w ty m wypadku dostaną się w potomstwie znów szare, lecz zarazem i białe myszy z czerwonemi oczami, ja k kolwiek w mniejszej liczbie, niż szare.
Jeżeli doprowadzimy do znacznej ilości krzyżowań z otrzymaniem kilku setek potomstwa, można ustalić określony sto sunek ilościowy pomiędzy dwoma g a tu n kami, wyrażający się w otrzymaniu trzech szarych na jednę białą mysz.
Teraz należy poddać analizie to doś
wiadczenie: potomstwo pierwszego poko
lenia, to, które całe było szare, powstało ze złączenia się dwu gamet: jednej za wierającej w sobie determ inant C s to sownie do c e c h y - b arw y szarej, drugiej, zawierającej d e term in a n t A stosownie do cech albinizmu. Te dwa determ inan
ty przedostają się do wszystkich tkanek ciała potomków, nie wyłączając organów rozrodczych ja jn ik a lub gruczołów ją d ro wych. W chwili tworzenia się jaj i plem
ników, w skutek nieznanej przyczyny, te dwa d eterm inanty nie mogą istnieć w jednej komórce; oddzielają się jeden od drugiego; w ten sposób powstaje, ja k utrzym ują, rozdział determ inantów sy
metrycznych. Jed n a połowa gam et o trzy muje determ inant C (szary), druga poło
wa—determ inant A (albinizm). Jeżeli chcemy skrzyżować potomków pomiędzy sobą, możemy otrzymać cztery kombi- nacye:
Szary z szarym (C C )
Szary z białym ) Biały z szarym j - ' Biały z białym (A A)
Te cztery kombinacye dadzą następu
jące wyniki:
S zary z szary m da sz a ry w czystej p ostaci f da p o to m stw o n ie cz y ste, S zary z białem | p 0^ 0^,ne p o to m stw a B iały z szarem | p ierw gz6g 0 p o k o len ia
| B iały b iałem da c z y s ty b ia ły g a tu n e k .
Można wyniki te w yrazić znacznie pro
ściej:
C A x C A = 1 CC -{- 2 CA-J-1 AA, a więc
to, co w zupełności odpowiada doświad
czeniu.
Dzisiaj nie można jeszcze twierdzić, że zasady teoryi Mendla stanowią jed y n e i niezaprzeczalnie pewne prawo dziedzicz
ności, lecz je s t to bardzo możliwe, gdyż wraz z wzrostem prac doświadczalnych w zrasta liczba nowych przykładów.
Najnowsze badania, których wyniki wyżej przedstawiłem, t. j. istnienie de
terminantów, ich wspólne działanie w tworzeniu cech zewnętrznych, objawy przewagi i podziału determinantów, dają pojęcie o ilości faktów, przedstawiają
cych dość trudności do wyjaśnienia ich:
wspomnę tu o atawizmie, o skutkach po
krewieństwa w rodzinie i o nieprzekazy- waniu cech nabytych.
Atawizm (z łacińskiego słowa atavu s—
przodek) je s t to dziwne zjawisko, pole
gające na zjawieniu się zupełnie nieprze
widzianej formy, podczas rozmnażania roślin lub zwierząt, przypominającej przodka, już w ciągu wielu pokoleń nie istniejącego.
Oto przykład: krzyżujemy białą mysz z czerwonemi oczami (determinant ANM) z innym gatunkiem myszy również z czerwonemi oczami, lecz żółtobrunatną szerścią (determinant CSS); zdawałoby się logicznem, że potomstwo będzie mia
ło oczy czerwone, ja k i rodzice, oiaz szerść żółta lub biała; jed n ak w rzeczy
wistości powrstaje co innego; całe potom
stwo tego krzyżowania ma oczy czarne i szerść szarą. Utożsamia się ono z dzi
k ą myszą, prawdopodobnym, jakkolwiek bardzo oddalonym przodkiem obudwu gatunków.
Uznanem zostało, że krzyżowanie po
między krewnemi zarówno w rodzinach ludzkich, ja k i zwierzęcych daje wyniki niepomyślne; jed n ak nie wiadomo, dla
czego mianowicie zupełnie zdrowi męż
czyzna i kobieta, będąc bliższemi k rew nemi miewają więcej lub mniej nienor
malne potomstwo. Opierano się na tem,
co było wypowiedziane wyżej: człowiek
ma tyleż szans przekazać swym dzieciom
przeważające wybitnie wyrażone w nim
j a k i utajone cechy; po za tem, obaj
zdrowi rodzice mogą posiadać w stanie
470 W SZ EC H SW IA T M 30
u tajonym jednakow e determ inanty cha
r a k te ru patologicznego, które spotykając się podczas tworzenia potomka, otrzy
m ują uwidoczniony swój wyraz; dla te go też należy według możności w y strze
gać się takiego mieszania krwi.
Dla ty ch samych powodów związki pomiędzy osobnikami bardzo różniącemi się pomiędzy sobą a zatem nie m a ją c y mi wspólnych determ inantów patologicz
nych) dają silniejsze potomstwo, niż to, które otrzym uje się z mieszaniny czy ste
go gatunku. Ponieważ cechy zew nętrz
ne zwierzęcia zależą od determinantów , znajdujących się w jeg o pierworodnej komórce i przekazujących się potomstwu po podziale, staje się jasnem , że cechy, będące wynikiem w aru nk ó w życiowych nie dziedziczą się, jeżeli, oczywiście, nie okazały wpływu na stan ogólny zdrowia;
niema żadnej zasady do tego, by u tr a ta np. oczów odezwała się na d eterm in an ta ch w sto su nk u do tego organu. Gdy cechy nabyte, ja k np. alkoholizm, g r u ź lica i t. d. niszczą ogólny stan zdrowia, wówczas może nastąpić, co zresztą zda
rza się bardzo często, zm iana d eterm i
nantów i w sk utek tego powstanie no
w ych cech zew nętrznych u następnego pokolenia.
Tłum. K. S.
L. D E L A U N A Y .
H I S T O R Y A T E O R Y I G E O L O G I C Z N Y C H .
Uzupełnimy jeszcze zresztą wywody powyższe zaznaczeniem, że istnieją u m y sły, które, czy to przez lenistwo i u b ó s t
wo wyobraźni, czy to pod wpływ em przezornej reak cyi przeciwko niepew nym hypotezom, potrafią się obejść, albo p rzy najmniej ta k u trzym ują, bez tej potrze
by wglądania w przyszłość i przeszłość, o której mówiłem na początku. W sa
mej rzeczy, faktem je s t, że dla n ie k tó rych ludzi istnieje tylko teraźniejszość i, jakk o lw iek zaślepienie takie może się innym w ydać dziwacznym, jednakże wła
ściwość ta odbija się na n au k ach p r z y
rodniczych. „Przeszłość i przyszłość, u trzy m u ją oni, to cienie i chim ery n ie
uchw ytne; poprzestańm y na badaniu te
raźniejszości; św iat był i będzie zawsze takim, ja k im jest; przyczyny, analogicz
ne z temi, ja k ie działają w chwili obec
ne], wywoływały zawsze te same skutki;
teraźniejszość, bez żadnych zmian, w y
starcza do wytłum aczenia tego, co s tw ier
dzamy o przeszłości; co dotyczę przysz
łości, to nie kłopoczmy się o nią; nasi potomkowie podejmą się jej zbadania".
Podobne rozumowanie odnosiło zw ycięst
wo w historyi geologii, albo wtedy, kie
dy ludzie zbyt małe jeszcze mieli poję
cie o rzeczach, nie dotyczących ich bez
pośrednio, i dlatego nie mogli robić od
k ry ć poza ich szczupłym widnokręgiem, albo wtedy, kiedy szafowanie teoryami, wiszącemi w powietrzu, pociągało za so
bą przez reakcyę potrzebę oparcia się n a gruncie bardziej solidnym. W o k re
sach takich, miejsce obu interpretacyi filozoficznych (katastrofizmu i ewolucyo- nizmu) zajmował aktualizm albo unifor- mitaryzm , który, u suw ając sam problem, pozbywał się w te n sposób potrzeby szu
kania jego rozwiązania.
Oczywista, że aktualizm ciasny, tak i j a k np. Leymeriego, który był przekona
ny, że spalając piryt w przyrządzie labo
rato ry jn y m , ilustruje działalność w ul
k anu,—może stać się nieomal śmiesznym.
Jednakże pew na doza aktualizm u w po łączeniu z teoryam i ogólnemi, ogarniają- cemi szerszy widnokręg, stanowi n ie
zbędną podstawę i je d y n y trw ały funda
m en t wszelkiej umiejętności, opartej na obserwacyi. To też zobaczymy niżej, że największe zasługi w dziedzinie geologii położyli ci, którzy zabrali się przede
w szystkiem do dobrego obserwowania zjaw isk współczesnych, aby dojść w ten sposób w ytłum aczenia zjawisk minionych;
przyczem milcząco zakładali, że je d n ak o we skutki zawsze były wywoływane przez jednakow e przyczyny.
Reasumując, możemy tedy w ten spo
sób przedstawić trzy główne teorye, do k tórych sprowadzają się wszystkie inne:
l-o świat powstał, modyfikował się i zni
knie w raptow nych zmianach, przypisy
JSTa 30 W SZECHŚWIAT 471
wanych często dekretom woli wyższej, niekiedy—walce dwu pierwiastków, zwy
ciężających na zmianę; św iat je st dzie
łem aktów twórczych, kolejno po sobie następujących (katastrofizm); 2-0 jakiem- kolwiek je s t pow stanie świata, zmieniał się on stopniowo na mocy praw niew zru
szonych i ustalonych od początku (ewo- lucyonizm); 3-o świat był i będzie zaw
sze takim, jakim je s t (aktualizm).
Powyższe teorye ogólne, których głę boki sens usiłowałem ująć, wchodzą już raczej w dziedzinę t. zw. niegdyś filozo
fii przyrody, niż w dziedzinę Nauki w ścisłem tego słowa znaczeniu. Są one dedukcyami, niezależnemi od obserwacyi, lub conaj wyżej opieraj ącem i się wyłącz
nie na owych pierwszych spostrzeżeniach nadzwyczaj nieokreślonych i łatwych, które codzienne życie n asuw a najmniej uważnemu. Natom iast pierwsze zaczątki Umiejętności geologicznej mogły powstać dopiero wtedy, kiedy rezonowanie apry- orystyczne w szkołach i portykach u s tą piło miejsca zawarcia znajomości z przy
rodą i doszukiwania się na powierzchni ziemi śladów zjawisk dawnych; zaś re- k onstrukcya ty ch ostatnich stała się możliwą w następstwie porównywania ze sk u tkam i zjawisk współczesnych, a więc w następstwie umiejętnego stosowania aktualizmu. Tym sposobem hypotezy uogólniające i olbrzymie syntezy kosmo- goniczne zyskały oparcie w szeregu fak
tów, z czasem coraz lepiej ustalanych i gromadzonych przez niezliczonych p ra cowników. Z początku badania i anali
za, potem wnioskowanie syntetyczne,—
oto metoda ogólna każdej nauki przyrod
niczej; niżej wskażę, ja k metoda ta w y gląda w geologii.
D z i e j e u m i e j ę t n o ś c i g e o l o g i c z n e j . Na początku, obserwacye geo
logiczne musiały mieć ch ara k ter pobież
ny i lokalny; obejmowały zjawiska, od
bywające się i dziś jeszcze, a zatem dla ludzkości oddawna powszednie; stąd nie
uniknioną się stało rzeczą, że zjawiska te tłumaczono w sposób w ybitnie aktu- alistyczny. Zdziwienie—ten punkt w y j
ścia dla wszelkiego badania naukow e
go—cechuje ignoranta w znacznie m niej
szym stopniu, niż uczonego. Ten, kto wie bardzo mało, ma, podobnie ja k dziec
ko, tyle sposobności do podziwiania, do zachwycania się, że, szafując tem uczu
ciem na prawo i lewo, szybko obojętnie
je. Dzikiego, rzuconego na b ruk Paryża, mniej uderza telefon lub telegraf bez drutu, od możności otrzymania wody i ognia przez odkręcenie kranu i potarcie zapałką. Pierwsi obserwatorowie, którzy robili spostrzeżenia, mające związek z geologią, poprzestawali na dawaniu w y tłumaczeń bardzo prostych albo prostych przynajmniej dla nich. Kiedy spostrze
gali szczątki morskie na lądzie stałym w odległości dość znacznej od wybrzeża, sądzili, że miał tu miejsce silniejszy przypływ morza; podobnie piaski i głazy miały być dowodem przejścia przez dane miejsce wód; jeśli odległość od morza wydawała się zbyt wielką, to uciekano się w razie potrzeby, dla zrozumienia skamieniałości, do wygodnego czynnika nadnaturalnego w postaci tkwiącej w ka
mieniach siły, tajemniczej własności, któ
ra w sposób kapryśny naśladowała m u
szle lub kości. Jednakże, w wypadkach zbyt trudnych, ja k wynurzanie się wysp wulkanicznych, ognie podziemne, trzęsie
nia ziemi, myśliciele bardziej śmiali u cie
kali się już do katastrofizmu, a znowu w razach, kiedy rzucały się w oczy prze
dewszystkiem kolejne następowania i co
fania się wód, kuszono się o stwarzanie cyklów ewolucyjnych.
Cały okres starożytny, a później czasy średniowieczne nie wyszły po za ten pierwszy stopień, chociaż stosowano już w tedy zależnie od okoliczności owe trzy teorye podstawowe, których znaczenie wyżej wyłożyłem. Zrozumiemy to, jeśli zwró,cimy się do dwu narodów, których myśl formowała naszą: Greków i H ebraj
czyków.
U Grekówr religia i filozofia są w za
sadzie katastroficznemi; antropomorflzm dominuje; obserwowanie przyrody spro
wadza się do nikłych rozmiarów; Heleń-
czyk często posługuje się pięknemi i do-
wcipnemi wyrażeniami, za to nie je st
zwolennikiem faktów; dla objaśnienia te
dy wszystkich znanych podówczas obser-
472 W SZECHŚWIAT M 30
wacyj geologicznych opinia powszechna zwracała się albo do najbardziej ciasne
go aktualizmu albo do tajemniczych chceń boskich. Podobnie późniejszy Rzy
mianin, chłop, inżynier lub żołnierz, je sz cze bardziej oprze się na aktualizmie.
Jednakże w świecie heleńskim istnieje już inny prąd, im portow any być może z początku z odległej Azyi, z Babilonu al
bo n aw et z Indyj 1), krajów, w których idee o ewolucyi, o panteizm ie i staw aniu się w y d ają się do pewnego stopnia wro- dzonemi. Aby się o tem przekonać, dość przeczytać owe m ity wspaniałe, stano
wiące teogonię Hezyoda, oraz ja k o p rzy kład, epizod, sprowadzony później do banalnych narodzin Cyprydy. Szkoła fi
lozofów jońskich, szkoły Pytagorasa, Epi
k u ra oraz Lukrecyusza, powołują ju ż do życia pierwiastki, siły uniwersalne, k tó rych gra, bez interw encyi jakiejkolw iek woli postronnej, w y starcza do tw orzenia zm iennych kształtów rzeczy i istot. Ato- mizm D em okryta, en e rg e ty k a Heraklita, kolejność akcyi i reakcyi, pomyślana przez Empedoklesa,—w szystko to są pró
by objaśnienia utw orzenia się m a tery i i budowy ziemi, niezależnie od ja k ie g o k o l
wiek k ap ry su boskiego, pod impulsem jed yn eg o pierw iastku, poprzedzającego m a tery ę i pobudzającego j ą do powolnej ewolucyi. Jeszcze bardziej ewolucyjną je s t teorya P ytagorasa, w edług której narodziny i śmierć to tylko zmiany for
my, a cykle kolejne stw arzają n a zmia
nę w jed n y m i ty m sam ym punkcie g ó ry i morze. U P lato n a i A rystotelesa znajdujem y znowu tę ideę okresów, spro
wadzających kolejno sam orzutne znisz
czenia i odradzania się. W j a k podniosły sposób korzą się Grecy azjatyccy przed przedziwnym symbolem Adonisa, młode
go boga, odradzającego się n a wiosnę!
Ten sam prąd podwójny spotykam y
l )
Z a kraj d a w n y c h A ry ó w , sk ą d p r z y w ę d ro w a li C eltow ie, G erm an o w ie, S ło w ian ie , G re c y i Ita lio c i, u w a ż a się z w y k le A fg a n ista n . A ry j- cz y k m a skłonność do p o lite iz m u , S e m ita —do m o n o te iz m u . N a to m ia s t B ab ilo n czy cy (T urań- czycy?) i In d u s i p rz e sią k n ię c i są ew o lu c y o n iz - m em .
u Hebrajczyków: z jednej strony, Bóg działający, mieszający się ciągle do swe
go tw o ru ,—sprowadza potop, osusza mo
rze Czerwone, zatrzymuje słońce; z d ru g ie j—owa piękna opowieść przyrodnicza o Genezie, zapożyczona być może u Ba- bilończyków, w której tchnienie Boskie, p ierw iastek siły i życia, obala zpocząt- ku chaos, aby stworzyć później światło, oraz przez stopniowanie postępowe r ó wnoważne z ewolucyą istoty żyjące w porządku prawie dokładnie zgodnym z dedukow anym przez nas z obserwacyi *).
W ieki średnie, w ciągu których nie obserwowano wcale albo bardzo mało, zadawalniają się owemi antycznemi kon- cepcyami hebrajskiemi lub greckiemi, podejmowanemi i modyfikowanemi zre
sztą przez fermentujące ludy barb arzy ń skie. Dualizm, panujący u wszystkich tych ludów, które porzuciły późno Ałtaj, stepy turkom ańskie i Persyę, przenika coraz bardzioj do chrystyanizmu głównie w postaci herezyi, ale n aw et i jak o do
k tr y n a prawowita. Mgliste spostrzeżenia pierwotne o budowie obszarów ziemskich oraz ruchach fal morskich, mających tłu maczyć szczątki istot morskich, rozsiane wszędzie,—u stępują w tym okresie chę
tnie miejsca walce między dwoma pier
w iastkam i przeciwnemi, kolejno zwycięs
kiemu; jednocześnie przypisywaną je s t rola zasadnicza wpływom astralnym , za pożyczonym od Chaldejczyków, przeję
tym następnie przez Arystotelesa oraz rozwiniętym z kolei przez zwolenników szkoły A leksandryjskiej. W ie k i średnie, jak o całość, uk azu ją się nam w postaci katastroficznej.
Zresztą w yjątek stanowią być mo e owi okrzyczani alchemicy, którzy wbrew opinii powszechnej, przynajmniej ci z XIII-ego i XIV-ego stulecia, są ni mniej ni więcej, ja k założycielami nauki nowo
•) W e d łu g k o m e n tarza , o g ó ln ie p rz y ję te g o ,
w y k ła d kosm o g o n iczn y , z n a jd u ją c y się n a czele
G enezy, j e s t dziełem tw ó r c y E lo h is ty . N a to
m ia st J e h o w is ta , u w a ż a n y za u p o rcz y w e g o p>e-
sy m istę, sądzi, że cz ło w ie k z ja w ił się n a ziem i
w cześn iej od ro ślin i zw ie rz ą t; w e d łu g niego
ró w n ie ż k o b ie ta p o w sta ła z m ężczyzny.
J\fo 30 WSZECHŚWIAT 473
żytnej. Na alchemików zapatrują się zwykle, jako na ludzi, którzy poszuki
wali jedynie kam ienia filozoficznego albo k rynicy odmładzającej; tymczasem w rze
czywistości usiłowali oni zbudować n a u kę obserw acyjną i eksperymentalną. Bez- wątpienia, wpadali w nadmierne teo re
tyzowanie, kiedy z samego początku, nic nie wiedząc jeszcze, chcieli sprowadzić m ateryę do jej pierwiastków składowych albo wierząc, że j e s t ona jed n ą co do swej istoty, usiłowali za pomocą środ
ków prawdziwie jeszcze dziecinnych, za
mieniać jedne jej formy na drugie; j e dnakże oni to byli łącznikiem między chemikami bizantyjskimi i arabskim i a uczonymi Odrodzenia, łącznikiem, który przygotował pojawienie się takich mę
żów, j a k Leonardo da Vinci i Palissy.
Zdobyczy geologicznych o charakterze nieco poważniejszym dostarcza nam wiek XVI-y w osobach dwu dopiero co w y mienionych obserwatorów oraz innych uczonych mniej znanych, ja k Pracastoro, Allessandro degli Allesandri, którzy j e dnocześnie dochodzą do wniosków ana
logicznych. Możemy już mówić o n a r o dzinach geologii, która rarazie posiada charakter ściśle aktu alisty czn y i opiera się na kilku obserwacyach nad skam ie
niałościami, aburyam i oraz nad działal
nością wody. I oto n atychm iast zaczyna wrzeć walka z katastrofistami, mająca na celu wykazanie, że jed en je d y n y po
top, następ u jący po boskim akcie tw ó r czym, je s t objaśnieniem niewystarczają- cem, że trzeba przyjąć większą ilość r u chów w wodach, takich ja k ruchy lokal
ne, przypisyw ane przyczynom, dziś je s z cze działającym; w ysychanie jezior lub zapełnianie się zagłębi napływam i poto- kowemi, przemieszczanie się w związku z tem łożysk rzecznych i t. d. Przew aż
nie przez nieświadomość w mniejszym stopniu przez obawę przed kataklizmami, zapominano ted y w owej chwili o tem, co stanow i obecnie podstawę geologii:
przemiany zupełne budowy ziemi w cią
gu okresów, rewolucye wewnętrzne, o których świadczą z nachylenia, fałdowa
nia, przewracania się w arstw, pierwotnie poziomych. Dążąc do odnoszenia wszy
stkiego do człowieka i objaśniania wszy
stkiego za pomocą bezpośredniego do
świadczenia własnego, ludzkość zdawała się implicite przypuszczać w owym cza
sie, że Ziemia nie posiada historyi.
Pierwszym, który stwierdził w przyro
dzie owe przemieszczania się obszarów na powierzchni ziemi i który wytłum a
czył je zgodnie z prawdą, był duńczyk Mikołaj Stenon (1669 r,); je s t on zatem prawdziwym ojcem geologii współczes
nej. W obliczu tych przemieszczeń Ste
non uważał za potrzebne aktualizm, sto
sowany w szczegółach, tę podstawę nie
zbędną wszelkiej poważnej obserwacyi, złączyć z kataklizmami, które dla zja
wisk bardziej ogólnych są już nieco zbyt spekulacyjne. Geolog duński je s t w y
raźnym aktualistą, niekiedy nawet prze
sadnym, kiedy bada powierzchnię ziemi i kiedy ustala następujące cztery wiel
kie zasady podstawowe geologii:
„l-o. W arstw y Ziemi są wytworem osadzania się w wodzie.
‘2-o. Warstwa, leżąca na innej w arst
wie, je st od niej późniejszą.
3-o. Warstwa, zawierająca muszle mor
skie, została osadzoną w morzu.
4-o. Pokład morski z początku oka
dzał się poziomo. Jeśli widzimy dzisiaj warstwę nachyloną, to znaczy to, że po osadzeniu została ona przewróconą; jeśli w arstw a nachylona p rzy k ry ta je s t inną w arstw ą m orską poziomą, to w ynika z tego, że pierwsza wydźwignięta została z pierwotnego położenia przed powrotem morza, które-osadziło ten drugi pokład11.
Lecz jednocześnie, porzucając swe ob- serwacye lokalne, Stenon wraz z przyja
cielem swym Kartezyuszem, powołuje do życia potężne zapadanie się, wywoływa
ne przez raptowne występowanie na po
wierzchnię ziemi mórz wewnętrznych, uwięzionych w skorupie ziemskiej, lub utożsamia szereg podobnych ruchów, j a kie chce widzieć w Toskanii i których kolejność usiłuje pogodzić z dniami Ge
nezy, Nie mamy zapewne potrzeby roz
wodzić się nad tem, że owe wielkie te- orye ogólne, do których wszyscy dąży
my i które stanowią oczywiście cel osta
teczny nauki, nigdy nie zjawią się zbyt
474 W SZECH ŚW IA T 3S6 30
późno w sto su n k u do obserw acyi lokal
nych; ilość takich spostrzeżeń, j a k ą po
trzeba nagromadzić, ab y stworzyć pod
staw ę prawdziwie trw ałą dla hypotez, je s t ogromną. Czy należy te d y zrezy
gnować z tych ostatnich aż do chwili, kiedy ilość obserwacyj będzie dostatecz
na? Bez wątpienia nie; gdyż obserwa- cya, nie kierow ana przez ideę ogólną, obserwacya, której celem nie je s t spra
wdzenie konsekwencyj tej idei za pomo
cą specyalnego rodzaju doświadczenia, j e s t nieomal bez wartości. W y n ik a z t e go, j a k zaznaczyłem zresztą na począt
ku, że w w y b jrz e tej lub owej teoryi, skłonność insty n k tow na gra zwykle d u żą rolę i długo grać j ą jeszcze będzie.
Aktuałizm, który u Stenona, ja k przed chwilą widzieliśmy, łączył się z teorya- mi, szerokie miejsce udzielającemi k a t a klizmom, u Buffona, w końcu XVIII-ego wieku, w y stęp u je w formie analogicznej, a hypotezy kosmogoniczne tego o statn ie
go nie są o wiele lepiej uzasadnione od hypotez z przed stu laty K artezyusza lub Leibnitza. Rozważania takiego sa mego rodzaju składają się również na pierwszą Historyę Ziemi, na której n a pisanie poważył się Buffon; okresy k o lejne są w niej szacowane w latach. Je dnakowoż naogół Buffon w aktualizmie swoim idzie ta k daleko, że puszcza w niepamięć kapitalne spostrzeżenia S ten o na i w sprawie owych dwu najw ażniej
szych problemów^ geologicznych, przesu
wania się mórz oraz podnoszenia się gór, ucieka się, w obawie przed fantazyami, do objaśnień krańcowo prostackich: n a chylenie w arstw tłumaczy osadzaniem się ich n a nierów nem podłożu, zaś po
w staw anie gór przez spalanie się w g łę
bi ziemi pirytów lub węgla.
Tłum. L. H,
(Dok. nast.)
M I M I K R Y A I H Y P N O Z A ,
Wiadomo powszechnie, co pojm ujem y pod w yrazem „m imikryą", lecz n ik t nie wie, n a ozem, właściwie, ona polega.
Mimikryą nazyw am y to zjawisko, że pewne istoty organiczne przystosowują się do koloru i formy otaczającego je środowiska, w sk u tek czego dana istota staje się mniej widoczną a więc i mniej narażoną n a niebezpieczeństwo ze strony swych prześladowców.
W ja k iż sposób powstaje to zjawisko?
Czy w niem należy uznawać całkowitą, celową, świadomą zmianę typu, czy też stanowi coś przypadkowego.
Przedewszystkiem przytoczę kilka przy
kładów.
Szczególnie zasługuje na wzmiankę spisany przez Wallacea motyl z g a tu n ku Kallima, k tó ry podczas fruw ania ca
ły błyszczy mieszaniną purpurowo-czer
wonych i pomarańczowych barw i który staje się podobnym do zeschniętego li
ścia, skoro tylko złoży swe skrzydła. Po
dobieństwo to je st nad wyraz zdumiewa
jące. Skrzydła tego motyla w postaci zamkniętej p rzy jm u ją formę liścia, przez k tó ry ciągną się w różne strony nerwy.
Motyl p rzyjm u ję barwę szarą, żółtą, czer- wonawo-ceglastą i zielonawą, i ta m ie
szanina kolorów zupełnie odpowiadh za
barw ieniu zwiędniętych liści.
Wallace znajdował tego motyla w miej
scach, gdzie, rzeczywiście, było dużo su
chych liści. W królestwie zwierząt m o
żna znaleźć mnóstwo przykładów mimi- kryi. Zielona żabka, biały niedźwiedź, płowy lew i t. d.,—oto rzucające się w oczy przykłady. W świecie roślinnym m im ikryę spotykam y nie tak często, lecz i tam j ą można obserwować.
Wielu utrzymuje, że m im ikryą pow sta
je dla obrony organizmu. Oczywiście zu
pełnie możliwem jest, że roślina lub zwierzę łatwiej unika nieprzyjaciół, j e żeli są podobne co do koloru i w yglądu zewnętrznego do otaczającego środowis
ka. Lecz w ątpliwem jest, czy można p o wiedzieć, że to lub inne zwierzę przy
brało to lub inne zabarwienie w powyż
szym celu. Mamy tu zapewne do czy
nienia nie z jakim kolw iek celem, lecz ze zw ykłym ubocznym rezultatem właści
wej wielu organizmom tendencyi przy
stosowyw ania się do danego środowiska.
Środowisko działa n a osobniki, ja k g dy
N° 30 W SZ E C H ŚW IA T 475
b y h y p n o t y z u j ą c o . O i l e i n d y w i d u u m j e s t b a r d z i e j p o b u d l i w e w o k r e ś l o n y m k i e r u n k u ( s t o p i e ń p o b u d l i w o ś c i m o ż e b y ć b a r d z o r o z m a i t y ) , o t y l e l e p i e j p r z y s t o s o w u j ą s i ę d o o t a c z a j ą c e g o ś r o d o w i s k a . R z e c z p r o s t a , w i e l k i e z n a c z e n i e m a t u t a j d ł u g o t r w a ł o ś ć p o d r a ż n i e n i a .
M i m i k r y a i s t n i e j e r ó w n i e ż i w s p o ł e c z e ń s t w i e l u d z k i e m . C z y ż k a ż d y c z ł o w i e k , ś w i a d o m i e l u b n i e ś w i a d o m i e , n i e s t a r a s i ę p r z y s t o s o w a ć s i ę d o o t a c z a j ą c e g o ś r o d o w i s k a ? C z y l e ś n i c z y , n o s z ą c y u b r a n i e z i e l o n e , n i e s t a n o w i p r z y k ł a d u t e n d e n c y i p r z y s t o s o w y w a n i a s i ę ? W s z ę d z i e i n d y w i d u a , n o s z ą c e z b y t o r y g i n a l n e u b r a n i e , w i e l e t r a c ą w ż y c i u . Z d a j e m i s i ę , ż e s k ł o n n o ś ć d o p r z y s t o s o w y w a n i a s i ę d z i a ł a n a k a ż d e g o p o s z c z e g ó l n e g o o s o b n i k a p r z y m u s z a j ą c o . C i ą g l e p o w t a r z a j ą c e s i ę j e d n a k o w e w r a ż e n i a z m u s z a j ą n a s d o n a ś l a d o w a n i a o t a c z a j ą c e g o ś r o d o w i s k a .
Z w r ó ć m y t e r a z u w a g ę n a i n n y s z e r e g z j a w i s k , m i a n o w i c i e n a h y p n o z ę .
O b r a z p o w s t a ł y w g ł o w i e h y p n o t y z e r a u d z i e l a s i ę m ó z g o w i o s o b n i k a z a h y p n o - t y z o w a n e g o i s t a j e s i ę t a k i n t e n s y w n y m , ż e n a b i e r a c e c h r z e c z y w i s t o ś c i , j a k k o l w i e k o b r a z t e n b y n a j m n i e j n i e j e s t r e a l n y . M o g ą t u p o w s t a ć n a j i s t o t n i e j s z e i l u z y e i h a l u c y n a c y e . A s t ą d d o z a m i a n y w c z y n j e s t t y l k o j e d e n k r o k .
Z i e l o n e z a b a r w i e n i e ż a b k i d r z e w n e j i b i a ł y k o l o r s k ó r y n i e d ź w i e d z i a b i a ł e g o s t a n o w i ą r ó w n i e ż „ c z y n “ . T u c z y n n i e d z i a ł a j ą o r g a n i c z n e s i ł y f o r m u j ą c e i n d y w i d u u m . Z i e l o n o ś ć o t a c z a j ą c e g o ś r o d o w i s k a p r a w d o p o d o b n i e d z i a ł a ł a n a s a m - p r z ó d n a o ś r o d k i n e r w o w e ż a b y i, j e ż e l i t a k m o ż n a w y r a z i ć s i ę , z l e w a ć s i ę z j e j i s t o t ą t a k d ł u g o i i n t e n s y w n i e , a ż d o p ó k i ż a b a n i e w y k o n a ł a r e a k c y i w f o r m i e n a ś l a d o w a n i a .
J a k g ł ę b o k o n i e u ś w i a d o m i o n e z j a w i s k a ś w i a t a z e w n ę t r z n e g o z a r y s o w u j ą s i ę w e l e m e n t a c h m ó z g u , d o w o d z i , n a p r z y k ł a d w y p a d e k , p o d a n y p r z e z j e d n e g o z b a d a - c z ó w , d o t y c z ą c y n i e w y k s z t a ł c o n e j s ł u ż ą c e j , b ę d ą c e j w m a l i g n i e i c y t u j ą c e j d u ż e w y c i ą g i z B i b l i i z k o m e n t a r z a m i w s t a - r o - ż y d o w g k i m j ę z y k u . J a k o k a z a ł o s ię , d z i e w c z y n k a t a s ł u ż y ł a p r z e d k i l k u l a t y
w d o m u k s i ę d z a , k t ó r y m i a ł z w y c z a j w n o c y g ł o ś n o p o w t a r z a ć w y j ą t k i z B i b l i i p o h e b r a j s k u . D z i e w c z y n k a s p a ł a w p o k o j u , s ą s i a d u j ą c y m z g a b i n e t e m k s i ę d z a , j e j m ó z g , j a k f o n o g r a f , w c h ł a n i a ł w s i e b i e i z a t r z y m y w a ł o d d z i e l n e d ź w i ę k i i z n ó w p r z e k a z y w a ł j e w z m i e n i o n y c h w a r u n k a c h d u c h o w e g o i f i z y c z n e g o ż y c i a . J e s t t o j e d e n z m n ó s t w a p o d o b n y c h p r z y k ł a d ó w .
L e c z s t ą d d o o s t a t e c z n e j z m i a n y o r g a n i c z n e j , j a k j u ż z a z n a c z y l i ś m y , j e s t t y l k o k r o k j e d e n . R z e c z y w i ś c i e , p o d w p ł y w e m h y p n o z y w y k o n y w a m y i t e n j e d e n k r o k .
„ S u g g e s t y a , j a k m ó w i E . B l e u l e r , c z y n i z a l e ż n ą o d s i e b i e d z i a ł a l n o ś ć g r u c z o ł ó w , s e r c a , k i s z e k , o d d z i e l a o k r e ś l o n e k o m p l e k s y i d e j o d p o j ę ć s p r z e c z n y c h z n i e m i , w y k l u c z a z d o l n o ś ć k r y t y c z n e g o m y ś l e n i a i d z i a ł a n a u c z u c i a t a k , ż e ł a t w o p o w s t a j ą i l u z y e , a n a w e t h a l u c y n a c y e “ .
C h o c i a ż m ó w i s i ę t u t a j w i ę c e j o w p ł y w i e h y p n o z y n a c z y n n o ś c i o r g a n i z m u , n i e p o w i n n i ś m y j e d n a k z a p o m i n a ć , ż e w o s t a t e c z n y m s w y m p r z e j a w i e w s z y s t k i e p r z e j a w y „ f u n k c y o n a l n e 11 s p o c z y w a j ą n a o s n o w i e o r g a n i c z n e j , ż e ż a d e n h y p n o t y - z e r n i e z d o ł a p r z y ś p i e s z y ć l u b z w o l n i ć o k r e s o w o ś c i k r w a w i e ń m i e s i ę c z n y c h , t w o r z e n i a s i ę i w y d a l a n i a p o t u , j e ż e l i n i e z m i e n i d o g r u n t u o ś r o d k a r e g u l u j ą c e g o , g d y ż f u n k e y o n o w a n i e w s z e l k i e j m a s z y n y z n a j d u j e s i ę w ś c i s ł e j z a l e ż n o ś c i o d j e j b u d o w y w e w n ę t r z n e j .
H y p n o z a d z i a ł a n a s z a r ą k o r ę m ó z g o w ą i p r z e z t o s a m o p a r a l i ż u j e w o l ę .
Z j a w i s k a s w o i s t e , o b s e r w o w a n e p o d
c z a s s n u h y p n o t y c z n e g o s ą t a k d o b r z e
z n a n e , ż e n i e m a p o t r z e b y z a t r z y m y w a ć
s i ę n a d n i e m i . B a r d z o i n t e r e s u j ą c y m
j e s t f a k t , ż e u o s o b n i k a z n a j d u j ą c e g o s i ę
w ś n i e h y p n o t y c z n y m z o s t a ł y w y w o ł a n e
k r w a w i e n i a z n o s a i w y l e w y k r w a w e
p o d s k ó r n e . W e t t e r s t r a n d z d o ł a ł n a w e t
z a p o m o c ą s u g g e s t y i u s o m n a m b u l i k a
w y w o ł a ć p o w s t a n i e d w u p ę c h e r z y , j a k
o d o p a r z e n i a , j e d n e g o n a ś r o d k u r ę k i ,
d r u g i e g o n a d u ż y m p a l c u . N i e k t ó r y m
i n n y m h y p n o t y z e r o m u d a w a ł y s i ę r ó w
n i e ż p o d o b n e d o ś w i a d c z e n i a .
476 W S Z E C H Ś W IA T M 30
T e g o r o d z a j u f a k t y p r z e k o n y w a j ą c e n i e s p o t y k a j ą s i ę w p r a w d z i e n a k a ż d y m k r o k u , l e c z w k a ż d y m r a z i e s ą z n a n e . O s t a t n i p r z y t o c z o n y p r z e z n a s p r z y p a d e k j e s t d o s k o n a ł y m p r z y k ł a d e m t e g o p o t ę ż n e g o w p ł y w u j a k i ś w i a t w y o b r a ż e ń w y w i e r a n a m a t e r y ę c i a ł a .
C ó ż z t e g o w y n i k a ?
Z w i e r z ę t a i r o ś l i n y , p r z y s t o s o w u j ą c e s i ę s w e m z a b a r w i e n i e m i f o r m ą d o o t a c z a j ą c e g o ś r o d o w i s k a m o g ą c z y n i ć t o t y l k o w ó w c z a s , g d y s ą w z u p e ł n i e o k r e ś l o n y s p o s ó b s k ł o n n e k u t e m u . A z a t e m p o w i n i e n w n i c h b y ć a p a r a t c e n t r a l n y , p o d k t ó r e g o w p ł y w e m p o w s t a j e w y ż e j w s p o m n i a n a z m i a n a p o d r a ż n i e n i a .
P o z a t e m p o d o b i e ń s t w o d o p e w n y c h z j a w i s k h y p n o t y c z n y c h m i m o w o l i n a p r o w a d z a n a s n a m y ś l o t e m , ż e w h y p n o - z i e i m i m i k r y i m a m y d o c z y n i e n i a z j a k o ś c i o w o p o d o b n e m i s k ł o n n o ś c i a m i . M o ż e m y z a p a t r y w a ć s i ę n a h y p n o z ę , j a k o n a s z t u c z n y p o w r ó t d o p r y m i t y w n y c h r o ś l i n n o - z w i e r z ę c y c h f o r m ś w i a d o m o ś c i ; m o ż e m y n a n i ą z a p a t r y w a ć s i ę , j a k o n a p o w r ó t d o s t a n u , k t ó r y , b y ć m o ż e , k i e d y ś p r z e d m i l i o n a m i l a t , p o d w p ł y w e m s z c z ę ś l i w e j o k o l i c z n o ś c i s t a ł s i ę p u n k t e m e t a p o w y m r o z w o j u ś w i a t a o r g a i c z n e g o . I o b e c n i e z t e g o f a k t u k o r z y s t a j ą ś w i a d o m i e l e k a r z e w c e l u , b y p e w n e n i e n o r m a l n e s t a n y z a m i e n i ć w s t a n y z d r o w e .
K . S .
A kadem ia Umiejętności.
III. Wydział matematyczno-przyrodniczy.
P o s ie d z e n ie d n ia 22 c z e r w c a 1908 r.
P r z e w o d n i c z ą c y : D y r e k t o r E . J a n czew ski-
