Adres Redakcyi: KRUCZA Nb. 32. Telefonu 83-14.

JsTe. 31 (1365). W arszawa, dnia 2 sierpnia 1908 r. Tom X X V I I .

TYGODNIK POPULARNY, POŚWIECONY NAUKOM PRZYRODNICZYM.

PRENUMERATA „W S Z E C H Ś W IA T A ".

W W arszaw ie: r o c z n i e r b . 8, k w a r t a l n i e r b . 2.

Z przesyłką pocztow ą ro c z n i e r b . 10, p ó ł r . r b . 5.

PRENUMEROWAĆ MOŻNA:

W R e d a k c y i „ W s z e c h ś w i a t a " i w e w s z y stk ic h k s i ę g a r ­ niac h w kr a ju i za g r an ic ą.

R e d a k t o r „W sze ch św iat a' * p r z y j m u j e ze sp r a w a m i re d a k c y j n e m i c o d z i e n n i e o d g o d z i n y 6 d o 8 w i e c z o r e m w lo ka lu r e d a k c y i .

A d r es R e d a k c y i: K R U C Z A Nb. 32. T elefon u 83-14.

E R Y K M A R X.

G R A N I C E W N A T U R Z E I P O ­

S T R Z E G A N I U .

Z e st a n o w isk a t e o r y i e l e k t r o n ó w i p o g l ą d u e l e k t r o m a ­ g n e t y c z n e g o .

W y o b r a ż e n i e p r z e s t r z e n i i c z a s u j e s t w n a s z y m u m y ś l e p o ł ą c z o n e z p o j ę c i e m n i e o g r a n i c z o n o ś c i . M y ś l , ż e c z a s i p r z e ­ s t r z e ń m a j ą g r a n i c e s w e j r o z c i ą g ł o ś c i , w y d a j e s i ę n a m b e z w z g l ę d n i e n i e z g o d n ą z f o r m a m i n a s z e g o m y ś l e n i a . S t o s u j e s i ę t o z a r ó w n o w g ó r ę j a k i w d ó ł , t o z n a c z y , ż e n i e m o ż e m y p o m y ś l e ć g r a n i ­ c y , p o z a k t ó r ą n i e r o z c i ą g a ł a b y s i ę p r z e ­ s t r z e ń i c z a s ; r ó w n i e ż n i e m o ż e m y w y ­ o b r a z i ć s o b i e g r a n i c y i c h p o d z i e l n o ś c i . . T o ś c i s ł e p o ł ą c z e n i e p o j ę c i a o m o ż l i ­ w o ś c i i s t n i e n i a c z e g o k o l w i e k z p o j ę c i e m a b s t r a k c j r j n e m c z a s u i p r z e s t r z e n i , w y ­ d a j e s i ę n a m t a k ą k o n i e c z n o ś c i ą , ż e s k ł o n n i j e s t e ś m y d o p r z e n o s z e n i a t y c h s t o s u n k ó w n a p r z e b i e g z j a w i s k w p r z e ­ s t r z e n i i c z a s i e . M o ż e m y s o b i e c o p r a w - d a w y o b r a z i ć , ż e d l a d a n e g o z j a w i s k a

w p r z y r o d z i e i s t n i e j e g ó r n a i d o l n a g r a ­ n i c a r o z c i ą g ł o ś c i p r z e s t r z e n n e j , o r a z p r z e ­ b i e g u w c z a s i e , a l e n i e m o ż e m y z g ó r y p r z y p u ś c i ć , ż e i s t n i e j ą w o g ó l e d l a w s z y ­ s t k i c h z j a w i s k p e w n e g r a n i c e c z a s u i p r z e s t r z e n i , k t ó r y c h p r z e k r o c z e n i e w y ­ d a j e s i ę n i e m o ż l i w o ś c i ą . A j e d n a k p o ­ g l ą d f i z y c z n y n a ś w i a t , w y t w o r z o n y p r z e z w s p ó ł c z e s n ą t e o r y ę e l e k t r o n ó w z m u s z a n a s d o p r z y j ę c i a t a k i c h w ł a ś n i e g r a n i c d l a w s z e l k i e g o r o d z a j u z j a w i s k . P o g l ą d t e n w ż a d n y m p u n k c i e n i e z n a j d u j e s i ę w s p r z e c z n o ś c i z d o ś w i a d c z e n i e m , j a k ­ k o l w i e k n i e w s z ę d z i e z o s t a ł d o w i e d z i o n y . J e ż e l i g o p r z y j m i e m y , t o w w i e l u p r z y ­ p a d k a c h m o ż e m y n a k r e ś l i ć g r a n i c e p r z y ­ r o d y i p o s t r z e g a n i a , n i e ‘ p r z e k r a c z a j ą c e t e g o , c o w i e m y w c h w i l i o b e c n e j o w s z e c h ś w i e c i e . P r z y p u ś ć m y , ż e b ę d z i e ­ m y m o g l i z n a c z n i e r o z s z e r z y ć n a s z e z m y ­ s ł y , t o j e s t w i e l o k r o t n i e z w i ę k s z y m y i c h c z u ł o ś ć , t o w t e d y u l e p s z y m y d o k ł a d n o ś ć n a s z y c h s p o s t r z e ż e ń , a l e j a k o ś c i o w o n i e o s i ą g n i e m y n i c n o w e g o , n a w e t w t e d y , j e ż e l i c z u ł o ś ć b ę d z i e l e ż a ł a p o z a g r a n i ­ c a m i z j a w i s k a , k t ó r e g o i s t n i e n i e p o w i ­ n i e n w s k a z y w a ć d a n y n a r z ą d z m y s ł o w y .

P r a g n ę t u t a j m ó w i ć o g r a n i c a c h , i s t n i e ­

j ą c y c h w n a t u r z e i o g r a n i c a c h n a s z e g o

482 W S Z E C H Ś W IA T M 31

p o s t r z e g a n i a ; p o s t a r a m s i ę d o w i e ś ć , ż e p r ó g p o b u d l i w o ś c i n a s z y c h z m y s ł ó w p o d w z g l ę d e m j a k o ś c i o w y m l e ż y t a k d a l e k o , ż e — j a k k o l w i e k d z i w n i e t o b r z m i — m o ­ g l i b y ś m y z i c h p o m o c ą w y k r y ć z j a w i s k a , l e ż ą c e p o z a t e m i g r a n i c a m i , k t ó r e n a s z a w i e d z a w s p ó ł c z e s n a z a k r e ś l a p r z y r o d z i e . Z d r u g i e j z a ś s t r o n y i s t n i e ć m u s z ą z j a ­ w i s k a t a k i e , k t ó r y c h n i e j e s t e ś m y w s t a ­ n i e z a u w a ż y ć b e z p o ś r e d n i o . R o z w a ż a n i a p r z e t o d z i s i e j s z e p o d p e w n y m w z g l ę d e m d a j ą o d p o w i e d ź n a p y t a n i e , o i l e m a j ą c e l i s t o t n y d ą ż e n i a k u d a l s z e m u u d o s k o ­ n a l a n i u p r z y r z ą d ó w , s ł u ż ą c y c h d o j a k o ś ­ c i o w e g o w y k r y w a n i a z j a w i s k , o d b y w a j ą ­ c y c h s i ę w p r z y r o d z i e .

Z a j m i j m y s i ę p r z e d e w s z y s t k i e m k w e - s t y ą p r z e b i e g u z j a w i s k w c z a s i e . Z t e ­ g o , c o m ó w i l i ś m y p o p r z e d n i o w y n i k a , ż e z a g a d n i e n i e t o s k ł a d a ć s i ę b ę d z i e z d w u p y t a ń n a s t ę p u j ą c y c h : 1) c z y i s t n i e j ą w p r z y r o d z i e g r a n i c e s k o ń c z o n e p r z e b i e g u z j a w i s k w c z a s i e ? o r a z 2) c z y g r a n i c e n a s z e g o p o s t r z e g a n i a l e ż ą j e s z c z e w o b r ę ­ b i e g r a n i c o d b y w a n i a s i ę z j a w i s k , c z y t e ż j e p r z e k r a c z a j ą ? I n n e m i s ł o w y , c z y p o s i a d a m y p r z y r z ą d y , p o z w a l a j ą c e n a m m i e r z y ć p r z e b i e g z j a w i s k t a k i c h , k t ó r e , z g o d n i e z o b e c n y m s t a n e m w i e d z y n a ­ s z e j , l e ż ą p o z a g r a n i c a m i m o ż l i w o ś c i . P y t a n i e t o , j a k ł a t w o z r o z u m i e ć , m o ż e m i e ć z n a c z e n i e j e d y n i e d l a g r a n i c y g ó r ­ n e j , t o j e s t d l a p r z e b i e g u z j a w i s k a n a d ­ z w y c z a j n i e k r ó t k i e g o , a w i ę c s p r o w a d z a s i ę w p i e r w s z e j s w e j c z ę ś c i d o k w e s t y i , c z y s ą w p r z y r o d z i e z j a w i s k a , r o z e g r y - w a j ą c e s i ę n i e s k o ń c z e n i e p r ę d k o , c z y t e ż p r z e b i e g z j a w i s k w c z a s i e p o s i a d a p e w n ą g r a n i c ę , k t ó r e j n i e m o ż n a p r e e k r o c z y ć .

W i a d o m o p o w s z e c h n i e , ż e p o o d k r y c i u p r a w a c i ą ż e n i a p o w s z e c h n e g o w n a u c e p a n o w a ł k i e r u n e k , k t ó r y z a j e d y n y c e l b a d a n i a p r z y r o d y u w a ż a ł w y n a l e z i e n i e s i ł d z i a ł a j ą c y c h i z a l e ż n o ś c i i c h o d o d ­ l e g ł o ś c i . H e l m h o l t z w 1847 r o k u w e w s t ę ­ p i e d o r o z p r a w y „ O z a c h o w a n i u s i ł y “ f o r m u ł u j e z a d a n i e n a u k i o p r z y r o d z i e w s p o s ó b n a s t ę p u j ą c y : z a d a n i e o s t a t e c z n e n a u k f i z y c z n y c h j e s t s k i e r o w a n e k u t e ­ m u , ż e b y z j a w i s k a p r z y r o d y s p r o w a d z i ć d o n i e z m i e n n y c h s i ł p r z y c i ą g a j ą c y c h i o d p y c h a j ą c y c h , k t ó r y c h n a t ę ż e n i e z a l e ż y

o d o d l e g ł o ś c i . M o ż n o ś ć r o z w i ą z a n i a t e g o z a g a d n i e n i a j e s t j e d n o c z e ś n i e w a r u n k i e m z r o z u m i e n i a p r z y r o d y .

P y t a n i e , w j a k i s p o s ó b , a l b o t e ż p o ­

p r z e z c o d z i a ł a j ą s i ł y , w y s t ą p i ł o z n a c z n i e

p ó ź n i e j , k i e d y s i ę o k a z a ł o , ż e d z i a ł a l n o ś ć

w i e l u d a w n o z n a n y c h s i ł , w y s t ę p u j ą c y c h

w z j a w i s k a c h o p t y c z n y c h , e l e k t r y c z n y c h

i m a g n e t y c z n y c h , d a j e s i ę w y t ł u m a c z y ć

n a z a s a d z i e w ł a s n o ś c i e t e r u ś w i e t l n e g o

w s p o s ó b d l a w s z y s t k i c h t y c h s i ł j e d n a ­

k o w y . O d k r y c i e t o p r z y g o t o w a n e p r z e z

F a r a d a y a , u g r u n t o w a n e l o g i c z n i e p r z e z

M a x w e l l a , a d o ś w i a d c z a l n i e s t w i e r d z o n e

p r z e z H e n r y k a H e r t z a , p o z w o l i ł o u w a ż a ć

d z i a ł a n i e s i ł , j a k o s k u t e k s w o i s t y c h w ł a ­

s n o ś c i e t e r u . W t e n s p o s ó b n a s z e p o j ­

m o w a n i e p r z y r o d y s t a ł o s i ę b a r d z i e j j c -

d n o l i t e m , g d y ż z j a w i s k a p o z o r n i e r ó ż n e

z o s t a ł y z ł ą c z o n e w j e d n ę c a ł o ś ć . W t e n

s p o s ó b d z i a ł a l n o ś ć s i ł p o p r z e d n i o w y m i e ­

n i o n y c h z o s t a ł a z w i ą z a n a z i s t n i e n i e m

e t e r u ś w i e t l n e g o , a p r z e z t o s t a ł o s i ę

r z e c z ą w i d o c z n ą , ż e i c h r o z c h o d z e n i e o d ­

b y w a s i ę w c z a s i e , z a l e ż n y m o d s w o i s ­

t y c h w ł a ś c i w o ś c i e t e r u . A l e c z a s t e n

m u s i b y ć s k o ń c z o n y . J e ż e l i w i ę c p r z e d ­

t e m u w a ż a n o z a r z e c z m o ż l i w ą , a n a w e t

b e z w z g l ę d n i e k o n i e c z n ą , d z i a ł a n i e b e z ­

p o ś r e d n i e n a o d l e g ł o ś ć , c z y l i m o m e n t a l ­

n e p o w s t a w a n i e s i ł y e l e k t r o s t a t y c z n e j

l u b m a g n e t y c z n e j , o i l e t y l k o c h c i a n o

u z n a ć p o w s z e c h n o ś ć c h o ć b y t r z e c i e g o

p r a w a N e w t o n a o d z i a ł a n i u i p r z e c i w ­

d z i a ł a n i u b e z u c i e k a n i a s i ę d o p o m o c y

z ł o ż o n y c h , u k r y t y c h u k ł a d ó w , — t o w n a ­

s t ę p s t w i e , p o o d k r y c i a c h H e r t z a , m u s i a ­

n o w y r z e c s i ę m o ż l i w o ś c i d z i a ł a n i a n a

o d l e g ł o ś ć s i ł m a g n e t y c z n y c h i e l e k t r y c z ­

n y c h . U z n a n i e , ż e w ł a s n o ś c i e t e r u ś w i e ­

t l n e g o d e c y d u j ą o p r ę d k o ś c i r o z c h o d z e ­

n i a s i ę s i ł e l e k t r y c z n y c h i m a g n e t y c z ­

n y c h , p o z w o l i ł o j e d n o c z e ś n i e o z n a c z y ć

s k o ń c z o n e g r a n i c e d l a c z a s u n i e z b ę d n e ­

g o , a ż e b y p r z e j a w s i ł y , w y s t ę p u j ą c y w

j e d n y m p u n k c i e p r z e s t r z e n i , d a ł s i ę z a ­

u w a ż y ć w i n n y m . G ó r n a g r a n i c a t e j

p r ę d k o ś c i r o z c h o d z e n i a s i ę w e d ł u g w s p ó ł ­

c z e s n e g o s t a n u w i e d z y n a s z e j o w ł a s n o ­

ś c i a c h e t e r u , j e s t r ó w n a p r ę d k o ś c i ś w i a ­

t ł a . Z g o d n i e z t e o r y ą M a x w e l i a , m o ż l i ­

w a j e s t d l a r o z c h o d z e n i a s i ę s i ł y e l e k ­

M 31 W SZEC H ŚW IA T

trycznej prędkość 300 000 km na sekun­

dę, a prędkość większa o 1/3%, (t. j.

o błąd możliwy w pomiarach prędkości światła) leży już poza granicami możli­

wości.

Ta wielkość graniczna dla przebiegu zjawisk w czasie przez szereg la t mogła być stosowana tylko do zjawisk elek­

trycznych, magnetycznych i świetlnych, wszelkie zaś próby ujednostajnienia n a ­ szego poglądu n a św iat przez sprowa­

dzenie innych sił przyrody, a przede­

wszystkiem przyciągania do zakłóceń ete­

ru, nie dawały się przeprowadzić wobec niemożności nadania rozchodzeniu się si­

ły przyciągania prędkości zgodnej z p ręd ­ kością światła. Laplace przypuszczał, że siła ciężkości posiada prędkość rozcho­

dzenia się miliony razy większą od pręd­

kości światła, Gdyby to przypuszczenie okazało się słusznem, to w ten sposób jednolite wytłumaczenie sił przyrody s ta ­ łoby się rzeczą niemożliwą,

Tymczasem odkrycie elektronu i jego własności doprowadziło do tego, że wła­

sność poruszającej się m ateryi znana j a ­ ko bezwładność, może być wytłumaczo­

na jak o zjawisko wynikające z własno­

ści eteru; w ten sposób doszliśmy do założeń, które mechanikę ziemską, opartą na zasadach elektromagnetycznych, czy­

nią logicznie możliwą, a fizycznie p r a ­ wdopodobną. Bieg myśli, prowadzący do takich wniosków, jest, krótko mówiąc, następujący: m atery a składa się z elek­

tronów. Poruszający się elektron przed­

stawia niejako prąd elektryczny, a więc droga jego je s t otoczona liniami sił m a­

gnetycznych. W szelk a przeto zmiana ruchu musi wywoływać siły elektrobodź- cze, które w elektryczności spostrzega­

my jak o samoindukcyę, a w mechanice jako bezwładność. Takie elektrom agne­

tyczne pojmowanie sił, w ystępujących w mechanice, oznacza nie tylko u je d n o staj­

nienie ale i uproszczenie naszego poglą­

du na zjawiska przyrody. Pojęcje masy i jej bezwładności, które do tej chwili istniało samodzielnie obok pojęcia sił elektrom agnetycznych i ładunków, traci obecnie swoję samodzielność i staje się rezultatem współdziałania ładunku i siły

elektrobodźczej. Rozstrzygnięcie o s tate­

czne co do słuszności takiego poglądu mogło być uskutecznione dopiero wtedy, kiedy poznano elektrony, poruszające się z prędkością blizką prędkości światła.

W aru n ek ten staje się zrozumiałym, j e ­ żeli sobie uprzytomnimy, że samoinduk- cya czyli masa elektromagnetyczna, po­

w stająca przez wpływ pola elektrom a­

gnetycznego, musi podobnie j a k i samo pole, zależeć od prędkości, z ja k ą elek­

tron porusza się w eterze. W razie r u ­ chów wolnych zmiany masy elektrom a­

gnetycznej wywołane przez ten ruch są ta k małe, że nie mogą być dostrzeżone;

gdyby było inaczej, to całe rozumowa­

nie odrazu stałoby się niemożliwem, gdyż j a k wiadomo, masa znana w m e ­ chanice je s t niezależna od ruchu. Do^

piero kiedy poznano bardzo prędko po­

ruszające się elektrony w promieniach p radu, wytworzone zostały warunki, po­

zwalające na badanie zależności masy od prędkości i można było rozstrzygnąć, czy bezwładność elektronu je st n a tu ry elektromagnetycznej, czy nie.

Doświadczenia Kaufmanna dostarczyły pod tym względem dowodów; również Lenard inną całkowicie drogą doszedł do doświadczeń wykazujących, że z cał­

kowitą słusznością możemy na materyę przenosić wnioski, dotyczące prędko bie­

gnących elektronów. Dowiódł on na za­

sadzie pomiarów absorpcyi elektronów, prędko i wolno się poruszających, że m etr sześcienny platyny aż do 10—9 swej części, czyli do milimetra sześciennego nie zawiera napewno masy prawdziwej, lecz tylko elektromagnetyczną. To nie­

znaczne, prawdziwe wypełnienie p rze­

strzeni w ciałach przez p ary biegunów, przez dynamidy Lenarda, nie pozwala bezpośrednio zmysłami dostrzedz swej znikomości dlatego, że te pary bieguno­

we posiadają ruchy własne, zupełnie ja k atomy i cząsteczki. Bez nich byłaby n ie ­ zrozumiała uchwytność i wzajemna nie- przenikliwość materyi, czyli, krótko mó­

wiąc, jej objętość.

Również i ścisła analiza m atem atycz­

na, pobudzona przez te odkrycia, w y k a ­

zała zupełną możliwość całkowitego elek-

484 W S Z E C H Ś W IA T M 31

trom agnetyeznego tłumaczenia zasad m e­

chaniki, w czem główne zasługi położył Abraham. W ten sposób pozostało je sz ­ cze na drodze elektrom agnetycznej w y­

tłumaczyć przyciąganie graw itacyjne, aże­

by osiągnąć jednolitość w tłumaczeniu sił nam znanych.

H. A. Lorentz zrobił pod ty m w zglę­

dem próbę, k tó ra nigdzie, o ile d o ty ch ­ czas dało się stwierdzić, nie znajduje się w sprzeczności z doświadczeniem i ma znaczenie ogromne dla naszego p o ­ glądu fizycznego. Lorentz przypuszcza, że elektryczności różnoimienne cokolwiek silniej się przyciągają, niż jednoimienne się odpychają. Różnica j e s t ta k mała, że leży obecnie poza granicą czułości n a ­ szych współczesnych przyrządów. A j e ­ dnak w te n sposób między ciałami nie- naładowanemi, składającem i się z je d n a ­ kowej ilości elektryczności dodatniej i odjemnej, w y stęp u je przyciągająca siła elektrostatyczna, k tó ra w y starcza do objaśnienia przyciągania New tonow skie­

go. Przypuszczenie to prowadzi rzeczy­

wiście do stałej g raw itacy jnej. R ezultat ten w pierwszej chwili w prawia nas w zdumienie, gdyż ład un k i znajdujące się w ru chu szybkim —a z takich j e s t zbu­

dowana m a te r y a —w y tw arzają w eterze siły, w zrastające wraz z prędkością r u ­ chu. Mimo je d n a k wielkiej prędkości obrotu planet dokoła słońca, k tó ra dla ziemi . wynosi koło 30 km na sekundę, czyli 108 000 km, n a godzinę, mimo r u ­ chu całego układu słonecznego i w re s z ­ cie mimo tego, że m asa bezw ładna p la ­ net, zgodnie z teo ry ą elektrom agnetycz ną, zależy od prędkości, otrzym ujem y ostatecznie, według badań Lorentza, dla naszego układu słonecznego wyniki ta k mało różniące się od danych astronom i­

cznych, że hypotezę Lorentza trzeba uznać za nie będącą w sprzeczności z do­

świadczeniem astronomicznem. Niedaw­

no zaś Gans dowiódł, że wogóle nie je s t ona sprzeczna z doświadczeniami fizycz- nemi. Stąd wynikałoby, że i przyciąga­

nie powszechne j e s t zjawiskiem n a tu ry elektrycznej, czyli że nie znam y obecnie siły obdarzonej w iększą prędkością roz­

chodzenia się niż światło. Można przeto

powiedzieć, że doświadczenia dotychcza­

sowe są w zgodzie z przypuszczeniem, że wszystkie siły znane obecnie w fizy­

ce, podlegają w swej działalności p ra ­ wom, wszystko przenikającego eteru świetlnego. A w nim, o ile wiemy, nie­

możliwa j e s t prędkość większa od 300 000 km na sekundę.

Z niewielu części składowych zbudo­

w any j e s t pogląd współczesnego fizyka.

W przestrzeni wolne ładunki dodatnio i odjemne z ich polami elektromagnety- cznemi, oraz spoczywający eter, w któ­

rym ru ch y tych ładunków wywołują po­

wstanie fal—oto i wszystko, w aru n k u ją­

ce siłę i m ateryę. Jeżeli filozof fachowy uważać będzie sobie za zasługę zwróce­

nie uw agi fizyka na niebezpieczeństwo teoretyczno-poznawcze, złączone z takie- mi nieuchw ytnem i podstawami obrazu świata, to tam, gdzie fizyk mówi o e te ­ rze i elektronach, może on wprowadzić terminologię inną, k tóraby lepiej u w y ­ datniła, że atom istyczny elektron i cią­

gły eter są to „tylko h y p o t e z y A l e bę­

dzie on musiał ty m nowym terminom przypisać stałe fizyczne, dające się wy­

razić liczbami: elektron musi obdarzyć doświadczalnie znalezionym stosunkiem ładunku do masy, a eter k ry ty czn ą p rę d ­ kością rozchodzenia się zakłóceń oraz związkiem między siłą elektryczną a m a ­ gnetyczną, ja k go określają rów nania Maxwella.

To, co zowiemy przyczynowością, jest ty łk o —j a k to Helmholtz zaznacza wbrew Kantowi—założenie o prawidłowości zja­

wisk przyrody.

„Przyczyną j e s t to, co poza zmianą przejaw ów niezmienione pozostaje się lub istnieje, a więc m a tery a i prawo jej działania - siła“.

Zgodnie z poglądem na świat współ­

czesnego fizyka, dla wszelkich zjawisk mechanicznych pozostaje słusznem to zdanie, jeżeli powiemy:

„Przyczyną wszelkich zjawisk m echa­

nicznych j e s t elektron i p raw a jego od­

działywania na eter, określone rówmania- mi Maxwella i Lorentza*.

Granicą prędkości rozchodzenia się si­

ły j e s t przeto dla fizyki współczesnej

M 31 W SZEC H SW IA T 485

p r ę d k o ś ć r o z c h o d z e n i a s i ę ś w i a t ł a . P o ­ w s t a j e t e r a z p y t a n i e , c z y p r ę d k o ś ć w i ę ­ k s z a , u z n a n a z a n i e m o ż l i w ą d l a s i ł y , n i e j e s t m o ż l i w ą d l a e l e k t r o n ó w . T e o r e t y c z ­ n a o d p o w i e d ź n a t o z a g a d n i e n i e , n a l e ż y d o n a j c i e k a w s z y c h , a l e i n a j t r u d n i e j ­ s z y c h k w e s t y j z p o m i ę d z y t y c h , k t ó r e f i z y k a w s p ó ł c z e s n a s t a r a ł a s i ę r o z w i ą z a ć . Z a s ł u g i t u p o ł o ż y l i f i z y c y H a e v i s i d e , D e s C o u d r e s , W i e c h e r t , P a w e ł H e r t z , a p r z e ­ d e w s z y s t k i e m S o m m e r f e l d t . O k a z u j e s i ę , ż e o d p o w i e d ź n a t o p y t a n i e r ó ż n i e w y p a ś ć m o ż e w z a l e ż n o ś c i o d p r z y p u s z c z e ń , j a k i e u c z y n i m y c o d o g e o m e t r y c z n y c h i f i z y c z n y c h w ł a s n o ś c i e l e k t r o n u . I l o ś ć p r z y p u s z c z e ń j a k i e t u w o g ó l e u c z y n i ć m o ż n a , p o z o s t a j ą c w z g o d n o ś c i z z a s a d - n i c z e m i r ó w n a n i a m i m e c h a n i k i , o k a z u j e s i ę z n a c z n i e b a r d z i e j o g r a n i c z o n ą , n i ż m o ż n a b y ł o p o c z ą t k o w o p r z y p u s z c z a ć . K o n i e c z n o ś ć z a ś c z y n i e n i a t y c h p r z y ­ p u s z c z e ń j e s t o d r a z u z r o z u m i a ł a , g d y z w r ó c i m y u w a g ę n a t o , ż e e n e r g i a e l e k ­ t r o n u s t a ł a b y s i ę n i e s k o ń c z e n i e w i e l k ą , c z y l i f i z y c z n i e n i e m o ż l i w ą , g d y b y j e g o ł a d u n e k b y ł s k o n c e n t r o w a n y w j e d n y m p u n k c i e g e o m e t r y c z n y m . N a j p r o s t s z e m g e o m e t r y c z n i e p r z y p u s z c z e n i e m b y ł o b y , ż e e l e k t r o n p o s i a d a k s z t a ł t k u l i ; n a s t ę p n e z k o l e i p r z y p u s z c z e n i e d o t y c z y ł o b y e l i p s o i d u .

P o d w z g l ę d e m f i z y c z n y m n a j p r o ś c i e j j e s t u z n a ć e l e k t r o n z a c i a ł o s z t y w n e , g d y ż w t e n s p o s ó b d l a z a c h o w a n i a f o r ­ m y n i e j e s t k o n i e c z n a p r a c a a n i z e w n ę ­ t r z n a a n i w e w n ę t r z n a ,

S k o r o p r z y p i s z e m y e l e k t r o n o w i p o s t a ć k u l i s z t y w n e j , w t e d y m o ż e s i ę o n p o r u ­ s z a ć b e z u d z i a ł u s i ł z e w n ę t r z n y c h , c z y l i n i e z o s t a j e z a c h w i a n y p i e r w s z y p e w n i k N e w t o n a ; a l e w o b e c p i e r w s z e g o o d s t ę p ­ s t w a o d c a ł k o w i t e j s y m e t r y i, t. j . w r a ­ z i e u z n a n i a e l e k t r o n u z a e l i p s o i d s z t y w n y , o t r z y m u j e m y w y n i k i c a ł k i e m i n n e . J e ż e l i p r z e t o c h c e m y o b s t a w a ć p r z y j e d n o l i t o ­ ś c i n a s z e g o p o g l ą d u n a p o d s t a w i e e l e k ­ t r o m a g n e t y c z n e j , t o m u s i m y d l a s z t y w ­ n e g o e l e k t r o n u p r z y j ą ć s y m e t r y ę n a j d o s ­ k o n a l s z ą , t. j . p o s t a ć k u l i . P r z y p u s z c z e ­ n i e , ż e e l e k t r o n u m i e s z c z o n y w s p o c z y ­ w a j ą c y m e t e r z e m a k s z t a ł t k u l i , p o z w a l a n a m r z e c z y w i ś c i e o b j ą ć c ą ł y o l b r z y m i

z a k r e s d o ś w i a d c z e n i a n a u k f i z y c z n y c h — a ż d o j e d n e g o p u n k t u . C i e m n y ó w p u n k t j e s t t o t a k z w a n e d o ś w i a d c z e n i e M i c h e l ­ s o n a , p o l e g a j ą c e n a t e m , ż e n i e m o ż n a z a u w a ż y ć ż a d n e g o w p ł y w u r u c h u z i e m i n a p r ę d k o ś ć ś w i a t ł a . W y t ł u m a c z e n i e t e ­ g o d o ś w i a d c z e n i a z m u s z a n a s d o p o r z u ­ c e n i a h y p o t e z y s z t y w n o ś c i e l e k t r o n u , p o ­ c i ą g a j ą c e j r a s s w ą f i z y c z n ą p r o s t o t ą , m u ­ s i m y u z n a ć , ż e e l e k t r o n d a j e s i ę o d ­ k s z t a ł c a ć . D o t e j k w e s t y i z r e s z t ą j e s z ­ c z e w r ó c i m y w n a s t ę p s t w i e . J e ż e l i t e ­ r a z z a d a m y s o b i e p y t a n i e , c z y k u l i s t y s z t y w n y , a l b o t e ż d a j ą c y s i ę o d k s z t a ł c a ć e l e k t r o n m o ż e s i ę p o r u s z a ć z s z y b k o ś c i ą w i ę k s z ą o d s z y b k o ś c i ś w i a t ł a , t o w s t o ­ s u n k u d o e l e k t r o n u s z t y w n e g o t r z e b a o d r a z u z a p r z e c z y ć t e j m o ż l i w o ś c i . C o z a ś d o t y c z ę e l e k t r o n u , d a j ą c e g o s i ę o d ­ k s z t a ł c a ć , t o o d p o w i e d ź n a t o p y t a n i e w y p a d a r ó ż n i e w z a l e ż n o ś c i o d p r z y p u s z ­ c z e n i a o r o z k ł a d z i e ł a d u n k ó w w e l e k t r o ­ n i e ; i n n e o t r z y m a m y w y n i k i d l a ł a d u n ­ k u o b j ę t o ś c i o w e g o , a i n n e d l a p o w i e r z ­ c h n i o w e g o .

J e s t t o r z e c z g o d n a u w a g i , g d y ż d l a p r ę d k o ś c i m n i e j s z e j od p r ę d k o ś c i ś w i a t ł a d o ś w i a d c z e n i e ż a d n y c h n i e d a j e n a m w s k a z ó w e k , k t ó r e z t y c h p r z y p u s z c z e ń t r z e b a p r z e ł o ż y ć n a d i n n e .

S o m m e r f e l d t i P . H e r t z d o w i e d l i , z a ­

p o m o c ą n a j t r u d n i e j s z y c h r o z u m o w a ń m a ­

t e m a t y c z n y c h , ż e r u c h j e d n o s t a j n y e l e k ­

t r o n u n a ł a d o w a n e g o n a p o w i e r z c h n i , w y ­

m a g a s i ł y n i e s k o ń c z e n i e w i e l k i e j , a w i ę c

j e s t f i z y c z n i e n i e m o ż l i w y . A l e w r a z i e

j e d n o s t a j n e g o ł a d u n k u o b j ę t o ś c i o w e g o

m o ż n a b y t e n r e z u l t a t o s i ą g n ą ć z a p o m o ­

c ą s i ł w i e l k o ś c i s k o ń c z o n e j . P r a w d a ,

s i ł y p o t r z e b n e l e ż ą j u ż n a g r a n i c y p o l a

s i ł w o g ó l e m o ż l i w e g o w h y p o t e z i e e l e k ­

t r o n o w e j , a z n a c z n i e p r z e k r a c z a j ą p o l a

k i e d y k o l w i e k o b s e r w o w a n e — s ą t o j e d n a k

s i ł y w i e l k o ś c i s k o ń c z o n e j . A l e w o b e c

r u c h u e l e k t r o n u z p r ę d k o ś c i ą w i ę k s z ą

o d p r ę d k o ś c i ś w i a t ł a j e g o w s p ó ł c z y n n i k

s a m o i n d u k c y i z m i e n i ł b y s w ó j z n a k , c z y l i ,

m ó w i ą c j ę z y k i e m m e c h a n i k i , m a s a p o r u ­

s z a j ą c e j s i ę c z ą s t e c z k i s t a ł a b y s i ę o d -

j e m n ą . T a k i r e z u l t a t w y w o d ó w f i z y k a —

t e o r e t y k a d o t e g o s t o p n i a o d b i e g a o d

o b s z a r ó w z n a n y c h f i z y k o w i d o ś w i a d c z a ł -

486 W SZEC H ŚW IA T

n e m u , ż e m o ż e b y ć u z n a n y z a p e w n e j a ­ k o d o w ó d n i e m o ż l i w o ś c i r u c h u p r ę d s z e ­ g o o d ś w i a t ł a , n a w e t w p r z y p a d k u e l e k ­ t r o n u s z t y w n e g o z ł a d u n k i e m o b j ę t o ś ­ c i o w y m .

N a s z a z a t e m w i e d z a w s k a z u j e n a m t ę s a m ę g r a n i c ę p r ę d k o ś c i r o z c h o d z e n i a s i ę e l e k t r o n ó w c z y l i m a t e r y i wra ż k i e j , k t ó r ą j u ż p o p r z e d n i o z n a l e ź l i ś m y w p r z y r o d z i e d l a s i ł y — j e s t t o p r ę d k o ś ć k r y t y c z n a , p r ę d k o ś ć ś w i a t ł a .

N i e m a p r z e t o ż a d n e g o z j a w i s k a , k t ó r e w e d ł u g n a s z e j w i e d z y o b e c n e j m o g ł o b y p r ę d z e j s i ę r o z c h o d z i ć n i ż 300 000 k m n a s e k u n d ę .

T ł u m . J . S . (Dok. nast.)

D r . R A L F L A G E R B O R G z H e l s i n g f o r s u .

P R Z Y C Z Y N Y S W O I S T E U C Z U C I A P R Z Y J E M N E G O I N I E P R Z Y J E M ­

N E G O .

N a z w ą u c z u c i a o z n a c z a s i ę n i e z r ó ż n i - c o w a n e i n i e z l o k a l i z o w a n e w r a ż e n i a p s y ­ c h i c z n e , z w ł a s z c z a g d y z a w i e r a j ą e l e ­ m e n t y u c z u c i a m i ł e g o l u b n i e p r z y j e m n e ­ g o . G d y t y l k o u c z u c i e s i ę w z m o c n i i n a s t ą p i j e g o l o k a l i z a c y a , s t a j e s i ę w r a ­ ż e n i e m . U c z u c i e n i e p r z y j e m n e l u b p r z y ­ k r e s t a j e s i ę b ó l e m , u c z u c i e p r z y j e m n e r o z k o s z ą . C z y w r a ż e n i a c z u c i o w e p o ­ w s t a j ą w d z i e d z i n i e d z i a ł a ń n a s e n s o - r i u m w n a s t ę p s t w i e z m i a n p e r y f e r y c z - n y c h , j a k t w i e r d z i j e d n a t e o r y a , c z y t e ż p o w s t a j ą w y ł ą c z n i e p r z e z z m i a n y c e n ­ t r a l n e w n a s t ę p s t w i e r e a k c y j o r g a n i c z ­ n y c h : p o w s t a j e p y t a n i e , c o t o s ą z a z m i a ­ n y , a w i ę c n a j a k i c h p r o c e s a c h p o l e g a j ą e l e m e n t y c z u c i a p r z y j e m n e g o i n i e p r z y ­ j e m n e g o , k t ó r e m o g ą b y ć ś c i ś l e j o k r e ­ ś l a n e — j a k o u c z u c i e . J a m e s i L a n g e n i e p o ś w i ę c i l i d o s y ć u w a g i t y m e l e m e n t o m c z u c i a , g ł ó w n i e z a j m u j ą s i ę w z r u s z e n i a ­ m i u m y s ł o w e m i i s t a r a j ą s i ę z w a l c z y ć o g ó l n e p o j ę c i e o s t o s u n k u p r z y c z y n o - i w y m p o m i ę d z y z e w n ę t r z n e m i o b j a w a m i |

c i a ł a p o d w p ł y w e m w r a ż e ń c z u c i o w y c h a i c h u ś w i a d o m i e n i e m . L a n g e . z a z n a c z a z w i ą z e k w r a ż e ń a l g e d o n i c z n y c h — j a k B a l d w i n k r ó t k o n a z y w a u c z u c i e p r z y j e m ­ n e i n i e p r z y j e m n e z e z m i a n a m i n a c z y - n i o w e m i , a l e w c a l e n i e ś l e d z i b l i ż s z y c h t e g o p r z y c z y n .

O d c z a s ó w A r y s t o t e l e s a a ż d o m i s t r z ó w n a u k i e w o l u c y i * c z u c i e p r z y j e m n e i n i e ­ p r z y j e m n e o b j a ś n i a n o c z y n n o ś c i a m i o d - ż y w c z e m i . T e u c z u c i a j a k o t a k i e , s ą p s y - c h i c z n e m i w y r a z a m i p r o c e s ó w , i s t n i e j ą ­ c y c h p o d c z a s ż y c i a , i w a r u n k ó w , d z i a ł a ­ j ą c y c h p o d n i e c a j ą c o i w s t r z y m u j ą c e n a p r o c e s y ż y c i o w e , — s ą w i ę c w y r a z e m r o z ­ m n o ż o n e j l u b o s ł a b i o n e j s i ł y ż y c i o w e j . Ż e t o w z m o ż e n i e l u b o s ł a b i e n i e w g r u n ­ c i e r z e c z y j e s t r ó w n o z n a c z n e z p r o c e s a ­ m i o d ż y w c z e m i , w y p ł y w a z s a m e g o o k r e ­ ś l e n i a , n p . z d e f i n i c y i c z u c i a p r z y j e m n e ­ g o j a k o w z m o ż e n i a ż y w o t n o ś c i , e n e r g i i . S ą j e s z c z e i n n e o k r e ś l e n i a , n p . w e d ł u g L e h m a n n a c z u c i e p r z y j e m n e l u b n i e p r z y ­ j e m n e p o l e g a n a s t o s u n k u c z ę ś c i e n e r g i i z u ż y t e j d o i l o ś c i d o s t a r c z o n e j o r g a n i z m o ­ w i , c z u c i e p r z y j e m n e b y ł o b y s k u t k i e m p s y c h i c z n y m t e g o , ż e o r g a n y n i e z u ż y t - k o w u j ą w i ę c e j e n e r g i i n i ż c z y n n o ś c i o d ­ ż y w c z e o r g a n i z m u m o g ą j e j d o s t a r c z y ć .

B a r d z i e j s z c z e g ó ł o w ą i, j a k s i ę z d a j e , g o d n ą u w a g i h y p o t e z ę , t r e ś c i p o d o b n e j d a j e M e y n e r t : p r z y j m u j e , ż e u c z u c i e p r z y j e m n e i n i e p r z y j e m n e z a s a d z a s i ę n a p r o c e s a c h o d ż y w c z y c h , p o l e g a j ą c y c h n a z m i a n a c h m o t o r y c z n y c h ; z w ę ż a n i e n a ­ c z y ń d z i a ł a s z k o d l i w i e n a p r z e m i a n ę m a ­ t e r y i , k t ó r ą m o ż n a b y n a z w a ć p r o c e s e m o d d y c h a n i a t k a n k i , — a m i a n o w i c i e n a p r z y s w a j a n i e t l e n u ; g d y i l o ś ć j e g o j e s t n i e w y s t a r c z a j ą c a , k o m ó r k i c i e r p i ą p o d w z g l ę d e m o d d y c h a n i a i w ó w c z a s w e ­ d ł u g j e g o p o g l ą d ó w c z u j e m y s i ę n i e d o ­ b r z e . P r z e c i w i e ń s t w e m t e g o j e s t s t a n o d ż y w i a n i a t k a n e k , k t ó r y p s y c h i c z n i e u j a w n i a s i ę w u s p o s o b i e n i u p o g o d n e m , p o l e g a j ą c y n a w z m o ż o n e m p r z y s w a j a n i u t l e n u i n a o b f i t s z e j w y m i a n i e p o m i ę d z y k r w i ą a t k a n k a m i .

P o d o b n i e ż I i r o n e r d a j e t e o r y ę , z g a d z a ­

j ą c ą s i ę p o d w i e l u w z g l ę d a m i z p o w y ż ­

s z ą , R i b o t p o d n o s i t o , c o m u s i ę w y d a j e

p r a w d o p o d o b n e m w t y c h h y p o t e z a c h i

K o 31 WŚZECHŚ WIAT 487

u w a ż a j e z a w y r a z p o s t ę p u n a d r o d z e , w y t k n i ę t e j p r z e z J a m e s a i L a n g e a , n i e p o g ł ę b i a j e d n a k w c a l e p r o b l e m u s p r a w o d ż y w i a n i a i i c h r ó w n o w a ż n i k ó w p s y ­ c h i c z n y c h .

J a k k o l w i e k m a ł o j e s z c z e z b a d a n o n a ­ t u r ę c z y n n o ś c i o d ż y w c z y c h i i c h z w i ą ­ z e k z i n n e m i f u n k c y a m i a t a k ż e i p s y - c h i c z n e m i , t o j e d n a k w y d a j e s i ę r z e c z ą m o ż l i w ą , że t a c z y n n o ś ć , a w i ę c w y m i a ­ n a p o m i ę d z y t k a n k ą n e r w o w ą a k r w i ą , m o ż e s p r o w a d z i ć p e w n e u s p o s o b i e n i e p s y c h i c z n e , u c z u c i e s w o b o d y c a ł e g o o r ­ g a n i z m u a l b o t e ż o d w r o t n i e . Z e s t a w i e ­ n i e p r o c e s ó w p r z e m i a n y m a t e r y i z r ó w n o ­ r z ę d n i e w y s t ę p u j ą c e m i a l g e d o n i c z n e m i w r a ż e n i a m i n a p r o w a d z ą i b e z b a d a n i a d o ś w i a d c z a l n e g o n a n a t u r ę s w o b o d y c z y p r z v g n ę b i e n i a c a ł e g o o r g a n i z m u , u c z u c i a p r z y j e m n e g o c z y n i e p r z y j e m n e g o .

W k a ż d e j t k a n c e ż y j ą c e j o d b y w a j ą s i ę n i e p r z e r w a n i e p r o c e s y o d n o w y , k t ó r y c h ź r ó d ł e m j e s t k r e w : p r z e z n a c z y n i a w ł o ­ s o w a t e k r e w r o z d z i e l a s i ę n a w s z y s t k i e k o m ó r k i o r g a n i z m u , o d ż y w i a n a r z ę d y , o d p r o w a d z a p r o d u k t y , k t ó r e p j w s t a ł y p o d c z a s i c h c z y n n o ś c i i k t ó r e j u ż n i e m o g ą b y ć z u ż y t e . W n a c z y n i a c h w ł o ­ s o w a t y c h , k t ó r y c h n i z k i e ś c i a n y p o z w a ­ l a j ą n a w y m i a n ę w p r o s t m i ę d z y k r w i ą a k o m ó r k a m i , t ę t n i c z a k r e w z a m i e n i a s i ę w ży I n ą ; t u o d b y w a j ą s i ę z j a w i s k a r o z ­ k ł a d u , t u d o k r w i s ą o d d a w a n e p r o d u k t y s p a l a n i a , j a k d w u t l e n e k w ę g l a i i n n e s u b s t a n c y e t r u j ą c e , p o w s t a j ą c e s k u t k i e m p r z e m i a n y m a t e r y i ; t u t e ż o d b y w a s i ę c z y n n o ś ć o d ż y w c z a — p r z y j m o w a n i e n o ­ w y c h m a t e r y j o d ż y w c z y c h i k r w i , t l e n z a w i e r a j ą c e j . W s o k a c h t k a n k o w y c h g r o ­ m a d z ą s i ę t e ż p r o d u k t y p r z e m i a n y m a ­ t e r y i .

W e d ł u g h y p o t e z y M e y n e r t a z s u b s t r a - t u w r a ż e ń a l g e d o n i c z n y c h p o w s t a j e w ó w ­ c z a s o g ó l n e u c z u c i e n i e p r z y j e m n e , g d y p r z e m i a n a m a t e r y i w n a c z y n i a c h w ł o s o ­ w a t y c h d o z n a j e z a b u r z e n i a , W r z e c z y ­ w i s t o ś c i p o w s t a j e w n a s u c z u c i e p r z y ­ g n ę b i e n i a i t r w o g i , n p . g d y w d y c h a m y z e p s u t e p o w i e t r z e , a l b o j e ż e l i w p ł u c a c h w y m i a n a p o m i ę d z y p o w i e t r z e m a k r w i ą ż y l n ą j e s t u p o ś l e d z o n a , s k u t k i e m c z e g o c i e r p i ą p r a w i d ł o w e p r o c e s y o d ż y w c z e .

Z d r u g i e j s t r o n y d o z n a j e m y u c z u c i a m i ­ ł e g o , g d y w n a s z y m o r g a n i z m i e w y m i a ­ n a m a t e r y i j e s t w z m o ż o n a : t a k n p . p o d ­ c z a s w d y c h a n i a p o w i e t r z a ś w i e ż e g o i z i m n e g o , p o d o b n i e w k ą p i e l i a l b o w c i e ­ p le , k i e d y n a s t ę p u j e o b f i t s z e w y d z i e l a n i e z k r w i p r o d u k t ó w r o z p a d u , — t o s a m o p o ­ w t a r z a s i ę p o d c z a s m a s o w a n i a a l b o p o j e d z e n i u i p i c i u , a n a w e t j u ż s k u t k i e m r o z s z e r z e n i a n a c z y ń p r z e z r u c h y p r o s t u ­ j ą c e . S k o r o t y l k o ś r o d k i p o d n i e c a j ą c e i t r u c i z n y , k r ą ż ą c e w e k r w i , o b m y j ą t k a n ­ k i , w y w i e r a j ą w p ł y w n a o r g a n i c z n e c z y n ­ n o ś c i w i s c e r a l n e i o d ż y w c z e i s p r o w a ­ d z a j ą u c z u c i e p r z y j e m n e l u b n i e p r z y j e m ­ n e . P o d o b n e s t a n y m o ż e m y w y w o ł a ć w s o b i e p r z e z i n j e k c y e r o z t w o r ó w s o l i a l b o m o r f i n y , a l b o p r z e z n a p i c i e s i ę w i n a . B a ­ d a j ą c w y d a l i n y o r g a n i z m u p o d c z a s t y c h r ó ż n y c h s t a n ó w , z a u w a ż o n o , ż e p r z e m i a ­ n a p o d c z a s s t a n u o r g a n i z m u s w o b o d n e ­ g o l u b p r z y k r e g o n i e t y l k o j e s t r ó ż n a , a l e t a k ż e , ż e w t y m d r u g i m s t a n i e m o ż e n a s t ą p i ć z a t r u c i e .

P o n i e w a ż u c z u c i a a l g e d o n i c z n e z n a j ­ d u j ą s i ę w z w i ą z k u z e z m i a n a m i o d ż y w - c z e m i , z a l e ż ą c e m i o d o b f i t e g o i p r a w i ­ d ł o w e g o a l b o u p o ś l e d z o n e g o d o p ł y w u k r w i , p r z e t o s z u k a ć n a l e ż y p o t w i e r d z e n i a t e g o s t o s u n k u p r z y c z y n o w e g o w z j a w i s ­ k a c h a n a l o g i c z n y c h . T a k i m s t a n e m j e s t ł a t w e d o o s i ą g n i ę c i a i l e p i e j z b a d a n e z j a w i s k o z n u ż e n i a , k t ó r e j e s t u w a ż a n e z a s k u t e k z m i a n o d ż y w c z y c h , b ę d ą c y c h w z w i ą z k u z n a d m i a r e m p r o d u k t ó w s p a ­ l e n i a .

P r z e z p r a c ę n a r z ą d ó w p r o d u k t y t e W w i ę k s z e j i l o ś c i w y d z i e l a n e n a g r o m a d z a j ą s i ę i p s u j ą s o k i o r g a n i z m u , p r z e z c o d a ­ n e n a r z ą d y a p r z e d e w s z y s t k i e m s y s t e m n e r w o w y , s ą ź l e o d ż y w i o n e . U c z u c i e z n u ­ ż e n i a j e s t u c z u c i e m o g ó l n e m , s p r o w a d z o - n e m p r z e z p r o d u k t y r o z p a d u . Z n u ż e n i e w i ę c p o w s t a j e n a t l e p o d o b n y c h p r o c e ­ s ó w , j a k t e , p o d k t ó r y c h w p ł y w e m p o ­ w s t a j ą u c z u c i a a l g e d o n i c z n e : a w i ę c z p o d r a ż n i e n i a t k a n k i n e r w o w e j p r z e z w y ­ d z i e l o n e t o k s y n y i k r e w z e p s u t ą .

J e ż e l i t e a n a l o g i e j e d n o s t r o n n i e u z m y -

s ł o w i a j ą d z i a ł a n i e p s y c h i c z n e p r o c e s ó w

p r z e m i a n y m a t e r y i , t o t r u d n e m j e s t d o

p o j ę c i a , j a k t e s a m e p r o c e s y w y w o ł a ć

488 W SZECHŚWIAT M 81

m o g ą t a k z n u ż a n i e , j a k i u c z u c i e n i e ­ p r z y j e m n e i p r z y j e m n e . T y m c z a s e m t r z e ­ b a p r z y j ą ć , ż e j a k o ś ć i i l o ś ć w y t w o r z o ­ n y c h s u b s t a n c y j t o k s y c z n y c h d a j e r o d z a j d r a ż n i e n i a p r z e z s i ę w y w o ł a n e g o . P r z y ­ p ł y w k r w i u p o ś l e d z o n y n i e p o w o d u j e u c z u c i a p r z y k r e g o , t y l k o o d u r z e n i e i u t r a ­ t ę p r z y t o m n o ś c i ; g d y z a ś p o w i e t r z e , k t ó ­ r e m o d d y c h a m y , j e s t z e p s u t e , w ó w c z a s w y s t ę p u j e t r w o g a , n u d n o ś c i , b ó l e g ł o w y . M o ż n a z a u w a ż y ć , ż e w o b e c c i ą g l e w z m a ­ g a j ą c e g o s i ę d r a ż n i e n i a z n u ż e n i e i u c z u ­ c i e p r z y k r e s t o p n i o w a p o s o b i e n a s t ę p u ­ j e ; z n u ż e n i e m o ż e z a l e ż e ć o d ł a g o d n e g o z a t r u c i a l u b n i e d o s t a t e c z n e j p r z e m i a n y m a t e r y i , u c z u c i e z a ś n i e p r z y j e m n e m o ż e p o l e g a ć n a z ł e j p r z e m i a n i e m a t e r y i i w z m o ż o n e m z a t r u c i u . T o p r z y p u s z c z e ­ n i e z y s k u j e n a p r a w d o p o d o b i e ń s t w i e s k u t k i e m o k o l i c z n o ś c i , ż e n i e w i e l k a z a ­ w a r t o ś ć t o k s y n w e k r w i p o d n o s i c z y n ­ n o ś c i ż y c i o w e ; w t y m w z g l ę d z i e d o s t a r ­ c z a j ą d o w o d ó w ś r o d k i p o d n i e c a j ą c e . L e k ­ k i e p o b u d z e n i e , k t ó r e j e s t d o w o d e m w z m o ż o n e g o n a t ę ż e n i a c z y n n o ś c i n e r w o ­ w y c h , c z ę s t o s i ę z d a r z a w ż y c i u l u d z - k i e m . D o p i e r o w t e d y , g d y p r o d u k t y r o z ­ p a d u p o w s t a j ą p o n a d n o r m ę , w y s t ę p u j e z p o c z ą t k u m i e j s c o w e , p ó ź n i e j o g ó l n e o s ł a b i e n i e i w d a l s z y m c i ą g u , g d y p o ­ m i m o b r a k u t l e n u z a p o t r z e b o w a n i e d a l e j w z r a s t a , w y s t ę p u j e s t a n d r a ż l i w o ś c i , s i l ­ n e g o p o b u d z e n i a , k t ó r y n p . w t e n s p o ­ s ó b s i ę u j a w n i a , ż e p r o c e s y n e r w o w e w y s t ę p u j ą b e z ł a d n i e , b e z z w i ą z k u z s o ­ b ą , — k o n w u l s y j n e . J e ż e l i p o d r a ż n i e n i e w z m a g a s i ę i j a k p r z y p u s z c z a m y , i n t o - k s y k a c y a , t o p r z y ł ą c z a s i ę d o u c z u c i a z n u ż e n i a i p o b u d z e n i a u c z u c i e p r z y k r e , a l e n i e w t e n s p o s ó b , ż e u c z u c i e p r z y ­ g n ę b i e n i a p r z e c h o d z i w u c z u c i e p r z y k r e , t y l k o t o u c z u c i e i s t n i e j e o d d z i e l n i e o b o k p o w o l i t w o r z ą c e g o s i ę u c z u c i a p r z y ­ k r e g o .

R o z l i c z n e , o r g a n i c z n e i p s y c h i c z n e s k u ­ t k i t r u c i z n s ą z n a n e n p . p e w n e ś r o d k i f a r m a k o l o g i c z n e ( a p h r o d i s i a c a ) p o b u d z a j ą p o p ę d p ł c i o w y , w i n o p o w o d u j e o b j a w y , n a t u r y b a r d z o z m i e n n e j , n a r k o t y k i s p r o ­ w a d z a j ą o d u r z e n i e w r ó ż n y s p o s ó b , — p o d ­ c z a s g d y j e d n e z n i c h t y l k o o d u r z a j ą , i n n e s p r o w a d z a j ą t e ż o g ó l n y s t a n p r z y ­

j e m n y . T a k ż e s e n n o ś ć , k t ó r a , j a k k a ż d y w i e , n i e j e s t t e m s a m e m , c o z n u ż e n i e , t y l k o p r a w d o p o d o b n i e o d w r o t n o ś c i ą p o ­ b u d z e n i a , — t a k j a k z n u ż e n i e p r z e c i w i e ń ­ s t w e m n a p i ę c i a , — w y p ł y w a w k a ż d y m r a ­ z i e z t r w a ł e g o p o b u d z e n i a , j a k z n u ż e n i e z c i ą g ł e g o n a p i ę c i a , — t a k s e n n o ś ć , z d a j e s i ę , j e s t s k u t k i e m p e w n e g o r o d z a j u z m i a n w e k r w i .

Z a n i m b ę d z i e m o ż n a w y s n u ć w n i o s k i , ż e o d i n t o k s y k a c y i o r g a n i z m u z a l e ż ą p e ­ w n e p r o c e s y o d ż y w c z e , k t ó r e w n a s z e j ś w i a d o m o ś c i w y r a ż a j ą s i ę j a k o o g ó l n e u c z u c i e s t a n u p r z y k r e g o n a s z e g o o r g a ­ n i z m u , m u s z ą b y ć w z i ę t e p o d u w a g ę w y n i k i b a d a n i a n a d b ó l e m , k t ó r y , j a k s i ę z d a j e j e s t b l i s k i o g ó l n e g o u c z u c i a n i e p r z y j e m n e g o . C z ę s t o r o b i o n o s p o s t r z e ­ ż e n i a , ż e b ó l z r e g u ł y p ó ź n i e j wTy s t ę p u j e n i ż w r a ż e n i a c z u c i a d o t y k u i t e m p e r a t u r y w r a z i e r ó w n o c z e s n e g o d r a ż n i e n i a , j a k i t o , ż e w r ó ż n y c h o k o l i c z n o ś c i a c h g o n i e ­ m a , p o d c z a s , g d y r e s z t a p s y c h i c z n y c h d z i a ł a ń p o b u d k i p o z o s t a j e — t o s p o s t r z e ­ ż e n i e j u ż d a w n o n a p r o w a d z i ł o n a m y ś l 0 i s t n i e n i u s p e c y f i c z n y c h n e r w o w y c h o r ­ g a n ó w d l a p r o c e s ó w b ó l u . Z n a n e n o w s z e b a d a n i a G o l d s c h e i d e r a , F r e y a , S t ó r r i n g a , N i c h o l s a i i n n y c h , k t ó r y c h w y n i k i c o r a z w i ę c e j z n a j d u j ą u z n a n i a , w y k a z u j ą , ż e b ó l j e s t p r z y j m o w a n y p r z e z s p e c y a l n e z a k o ń c z e n i a n e r w o w e , k t ó r e s i ę z n a j d u j ą w s k ó r z e i w t k a n k a c h w e w n ę t r z n y c h 1 ż e p o d r a ż n i e n i e b o l e s n e j e s t d o p r o w a ­ d z a n e p o s p e c y a l n y c h d r o g a c h n e r w o ­ w y c h a ż d o s e n s o r i u m .

J u ż i s t n i e n i e s w o i s t y c h n a r z ą d ó w b ó l u

p r z e c z y t r a d y c y o n a l n e m u p o j ę c i u , ż e b ó l

jesfc t y l k o p r o d u k t e m z m o d y f i k o w a n e g o

n o r m a l n e g o p o d r a ż n i e n i a z m y s ł ó w , o r a z

u p o w a ż n i a d o p r z y p u s z c z e n i a , ż e s p e c y ­

f i c z n e p r o c e s y d r a ż n i e n i a s ą g ł ó w n ą p r z y ­

c z y n ą w r a ż e ń b ó l u ; z a t e m p r z e m a w i a

i t o , ż e p o d c z a s n a r k o z y m o g ą w y s t ę p o ­

w a ć w r a ż e n i a b e z b ó l u ; b r a k b ó l u t r z e b a

p r a w d o p o d o b n i e t a k t ł u m a c z y ć , ż e g d y

p o d c z a s w d y c h a n i a e t e r u l u b c h l o r o f o r ­

m u ś c i ś l e z w i ą z a n e z s o b ą f u n k c y e w i s -

c e r a l n e s ą p o w s t r z y m a n e , p r z e t o i p r z y ­

c z y n y b ó l u n i e m o g ą w y s t ę p o w a ć , g d y

s ą w i s c e r a l n e j n a t u r y . Z a s p e c y f i c z n ą

w t ó r n ą p r z y c z y n ą b ó l u p r z e m a w i a w s p o ­

M 31 W SZ E C H ŚW IA T 489

m n i a n y f a k t , ż e b ó l w y s t ę p u j e p ó ź n i e j n i ż w r a ż e n i a w y c h o d z ą c e z p i e r w s z e g o

• z a s a d n i c z e g o p o d r a ż n i e n i a i p o z o s t a j e d ł u ż e j w ś w i a d o m o ś c i n i ż t a m t e . D a l e j b ó l m a t e n d e n c y e z p o d r a ż n i o n e g o m i e j ­ s c a r o z s z e r z a ć s i ę n a s ą s i e d n i e m i e j s c a . W s z y s t k o to : z w o l n i o n e w y s t ę p o w a n i e b ó l u , j e g o r o z s z e r z a n i e s i ę i t r w a n i e d o ­ w o d z i i s t n i e n i a w t ó r n y c h w z b u d z a j ą c y c h g o z m i a n , k t ó r y c h p o w s t a n i e w y m a g a p e w n e g o c z a s u . I t a k n p . r ó ż n e s p o s o b y d r a ż n i e n i a p o w o d u j ą r ó ż n e t r w a n i e w r a ż e n i ą , k r ó t s z e n p . w r a z i e s k a l e c z e n i a o s t r ą b r o n i ą , z n a c z n i e d ł u ż s z e w r a z i e z r a n i e n i a p r z e z u d e r z e n i e a l b o ś c i ś n i ę ­ c i e , — w s z y s t k o — z m i a n y , k t ó r e s i ę r o z s z e ­ r z a j ą i p o z o s t a j ą w ó w c z a s j e s z c z e , g d y i n n e p r o c e s y , w y w o ł a n e d a n e m p o d r a ż ­ n i e n i e m , u s t ą p i ł y . O p ó ź n i e n i e b ó l u , p i ­ s z e H e r r i c k , — n a l e ż y t e j s p r a w i e p r z y p i ­ s a ć , ż e p r z y c z y n y b o l e s n e g o w r a ż e n i a s ą t w ó r c z e , n p . z m i a n y n a c z y n i o r u c h o w . e i ż e t e z m i a n y a n i e p i e r w o t n e d r a ż n i e n i a s ą p r a w d z i w e m i p r z y c z y n a m i b ó l u .

B ó l p o d o b n i e j a k z n u ż e n i e , z d a j e s i ę , n i e j e s t n a t u r y p i e r w o t n e j , i t r z e b a p r z y ­ j ą ć , ż e j a k z n u ż e n i e , t a k s a m o i b ó l p o ­ w s t a j e n i e w p r o s t , l e c z j e s t w t ó r n y m e f e k t e m d r a ż n i e n i a p i e r w o t n e g o . D a l e j j e s t r z e c z ą p r a w d o p o d o b n ą , ż e b ó l z u p e ł ­ n i e t a k s a m o j a k z n u ż e n i e w y s t ę p u j e s k u t k i e m r ó ż n y c h t o k s y n w y d z i e l o n y c h i w n a s t ę p s t w i e p o w s t a j ą c y c h z m i a n o d ­ ż y w c z y c h w p o d r a ż n i o n y m n a r z ą d z i e . Że p e w n e j a d y w p r o w a d z o n e d o s o k ó w o r ­ g a n i z m u m a j ą s i l n e b o l e s n e d z i a ł a n i e , k a ż d y m ó g ł s i ę ł a t w o d o w i e d z i e ć n p . p o u k ł ó c i u p s z c z o ł y . Z p r z e b i e g u r ó ż n y c h c h o r ó b , w i e m y r ó w n i e ż , ż e t o k s y n y w y ­ w o ł u j ą b ó l n p . w e w r z o d a c h , g d z i e b ó l p o l e g a n a d r a ź n i ą c e m d z i a ł a n i u m i e j s c o ­ w e g o z a t r u c i a k r w i , r ó w n i e ż s t a n o g ó l n y n i e p r z y j e m n y , o g ó l n a l u b s p e c y a l n a d r a - ż l i w o ś ć i d e p r e s y a u c h o r y c h p o w i n n a b y ć p r z y p i s a n ą z m i a n o m o d ż y w c z y m . U c z u c i e s w ę d z e n i a , k t ó r e j e s t m i e s z a n i ­ n ą s i l n e g o g o r ą c a , ł e c h t a n i a i u c z u c i a n i e p r z y j e m n e g o , j e s t u w a ż a n e z a s k u t e k m i e j s c o w o o g r a n i c z o n e g o n i e s t o s u n k u w k r w i i s o k a c h t k a n k o w y c h p o d r a ż n i o n e ­ g o m i e j s c a s k ó r y . T u t a j t r z e b a t e ż z a ­ u w a ż y ć , ż e ś w i e r z b i e n i e , g d y b y s i ę g o

n i e z n o s i ł o p r z e z u c i s k l u b d r a p a n i e , m o ­ ż e s i ę c z a s e m s p o t ę g o w a ć d o b ó l u . W y ­ d a j e s i ę w i ę c e j n i ż p r a w d o p o d o b n e m , ż e b ó l p o l e g a n a w t ó r n e m t w o r z e n i u s i ę t o ­ k s y n i d e z i n t e g r a c y i t k a n k i .

W i d z i e l i ś m y w y ż e j , ż e u c z u c i e n i e p r z y ­ j e m n e p r a w d o p o d o b n i e n a a n a l o g i c z n y c h z a s a d z a s i ę z m i a n a c h . Z u p e ł n i e p o d o b ­ n i e j a k b ó l w y s t ę p u j e u c z u c i e n i e p r z y ­ j e m n e p ó ź n i e j i t r w a d ł u ż e j n i ż w r a ż e ­ n i a , k t ó r e r ó w n o c z e ś n i e p o w s t a ł y , — b i o ­ l o g i c z n i e b ó l i u c z u c i e n i e p r z y j e m n e m a ­ j ą t o s a m o z n a c z e n i e . M o ż e p r z y c z y n y

b ó l u i u c z u c i a n i e p r z y j e m n e g o , j a k o d ­ p o w i a d a j ą c e i m z j a w i s k a p s y c h i c z n e , r ó ­ ż n i ą s i ę t y l k o c o d o s t o p n i a . Ż e t a k ż e p r o c e s y s p r o w a d z a j ą c e u c z u c i e p r z y j e m n e w y s t ę p u j ą w t ó r n i e i ż e o n e w w i e l u p r z y ­ p a d k a c h o z n a c z a j ą w z m o c n i o n ą c z y n n o ś ć o d ż y w c z ą , — u s u n i ę c i e t o k s y k ó w i w y d a ­ l i n , k t ó r e p s u j ą s p r a w ę o d ż y w i a n i a , t o w y p ł y w a z t y c h w y p a d k ó w , w k t ó r y c h s t a n y i n t o k s y k a c y i u s t ą p i ł y , n p . w u c z u ­ c i u p r z y j e m n e m , k t ó r e p o w s t a j e p r z e z u s u n i ę c i e p r a g n i e n i a , a l b o g d y p r z e z t a r ­ c i e l u b d r a p a n i e z n o s i m y ś w i e r z b i e n i e s k ó r y , s p r o w a d z o n e u k ł ó c i e m o w a d a . B e z w ą t p i e n i a , w z m o ż o n a c z y n n o ś ć o d ż y w c z a z a c h o d z i p o d c z a s u c z u ć p r z y j e m n y c h , k t ó r y c h d o z n a j e m y g d y w y c i ą g a m y c z ł o n ­ k i a l b o g d y o d z y s k u j e m y z d r o w i e , d a l e j u c z u c i e c z ł o w i e k a z n u ż o n e g o , k t ó r y p r z y ­ b i e r a o d p o w i e d n i e p o ł o ż e n i e w c e l u w y ­ p o c z ę c i a ; g ł ó w n i e u c z u c i e p r z y j e m n e z n a j ­ d u j e m y t a m , g d z i e w ź l e o d ż y w i o n e j c z ę ś c i c i a ł a p r o c e s y o d ż y w c z e n o r m a l n e o d b y w a ć s i ę z a c z y n a j ą n a n o w o .

J e ż e l i b ę d z i e m y s i ę s t a r a l i o k r e ś l i ć

p r z y c z y n ę u c z u c i a p r z y j e m n e g o i n i e ­

p r z y j e m n e g o , t o z n a j d z i e m y n a s t ę p u j ą c e

p r o s t e h y p o t e z y : P r z y p u ś ć m y , ż e o d b y ­

w a s i ę d r a ż n i e n i e z m y s ł ó w ś r o d k a m i

s ł o d k i e m i l u b k w a ś n e m i , t o w o b e c p e w ­

n e j i n t e n s y w n o ś c i , d r a ż n i e n i e w y w o ł u j e

r e f l e k s y u c z u c i a m i ł e g o l u b n i e p r z y j e m ­

n e g o i u c z u c i a , — a w i ę c p r o c e s y , s p r o ­

w a d z a j ą c e w r a ż e n i a z m y s ł o w e k w a s o t y

l u b s ł o d y c z y n i e s p r o w a d z a j ą w p r o s t

u c z u c i a m i ł e g o l u b n i e m i ł e g o , t y l k o i n ­

n e , p o w s t a ł e z i n n e g o s p o s o b u d r a ż n i e ­

n i a , p r a w d o p o d o b n i e p r o c e s y o d ż y w c z e ,

k t ó r e s i ę d o ł ą c z a j ą d o z j a w i s k s m a k o ­

490 W S Z E C H Ś W IA T M 31

w y c h i m o g ą d o c h o d z i ć d o ś w i a d o m o ś c i , j a k o u c z u c i e p r z y j e m n e l u b n i e p r z y j e m ­ n e . N a p y t a n i e , w j a k i s p o s ó b z t y c h p r o c e s ó w o d ż y w c z y c h r o z w i j a s i ę r ó w n o ­ w a ż n i k p s y c h i c z n y , o d p o w i e d z i e ć m o ż e ­ m y , u w z g l ę d n i a j ą c n a s t ę p u j ą c e m o ż l i ­ w o ś c i :

p o p i e r w s z e — n i e n o r m a l n e s t o s u n k i o d ­ ż y w c z e w y s t ę p u j ą b e z p o ś r e d n i o i l o k a l ­ n i e w o b e c n o ś c i t o k s y n ;

p o d r u g i e — t o x i c a z a p o ś r e d n i c t w e m k r w i d r a ż n i ą o ś r o d k i w i s c e r a l n e , a z i c h r e a k c y ą i d z i e r ę k a w r ę k ę w z m o ż o n a l u b z m n i e j s z o n a c z y n n o ś ć o d ż y w c z a ;

p o t r z e c i e — d l a c z y n n o ś c i o d ż y w c z y c h w s z e l k i e g o r o d z a j u m o ż n a p r z y p u ś c i ć o ś r o d k i s w o i s t e w m ó z g u , w r d z e n i u k r ę ­ g o w y m l u b w w ę z ł a c h s y m p a t y c z n y c h , k t ó r e s ą d r a ż n i o n e r ó w n o c z e ś n i e z o ś r o d ­ k a m i p o z o s t a ł y c h o d r u c h ó w w i s c e r a l n y c h i t a k s ą w y w o ł y w a n e s w o i s t e o d r u c h y o d ż y w c z e , k t ó r y c h u ś w i a d o m i e n i e m s ą u c z u c i a a l g e d o n i c z n e . T a k a h y p o t e z a m o g ł a b y b y ć p o d a n a n i e t y l k o d l a t e g o , ż e p e w n e c z y n n o ś c i w i s c e r a l n e s ą w p r o s t i n n e r w o w a n e i po o d p o w i e d n i e m p o d r a ż ­ n i e n i u r e a g u j ą , — a l e t e ż i d l a t e g o , ż e d o n a c z y ń k a p i l a r n y c h , g d z i e s i ę o d b y w a j ą c z y n n o ś c i o d ż y w c z e , w i s t o c i e d o c h o d z ą n e r w y , k t ó r y m m o ż e b y ć p r z y p i s a n a r o l a w p r z e m i a n i e o d ż y w c z e j .

W r a ż e n i a a l g e d o n i c z n e b y ł y b y w y n i ­ k i e m s t o s u n k u t y c h z m i a n o d ż y w c z y c h d o c e n t r ó w c z u c i o w y c h , t i u d n i e j , a l e b e z ­ p o ś r e d n i o p o w s t a j ą z e z m i a n o d ż y w c z y c h t y c h c e n t r ó w . S e n s o r i u m j e s t n a k a ż d e d r a ż n i e n i e b e z p o ś r e d n i e n i e w r a ż l i w e i n i e p o j m u j e m y , j a k k o m ó r k i w c h o d z ą c e w z a k r e s s e n s o r i u m o p r ó c z s p e c y f i c z n e j s w o j e j f u n k c y i p r z y j m o w a n i a w r a ż e ń z m y s ł o w y c h , m o g ą , — j a k t w i e r d z i M e y - n e r t , — o d p o w i a d a ć n a s t a n o d ż y w i e n i a .

Ż e t e p r o c e s y o d ż y w c z e o b w o d o w e , o d c z u w a n e j a k o w r a ż e n i a a l g e d o n i c z n e s ą w t a k ś c i s ł y m z w i ą z k u , z w ł a s z c z a z e z m i a n a m i n a c z y n i o r u c h o w e m i , w y j a ś n i a s i ę t o t a k z e w s p ó ł d z i a ł a n i a r e f l e k s ó w b u l b a r n y c h , j a k t e ż z d z i a ł a n i a w p r o s t , k t ó r e b e z w ą t p i e n i a w y w i e r a j ą z m i a n y m o t o r y c z n e n a z m i a n y o d ż y w c z e , w p ł y ­ w a j ą c n a r o z s z e r z e n i e l u b z w ę ż e n i e w i ę ­ k s z y c h n a c z y ń k r w i o n o ś n y c h i p r z e z t o ,

d z i a ł a j ą c n a o b f i t s z e l u b l e n i w s z e z w i l ­ ż a n i e , z a w a r t o ś ć , i l o ś ć i c i ś n i e n i e k r w i w n a c z y n i a c h w ł o s o w a t y c h . J e s z c z e l e ­ p i e j m o ż n a b y z r o z u m i e ć r ó w n o l e g ł o ś ć p o ­ m i ę d z y o d r u c h a m i n a c z y n i o r u c h o w e m i a o d p o w i e d n i e m i z m i a n a m i o d ż y w c z e m i , s p r o w a d z a j ą c e m i u c z u c i e p r z y j e m n e l u b p r z y k r e , g d y b y m o ż n a b y ł o p r z y j ą ć , ż e i m p u l s y o d ż y w c z e s ą k i e r o w a n e p r z e z n e r w y n a c z y n i o r u c h o w e . D a l e j — g d y b y t e o s t a t n i e m i a ł y k i e r u n e k w r a ż e ń a l g e - d o n i c z n y c h , p r z e z p r ą d p r z e c i w n y , w s t r z y ­ m u j ą c y i c h c z y n n o ś ć n o r m a l n ą , — j a k p r z y j m u j e O p p e n h e i m e r , — t o z a g a d n i e n i e b y ł o b y n a j d o k ł a d n i e j r o z w i ą z a n e , ż e s u b - s t r a t u c z u c i a p r z y j e m n e g o i n i e p r z y j e m ­ n e g o z a w s z e s i ę t a k t w o r z y .

J e ż e l i w k o ń c u z a p y t a m y , p r z e z j a k i e p o d n i e t y z e w n ę t r z n e s ą w y t w o r z o n e d a ­ n e z m i a n y o d ż y w c z e , t o w7y n i k a , ż e p r a ­ w d o p o d o b n i e w r a ż e n i a a l g e d o n i c z n e , j a k o t e ż i z n u ż e n i e i b ó l p o w s t a j e z g w a ł ­ t o w n y c h , s i l n y c h , d ł u g o t r w a j ą c y c h , i s z y b k o p o s o b i e n a s t ę p u j ą c y c h p o d r a ż ­ n i e ń ł u b w o g ó l e p o d r a ż n i e ń , n a k t ó r e n a r z ą d y n i e s ą p r z y g o t o w a n e . P o s z c z e ­ g ó l n e z t y c h d r a ż n i e ń p r z e c h o d z ą n a o ś r o d k i w i s c e r a l n e , c o j u ż z t e g o w y ­ p ł y w a , ż e o n e z a m i a s t s p o k o j n i e o d p ł y ­ w a ć p o d r o g a c h z o r g a n i z o w a n y c h , r o z ­ p r a s z a j ą s i ę i z w ł a s z c z a w y ł a d o w u j ą r e ­ a k c y e w i s c e r a l n e . T e r e a k c y e p o w o d u j ą z a b u r z e n i a o d ż y w c z e , s p r o w a d z a j ą c e w r a ­ ż e n i a c z u c i o w e , a l b o j e z n o s z ą . Z d a j e s i ę , ż e n a g ł e p o d r a ż n i e n i e s p r o w a d z a n a j ­ p i e r w n a p i ę c i e n e r w o w e , p o t e m p o b u ­ d z e n i e , a t o d o s i ę g a , — b y ć m o ż e z a p o ­ ś r e d n i c t w e m w ł a ś c i w y c h p r o c e s ó w r o z ­ p a d u , — o ś r o d k ó w w i s c e r a l n y c h .

K a ż d e n i e p r z y g o t o w a n e p o d r a ż n i e n i e ,

k a ż d ą n i e z w y k ł ą f u n k c y ę p r z y j m u j e m y

z n a d z w y c z a j n e m n a p i ę c i e m . W s z y s t k i e

p r z e t o p o d r a ż n i e n i a m o g ą s p r o w a d z i ć

u c z u c i a p r z y j e m n e i n i e p r z y j e m n e , — i r a ­

c z e j m n i e j s p e c y f i c z n y r o d z a j p o b u d k i

w y w o ł u j e w r a ż e n i e , n i ż j e j s t o s u n e k d o

p r z e d t e m p a n u j ą c e j d y s p o z y c y i i p r z y ­

p a d k o w e j c z y n n o ś c i n a r z ę d u p o d r a ż n i o ­

n e g o . U c z u c i e w o g ó l e p r z y j e m n e c z y

n i e p r z y j e m n e w s k a z u j e z a w s z e n a z a b u ­

r z e n i e s t o s u n k u , i m b a r d z i e j n i e s p o d z i e ­

w a n i e p r z y c h o d z i p o b u d k a , i m g w a ł t ó w -