JSTs. 3 2 (1366). W arszawa, dnia 9 sierpnia 1908 r. T o m X X V I I .
TYGODNIK POPULARNY, POŚWIĘCONY NAUKOM PRZYRODNICZYM
PRENUMERATA „W S Z E C H Ś W IA T A ".
W W arszaw ie: rocznie rb . 8, kw artalnie rb. 2.
Z przesyłką pocztow ą rocznie rb . 10, p ó łr. rb . 5.
PRENUMEROWAĆ MOŻNA:
W R e d a k c y i , "Wszechświata" i w e w s z y s t k i c h k s i ę g a r n iac h w kr a ju i za gra ni cą .
R e d a k t o r „W s z e c h ś w ia ta '* p r z y j m u j e ze sp r a w a m i r e d a k c y j n e m i c o d z ie n n ie od g o d z in y 6 d o 8 w i e c z o r e m w lo ka lu r e d a k c y i .
A d r es R ed a k c y i: K R U C Z A Jsfa. 32. T elefon u 83-14.
H E N R Y K B E C Q U E R E L .
U W A G I O W S P Ó Ł C Z E S N E J T E O R Y I M A T E R Y I 1) .
F i z y c y i c h e m i c y ż y w o z a j m u j ą s i ę o b e c n i e n o w ą t e o r y ą , d o t y c z ą c ą m a t e r y i . N i e s p o d z i e w a n e z j a w i s k a i ś m i a ł e p o g l ą d y z a c h w i a ł y p e w n e o g ó l n i e p r z y j ę t e p o g l ą d y n a b u d o w ę c i a ł . N a u c e d n i a w c z o r a j s z e g o p r z e c i w s t a w i ł a s i ę n a u k a d z i s i e j s z a .
W y d a w a ł o m i s i ę c i e k a w e m z b a d a n i e , c z y t a k i e p r z e c i w s t a w i e n i e n i e j e s t r a c z e j p o z o r n e , i z a p r a g n ą ł e m p o r ó w n a ć w s p ó ł c z e s n ą t e o r y ę d o ś w i a d c z a l n ą z t e - m i t e o r y a m i , k t ó r e w c i ą g u w i e k ó w p o w s t a w a ł y n a z a s a d z i e c o r a z ś c i ś l e j s z y c h b a d a ń z j a w i s k n a t u r y .
I.
S z a n . P a n o m w i a d o m o , ż e m a t e r y ę u w a ż a m y o b e c n i e z a z ł o ż o n ą z n i e w i -
’) O d cz y t w y p o w ie d z ia n y na pnblicznem do- rocznem p o siedzeniu I n s ty tu tu fra n cu sk ieg o d.
25|X 907 r.
d z i a l n y c h e l e m e n t a r n y c h c z ą s t e k , a t o m ó w . S k u p i e n i e a t o m ó w n a z y w a m y c z ą s t e c z k ą . J e d n o ś ć s t a ł e j g r a w i t a c y j n e j i z a l e ż n o ś c i , j a k i e c h e m i c y z n a l e ź l i m i ę d z y a t o m a m i r o z m a i t y c h c i a ł , n a s u w a j ą n a m p r z y p u s z c z e n i e , ż e m a m y d o c z y n i e n i a z n i e j e d n o s t a j n e n i i z a g ę s z c z e n i a m i j e d y n e j m a t e r y i p o w s z e c h n e j . P r z y p u s z c z a m y d a l e j , ż e c z ą s t e c z k i z n a j d u j ą s i ę w c i ą g ł y m r u c h u ; r u c h t e n p o w o d u j e z d e r z e n i a s i ę c z ą s t e c z e k , t e m c z ę s t s z e , i m w y ż s z a j e s t t e m p e r a t u r a . J e ż e l i d o t e g o o b r a z u z a s t o s u j e m y z a s a d y m e c h a n i k i , t o b ę d z i e m y m o g l i z d a ć s o b i e s p r a w ę z z a s a d n i c z y c h w ł a s n o ś c i g a z ó w .
D o ś w i a d c z e n i e z d z i e d z i n y e l e k t r y c z n o ś c i p r o w a d z i n a s j e s z c z e d a l e j . J e ż e l i w n a c z y n i u s z k l a n e m r o z r z e d z i m y g a z d o t e g o s t o p n i a , ż e p o z o s t a n ą w n a c z y n i u z a l e d w i e j e g o ś l a d y , i p r z e z n a c z y n i e b ę d z i e m y p r z e p u s z c z a l i p r ą d e l e k t r y c z n y , t o w y ł a d o w a n i e u t w o r z y w i ą z k ę p r o s t o l i n i j n ą , p o s i a d a j ą c ą w ł a s n o ś c i : p r z e c h o d z e n i a p r z e z c i e n k ą p ł y t k ę m e t a l o w ą , w y w o ł y w a n i a ś w i e c e n i a g a z u i o d c h y l a n i a s i ę z a z b l i ż e n i e m m a g n e s u l u b c i a ł a n a e l e k t r y z o w a n e g o .
D l a o b j a ś n i e n i a t e g o z j a w i s k a p r z y p u s z c z a m y , ż e w i ą z k a t a j e s t u t w o r z o n a
4 9 8 W S Z E C H Ś W IA T
z d r o b n i u t k i c h c i a ł e k , n i o s ą c y c h z s o b ą o d j e m n e ł a d u n k i e l e k t r y c z n e .
W t e m s a m e m n a c z y n i u s z k l a n e m z n a j d u j e m y p r o m i e n i e , n i o s ą c e z s o b ą d o d a t n i e ł a d u n k i e l e k t r y c z n e , a r ó w n i e ż p r o m i e n i e z u p e ł n i e i n n e j n a t u r y ; t e o s t a t n i e s ą t o p r o m i e n i e R o e n t g e n a .
W d a l s z y m c i ą g u z a u w a ż a m y , ż e a t o m y p e w n y c h m e t a l i s a m e p r z e z s i ę w y s y ł a j ą t e t r z y r o d z a j e p r o m i e n i .
Z b a d a ń n a d t e m i p r o m i e n i a m i e l e k - t r y c z n e m i p o w s t a ł a s w e g o r o d z a j u b a l - l i s t y k a ; o b l i c z o n o p r ę d k o ś ć , m a s ę i ł a d u - ! n e k e l e k t r y c z n y t y c h p o c i s k ó w .
D l a p r o m i e n i , n i o s ą c y c h z s o b ą e l e k t r y c z n o ś ć d o d a t n i ą , s a m e c z ą s t e c z k i g a z u s ą p o c i s k a m i ; p o r u s z a j ą s i ę o n e z p r ę d k o ś c i ą m n i e j w i ę c e j 2 0 0 0 0 k i l o m e t r ó w n a s e k u n d ę .
I n a c z e j r z e c z s i ę m a z p r ą d e m o d j e m - n y c h c i a ł e k e l e k t r y c z n y c h . P r ę d k o ś ć i c h j e s t z n a c z n i e w i ę k s z a , z m i e n n a i z b l i ż a s i ę d o p r ę d k o ś c i ś w i a t ł a . M a s a i c h j e s t p r a w i e 2 0 0 0 r a z y m n i e j s z a , n i ż m a s a a t o m u w o d o r u , n a j l ż e j s z e g o z e z n a n y c h a t o m ó w .
C o d o t y c z ę ł a d u n k u e l e k t r y c z n e g o , t o z n a l e z i o n o , ż e j e g o w i e l k o ś ć l i c z b o w a p o z o s t a j e z a w s z e j e d n a k o w ą , n i e z a l e ż n i e o d t e g o , c z y b ę d z i e d o d a t n i c z y o d j e m n y i p r z e z j a k i e p r o c e s y c z ą s t e c z k o w e b ę d z i e w y w o ł a n e p r z e n o s z e n i e e l e k t r y c z n o ś c i . T ę s t a ł ą f i z y c z n ą n a z y w a m y a t o m e m e l e k t r y c z n o ś c i .
W t e n s p o s ó b z n a j d u j e m y s i ę w o b e c n i e z n a n e g o d o t y c h c z a s s t o p n i a p o d z i e l n o ś c i m a t e r y i .
T e r a z w i ę c u k a z u j e s i ę p r z e d n a m i z u p e ł n i e n i e o c z e k i w a n e z a g a d n i e n i e : p o d c z a s , g d y w e w s z y s t k i c h z a g a d n i e n i a c h m e c h a n i k i z w y k ł e j m a s ę p r z y j m u j e m y z a w i e l k o ś ć s t a ł ą d l a j e d n e g o i t e g o s a m e g o c i a ł a , t u t a j o k a z u j e s i ę , ż e m a s a o b l i c z a n a d l a m a ł y c h c i a ł e k ( c o r p u s c u l a ) j e s t o t y l e w i ę k s z a , z i m w i ę k s z ą p r ę d k o ś c i ą o n e s i ę p o r u s z a j ą . W t e j z m i e n n o ś c i n i e t y l k o w i d z i m y d z i a ł a n i e z j a w i s k e l e k t r o m a g n e t y c z n y c h , l e c z n a d t o b e z w ł a d n o ś ć m a t e r y i w o g ó l e p r z y j m u j e m y z a s k u t e k r u c h u ł a d u n k ó w e l e k t r y c z n y c h , j a k o b y w m a t e r y i .
M a t e r y a z a w i e r a t e d y z n a j d u j ą c e s i ę w c i ą g ł y m r u c h u a t o m y e l e k t r y c z n o ś c i — e l e k t r o n y .
Nie będę się tu zagłębiał w pełne po
mysłowości metody, pozwalające nam n a liczyć 30 000 000 000 000 000 000 cząste
czek w centymetrze sześciennym gazu pod ciśnieniem normalnem i w zwykłej temperaturze. Objętość jednego atomu pozwalałaby mu zawierać w sobie
1 000 000 000 000 000 000 elektronów, lecz masa jego pozwala zaledwie na parę ty sięcy. W yobraźmy sobie rój komarów, bujający w nawie kościelnej.
P r z e d m n i e j w i ę c e j 40 l a t y g e n i a l n y M a x w e l l d o w i ó d ł , ż e e l e k t r y c z n o ś ć i ś w i a t ł o p o r u s z a j ą s i ę z t ą s a m ą p r ę d k o ś c i ą i z a p o ś r e d n i c t w e m j e d n e g o i t e g o s a m e g o ś r o d o w i s k a w t e n s p o s ó b , ż e d r g a n i o m ś w i a t ł a t o w a r z y s z ą p e r y o d y c z n e z m i a n y s i ł y e l e k t r y c z n e j .
Z a d a w a n o s o b i e p y t a n i e , c z y n i e m o - ż n a b y o b j a ś n i ć z j a w i s k e m i s y i i p o c h ł a n i a n i a ś w i a t ł a s p r o w a d z e n i e m t y c h z j a w i s k d o r u c h u e l e k t r o n ó w , m a j ą c y c h s i ę z n a j d o w a ć w c z ą s t e c z k a c h c i a ł . W t e d y z j a w i s k a t e m u s i a ł y b y u l e g a ć z m i a n o m p o d w p ł y w e m s i l n e g o d z i a ł a n i a m a g n e t y c z n e g o ; w s p ó ł c z e s n a s z t u k a e k s p e r y - m e n t a t o r s k a n i e z d o ł a ł a j e d n a k o s i ą g n ą ć n a j m n i e j s z e g o r e z u l t a t u , p r z e m a w i a j ą c e g o z a r z e c z y w i s t e m i s t n i e n i e m z j a w i s k p r z e w i d y w a n y c h .
E l e k t r o n j e s t z a t e m p o w s z e c h n y m e l e m e n t e m m a t e r y i .
D z i ś p r z y p u s z c z a m y , ż e p r z e s t r z e ń p o m i ę d z y c z ą s t e c z k a m i m e t a l i z a p e ł n i a n ą j e s t e l e k t r o n a m i i i m p r z y p i s u j e m y m e c h a n i z m p r z e w o d n i c t w a e l e k t r y c z n e g o i c i e p l n e g o . M e t a l , o g r z e w a n y w p r ó ż n i , z a w s z e w y s y ł a e l e k t r o n y o d j e m n e .
W r e s z c i e , j a k t o j u ż z a z n a c z y ł e m w y ż e j , n i e k t ó r e c i a ł a p o s i a d a j ą s a m e p r z e z s i ę w ł a s n o ś ć w y s y ł a n i a p r o m i e n i , o k t ó r y c h d o p i e r o c o b y ł a m o w a . P r z y c z y n ą t e j w ł a s n o ś c i p r o m i e n i o t w ó r c z o ś c i (ra*
d y o a k t y w n o ś e i ) j e s t , z d a j e s i ę , n i e z w y k l e p o w o l n y r o z k ł a d m a t e r y i . D o t y c h c z a s n i e z d o ł a n o s t w i e r d z i ć , c z y w d a n y m r a z i e z a c h o d z ą z m i a n y n a t u r y c h e m i c z n e j [ w u g r u p o w a n i u a t o m ó w , c z y t e ż m a m y
JS/o 32 W SZEC H ŚW IA T 499 tu raczej do czynienia z przeobrażenia
mi atomów.
Gdyby ten ostatni p u nk t widzenia był ściśle ustalony, to musielibyśmy w y
wnioskować, że nie możemy uznawać atomów za wiecznie niezmienne, lecz r a czej za podlegające zmianom, i że po
wolność, z j a k ą następuje ta przemiana i rzadkość sprzyjających ku temu oko
liczności wprowadzają nas w błąd co do ich stałości.
II .
Przyjm ując wyżej wyłożoną teoryę, j e steśm y jeszcze bardzo dalecy od owego
„ostatniego stopnia wiedzy", polegające
go w edług D escartesa n a poznaniu „osta
tnich przyczyn i rzeczywistych p odstaw “, z których możemy wyciągnąć objaśnie
nie wszystkiego, co jesteśm y w stanie wiedzieć. Ale ta teorya prowadzi nas do tego celu po drodze, po której, ja k się zdaje, ludzkość kroczyła od n ajd aw niejszych czasów.
Przed 25 wiekami starożytni jończycy uważali, że p rasu b stan cy ą wszystkich rzeczy j e s t fluid. Thales widział począ
tek w szystkich rzeczy w ożywionym mo
k ry m żywiole. W edług Anaxim andra proces kołowy stw arza i niszczy wszyst
kie rzeczy. Anaximenes „sprowadza j a sno i dobitnie tworzenie się rozmaitych ciał, ich oddzielanie się i ich przemiany do wiecznego ruchu, stosownie do sto
pnia ściśnienia lub rozszerzenia, które on wywołuje" x); uznaje jedność materyi, której zasadą j e s t „nieokreślony rodzaj powietrza", posiadający czucie, wolę i r o zum; rodzaj myślącego powietrza, w e
dług Dyogenesa z Apollonii. Heraklites nazywa powierzchną zasadę bytu „wie cznie żywym ogniem, k tó ry rytmicznie zapala się i g aśn ie“, być może, że w ten sposób wyobrażał on sobie peryodycz- ność wew nętrznych ruchów materyi, i wreszcie Pytagoras, który zastąpił po
wietrze „eterem, niebieską wolną od wszelkiej dostrzegalnej m ateryi substan- c y ą “.
Anaxagoras, którego zapatrywania zo
stały błędnie, ja k się zdaje, przedsta
wione przez A rystotelesa 1), myślał, że w każdej cząstce nieograniczenie po- dzielnej materyi koncentrują się w szy
stkie jej własności.
Empedokles, mieszkaniec A grygentu pouczał, że wszystko j e s t łączeniem się i rozdzielaniem; żywiołów pierwotnych je st cztery: ziemia, powietrze, woda i ogień; nic nie ginie, nic nie powstaje;
nieskończenie małe cząstki odryw ają się od jednego ciała, żeby przeniknąć w po
ry innego. Miłość i nienawiść, przycią
ganie się podobieństw, powstające z wi
rów działanie mechaniczne rządzą temi sprawami i działanie na odległość obja
śnia się emanacyą cząstek nieograni
czenie podzielnej materyi, przenikającą wszystkie ciała; na zasadzie podobnych wypływów objaśniają się własności ma
gnesów.
W tej samej epoce więcej niż na 500 lat przed początkiem naszej ery Demo- k ry t i Leucyp sformułowali pojęcie nie
podzielnych, wiecznych, poruszających się w pustej przestrzeni atomów; ciężar je st poszczególnym wypadkiem praw r u chu, który j e s t wieczny. Niema siły bez materyi, ani materyi bez siły, mówili potem stoicy.
W sławnym liście do Herodota Epikur pisze, że istnieją dwa rodzaje ciał: zło
żone i pierwiastki tego połączenia; te ostatnie są uważane za niepodzielne, nie
zmienne i znajdujące się w ciągłym r u chu; one kojarzą się, aby utworzyć ciała;
one od nich oddzielają się i wywołują wrażenia, zapachy, ' smak, ton i obrazy.
W szy stk o dostrzegalne j e s t m a tery ą al
bo pustą przestrzenią. Nieograuiczony wszechświat obejmuje nieskończoność światów, z których jed n e podobne są do naszego, inne zaś zupełnie różnią się od niego.
Nie chcę się tutaj zagłębiać w teoryę pełności i próżni, i nie chcę rozpatrywać niemożliwości przedstawienia sobie ni
cości lub przypisywania granicy podziel-
*) P . T au n ery . P o u r 1‘h isto ire de la science
g rec q u e Btr. 159. ‘) P . T a u n e ry , loc. cit. str. 286.
500 W S Z E C H Ś W IA T Mś 32
n o ś c ł m a t e r y i , p r z e c h o d z ę t e r a z d o k r y t y k i ł a c i ń s k i e j f ilo z o f i i g r e c k i e j , k t ó r e j t o k r y t y c e z a w d z i ę c z a m y c u d o w n y p o e m a t L u k r e c y u s z a .
W n i m o d n a j d u j e m y c a ł ą w i e d z ę E p i k u r a , „ t e g o n a d l u d z k i e g o g e n i u s z a * 1, j a k m ó w i p o e t a , „ k t ó r y s w o j e m ś w i a t ł e m p r z y ć m i ł w s z y s t k o , t a k j a k w s c h o d z ą c e s ł o ń c e g a s i w s z y s t k i e g w i a z d y “ 1).
M a m y t u o b o k w i e l u b ł ę d n y c h p o j ę ć — p r a w d y , j a k n p . m y ś l o j e d n o ś c i m a t e r y i , „ k t ó r e j o g ó l n a m a s a w e w s z e c h ś w i e - c i e n i e b y ł a n i g d y r z a d s z ą a n i g ę s t s z ą , n i ż o b e c n i e 11, m y ś l o r ó ż n i c a c h p r ę d k o ś c i ś w i a t ł a i d ź w i ę k u , m y ś l , ż e k o l o r c i a ł a z a l e ż y o d p a d a j ą c e g o n a ń p r o m i e n i a , m y ś l o p r o m i e n i a c h n i e w i d z i a l n y c h , w s z c z e g ó l n o ś c i z a ś n a s t ę p u j ą c e s ł o w a p r o r o c z e :
„V ersibus o ste n d i c o rp u sc u la m a te ria e ex infinito snm m am re ro m u sq n e te n e r e u n d iq u e jiro te lo p la g a ru m c o n tin u a to 2), ( o d p o c z ą t k u w i e k ó w i w s z ę d z i e c i a ł k a , e l e m e n t y m a t e r y i o t r z y m u j ą wr c a ł o ś c i w s z y s t k i e r z e c z y w s k u t e k n a s t ę p u j ą c y c h p o s o b i e n i e p r z e r w a n i e z d e r z e ń ) .
P o z w o l ę s o b i e p r z y t o c z y ć j e s z c z e n a s t ę p u j ą c y d w u w i e r s z :
„iit quoque u t huc v e n ia n t in coelum [e x trin se c u s, illa co rpora, qu ae faciu nt n u b es n im bosque
[v o la n te s“ 3) ( z d a r z a s i ę r ó w n i e ż , ż e z z e w n ą t r z ś w i a t a p r z y b y w a j ą c i a ł k a i t w o r z ą c h m u r y o r a z o b ł o k i r u c h o m e ) .
L u k r e c y u s z d o d a j e p r z y t e m , ż e c i a ł k a t e s ą n i e z l i c z o n e i m a ł o z u ż y w a j ą c z a s u n a p r z e b y c i e o l b r z y m i c h o d l e g ł o ś c i .
K a ż d y w y r a z z p r z y t o c z o n y c h t u t a j m i e j s c o d p o w i a d a t y m w ł a s n o ś c i o m , k t ó r e p r z y p i s u j e m y d z i ś c i a ł k o m e l e k t r y c z n i e n a ł a d o w a n y m .
P r z e j d ź m y t e r a z m y ś l ą p r z e z t e n d ł u g i o k r e s c z a s u , w k t ó r y m ł ą c z y ł a s i ę w i e d z a k a p ł a n ó w e g i p s k i c h , a p ó ź n i e j a r a b ó w z e s p u ś c i z n ą g r e c k ą .
„ N i e p o d o b n a z a m i e n i ć j e d e n m e t a l w
*) D e N a tu ra . L ib I I I ver. 1040—1043.
2) L oc. cit. lib. I I v er. 529— 531.
3) Loc. cit. lib. V I v e r. 483— 484.
i n n y , t a k j a k j e s t n i e m o ż l i w e m p r z e m i e n i ć w o ł u w k o z ę — p i s z e w V I I I s t u l e c i u a r a b G e b e r ( D j a f a r ) , g d y ż , j e ż e l i n a t u r a , j a k j ą n a z y w a j ą , t y s i ę c y l a t p o t r z e b o w a ł a n a u t w o r z e n i e m e t a l i , c z y ż m y m o ż e m y o d w a ż y ć s i ę u c z y n i ć t o s a m o , m y , ż y j ą c y r z a d k o d ł u ż e j , n i ż l a t s t o “ ? „ R o d z a j e s ą n i e z m i e n n e i w ż a d n y c h w a r u n k a c h n i e m o g ą b y ć z m i e n i o n y m i , o d p o w i a d a w p i ę ć s e t l a t p ó ź n i e j d o m i n i k a n i n A l b e r t W i e l k i ; a l e o ł ó w , m i e d ź , ż e l a z o , s r e b r o n i e s ą r o d z a j a m i , j e s t t o r a c z e j j e d n a i t a s a m a r z e c z , k t ó r e j p o s t a c i z d a j ą s i ę n a m b y ć r o d z a j a m i 11.
J e s z c z e w t r z y s t a l a t p ó ź n i e j D e s c a r - t e s r o z w i j a s t a r ą t e o r y ę E i n p e d o k l e s a .
„ N a l e ż y s o b i e w y s t a w i ć m a t e r y ę , j a k o n i e s k o ń c z e n i e p o d z i e l n ą " ; p i e r w i a s t k i , z k t ó r y c h s i ę s k ł a d a c i a ł o , s ą t o m a ł e s k u p i e n i a , k t ó r e w s k u t e k w z a j e m n e g o t a r c i a s t a ł y s i ę o k r ą g ł e m i ; p r z e s t r z e ń p o m i ę d z y t y m i „ o k r ą g ł e m i c z ą s t k a m i " j e s z a p e ł n i o n a „ o s k r o b i n a m i t y c h c z ą s t e k 14 p r a p i e r w i a s t k i e m , p r z e n i k a j ą c y m w s z y s t k i e c i a ł a i z a p e ł n i a j ą c y m c a ł ą p r z e s t r z e ń . P o w s z e c h n y r u c h w i r o w y z m u s z a g o d o c i ą g ł e g o k r ą ż e n i a i p r z e n o s i g o z z e - w n ą t r z d o ś r o d k a k a ż d e g o w i r u . P r a - p i e r w i a s t e k t e n s k u p i a j ą c s i ę , t w o r z y m a ł e t r ó j k ą t n e c i a ł a „ c z ą s t k i ż ł o b k o w a - n e “ , „ ś l i m a k o w a t e , k r ą ż ą c e j e d n a k o ł o d r u g i e j , k t ó r e , w t e n s p o s ó b w i r u j ą c c i ą g l e , k r ą ż ą w p r z e s t r z e n i m i ę d z y o k r ą g ł e m i k u l a m i d r u g i e g o p i e r w i a s t k u " - P r z e s t r z e ń t a w ż e l a z i e i s t a l i t w o r z y odpo<
w i e d n i e k a n a ł y i w n a s t ę p s t w i e p o d w ó j n e g o k r ą ż e n i a t y c h ż ł o b k o w a n y c h c z ą s t e k p o w s t a j ą w ł a s n o ś c i m a g n e t y c z n e . P r z y p u ś ć m y , ż e p i e r w s z y p i e r w i a s t e k n i e s i e z s o b ą ł a d u n e k e l e k t r y c z n y , a b ę d z i e m y b a r d z o b l i z c y e l e k t r o n ó w i p r ą d ó w A m p f e r e a . D a l e j D e s c a r t e s t w i e r d z i , ż e j ą d r a o p i ł e k s t a l o w y c h u k ł a d a j ą s i ę w z d ł u ż d r o g i , k t ó r ą o b i e r a j ą c z ą s t k i ż ł o b k o w a n e k o ł o k a ż d e g o m a g n e s u i k o ł o z i e m i . D o p i e r o c o w r ó c i l i ś m y d o E m p e - d o k l e s a , a t u t a j m a m y p r z e d s o b ą o b r a z , n a z w a n y w t r z y s t a l a t p ó ź n i e j p r z e z F a r a d a y a l i n i a m i s i ł .
P o D e s c a r t e s i e L e i b n i t z s t w o r z y ł p o j ę c i e o m a t e r y i , u b i e r a j ą c j e w p r a w d z i e
w f o r m ę m e t a f i z y c z n ą , a l e z g a d z a j ą c s i ę
M -32 W SZEC H ŚW IA T 501 z opisanemi wyżej poglądami. Monada
je s t to wieczny, w jestestw ie swem nie
zmienny atom, mogący wszelako w szcze
gółach podlegać zmianom, je s t ona nie- rozciągliwa, zawiera jednak w sobie źró
dło energii. Je s t ona punktem wyjścia, odzwierciadlającym wszechświat; je s t ona, że się tak wyrażę, duszą najmniejszych cząstek materyi, z których każda może być porównana do „stawu pełnego r y b “.
Czyż Thales na pięćset lat przed naszą erą nie przypisywał również prafluidowi duszy, jako czegoś niepodobnego do ma
gnetycznej siły przyciągającej? Anaxa- goras przypisywał m ateryi prawie nie- m ateryalną koncentracyę jej własności, i w znaczeniu, odpowiadającem temu, ja k ie m ają siły cząsteczkowe, było i£ię stoików napięciem powietrza, eterem, od
dechem, ożywionym ruchem kołowym.
Nie potrafię lepiej zakończyć tych wy
wodów, ja k przytoczeniem zdania, w którym Canchy streszcza teoryę Ampe- rea: „Gdyby nam się udało dostrzedz cząsteczki różnych, dostępnych naszej świadomości, ciał, to ujrzelibyśmy ro dzaj konstelacyi, a przechodząc od nie
skończenie wielkich do nieskończenie małych, odnaleźlibyśmy w ostatnich czą
stkach materyi, ja k b y w nieskończono
ści nieba, stojące jeden naprzeciw d ru giego ośrodki przyciągające1*.
III.
A zatem filozofowie od Thalesa do Lei- bnitza ustanowili pojęcia o budowie ma
teryi, które współczesna wiedza dopiero teraz potwierdziła.
J e s t jednakowoż różnica między ich twierdzeniami a naszemi. Tamte, jak się zdaje, nie podlegały najmniejszej kontroli, która j e s t sprawdzianem two
rów ducha albo wniosków, wyciąganych ze zjawisk we wszechświecie. Nasze zaś tw ierdzenia są sprawdzane przez do
świadczenia, którym nie przeczą, i z tych właśnie sprawdzań n ab rały siły przeko
nywającej.
Możność wyciągania daleko idących wniosków z wypowiedzeń starożytnej
| wiedzy jest ograniczona w skutek błędów z niemi związanych.
Ażeby z nic" otrzymać wrażenie p r a wdy potrzebaby uzupełnić je doświad
czeniami, które Bacon porównywa z dro
gowskazami, stojącemi na rozstajnych drogach i wskazującemi, dokąd te drogi prowadzą.
Ale, pomijając to znaczenie, jakie po
siadają myśli pewnych ludzi, których błędy odzwierciadlają zarazem ich ge
niusz, wiele z wyżej przytoczonych po
glądów zasługuje na uwagę, ponieważ są one wynikiem głębokiego wmyślenia się w zjawiska przyrody.
Nieraz można zadać sobie pytanie, czy zawsze dobrze się zrozumiało sens w y
razów „zmieniający się wraz ze stopniem zastanowienia11 !) nad niemi.
U Lukrecyusza znajdujemy miejsce o nauce Empedoklesa, gdzie rozprawa o wzajemnych przeobrażeniach się pier
wiastków przypomina przemiany odwra
calne między stałym, płynnym a gazo
wym stanam i skupiania materyi. Z d ru giej strony je s t możliwem, że Heraklit nazwał „ogniem“ to, co my obecnie n a
zywamy energią, i że, mówiąc obecnie o materyi, jak o o zgęszczonoj energii, powtarzamy pod nową postacią myśli starożytnego filozofa. Lecz pomińmy te wywody.
Trzy pojęcia zasadnicze w ynikają ze starych teoryj; pojęcie o atomie, istnie
nie ruchów w ewnętrznych i zależność między temi ruchami a własnościami magr esu.
Na te pojęcia dziś jeszcze się powołu
jemy.
Atom początkowo był abstrakcyą;
współczesne doświadczenia narzucają nam ten obraz, który dla uczonego staje się czemś realnem.
Człowiek porównywał instynktownie rozmaite przyczyny przyciągania i od
pychania wszystkiej m ateryi z zadziwia- jącem i własnościami magnesu, i porówna
nie to zdaje się coraz bardziej i bardziej
*) S uliy P ru d h o m m e. W stę p do tłu m a c z e n ia p ierw szej k się g i L u k recy u sza.
502 W SZ E C H ŚW IA T JSS 32 odpowiadającem temu mechanizmowi, j a
k i obserw ujem y w e-w n ę trzu ciał.
Bezwątpienia, badanie przyrody, gdzie wszystko j e s t ruchem i okresem, n asu nęło nam pojęcie o podobnych ruchach w prapierwiastkach. Ale, czyż nie je st genialną intuicyą rozpatryw anie tych właśnie ruchów, ja k o źródła wszelkiej energii, jako przyczyny każdego o b ser
wowanego zjawiska, kiedy dopiero g łę
b oka znajomość zasad m echaniki może usprawiedliwić podobne hypotezy.
Po za temi zasadniczemi myślami j e den fakt narzuca się bardziej, niż inne:
jedność myśli ludzkiej przez wszystkie wieki, jedność, k tó ra służy za potwier
dzenie jedności rozumu, myśli jednego i tego samego człowieka, p rzed sta w iają
cego podług pięknego obrazu Pascala
„szereg ludzi w przeciągu stuleci, k tó ry ciągle istnieje i bezustannie się doucza41.
J e d n a j e s t tylko prawda, a błędów wiele, mówił s tary mistrz.
Od więcej niż dwu tysięcy lat za każ
dym razem, g dy człowiek sta ra się zba- J
dać tajniki otaczających go cial, czy to przez samo natężenie swej myśli, czy I też przez sztukę swoich doświadczeń, za każdym razem widzi je d en i ten sam j obraz, ja k o podstaw ę w szystkich rzeczy;
czyż człowiek nie kusi się właśnie o zdo bycie tego obrazu, przedstawiającego część prawdy?
Tłum. D. i G.
Z N A C Z E N I E Ś L I N Y D LA O R G A N IZ M U L U D Z K I E G O W Ś W I E T L E
N A J N O W S Z Y C H B A D A Ń .
Ślina j e s t wydzieliną, biorącą -y w y udział w n ad er złożonym procesie tr a wienia. Do produkowania śliny służą 3 pary gruczołów dużych J) i mnóstwo gruczołków małych, rozsianych w całej ja m ie ustnej. Energia, z j a k ą p racu ją
gruczoły ślinowe, je s t różna w różnych skupieniach zwierząt.
Zwierzęta, karmiące się pożywieniem suchem, wydzielają ślinę bardzo obficie.
Koń żywiony sianem w przeciągu jedne
go dnia może wyprodukować 42 litry śliny.
Trudno obliczyć dokładnie ilość śliny, wydzielanej dziennie przez człowieka,
Ilość śred nia—500—600 gramów, którą zazwyczaj podają, podlega ciągłym w a
haniom, zależnym przedewszystkiem od rodzaju pobieranej żywności.
Ślina zwilża pokarmy, a tem samem ułatwia rozpoznawanie ich smaku i po
łykanie. Oprócz tego, zawiera w sobie f e r m e n t- p ty a lin ę , zamieniający skrobię na d ek stry n ę i na maltozę 1), a dodatko
wo działa i na inne substancye odżyw
cze, np. na sacharozę. Zdawałoby się, że właśnie ta czynność ślin y—oddziały
wanie na skrobię w pożywieniu trawo- i wszystkożernych przykuje uwagę uczo
nych. J ed n ak tak nie jest, i większość fizyologów główny nacisk kładzie na jej działanie mechaniczne.
Dopiero niedawne doświadczenia wy
konane w laboratoryum pr. Rogera w P a
ryżu prowadzą do wniosków zgoła od
miennych, rzucają nowe światło na tę sprawę.
P o staram y się w skróceniu przedsta
wić rezultaty tych badań.
Widok, albo zapach jakichkolwiek po
karmów’, zetknięcie się ich z błoną ślu- 1 zową ja m y ustnej wywołuje n atychm iast w ypływ śliny. Jeżeli na tej samej bło
nie śluzowej umieścimy jakieś ciało obce drażniące, gryzące albo sprowadzające nudności, zobaczymy obfite wydzielanie się śliny, rozpuszczającej szkodliwą sub- stancyę, osłabiającej zgubne skutki jej działania i ułatwiającej jej wydalenie.
P rzypuśćm y teraz, że ja k ieś ciało obce dość duże, jak iś kęs zatrzym uje się w przełyku. I tutaj zjawia się pomoc śli
ny, wydzielonej odruchem, nazwijmy go, przełykowo - ślinowym, którego punktem
J) 1) P o d szczęk o w e, 2) p o d ję zy k o w e, 3) p rzy - *) C u k ier słodow y, o d c h y la ją c y płaszczyzną
nszne. p o la ry z a c y i n a p raw o . - •>
M 32 W SZEC H ŚW IA T 503
w y j ś c i a j e s t b ł o n a ś l u z o w a p r z e ł y k u a d r o g a m i p r z e p r o w a d z a j ą c e m i — n e r w y b ł ę d n e . Z a p o m o c ą s w o j e j l e p k o ś c i , ś l i n a s p r o w a d z a p r z e s u n i ę c i e s i ę p r z e s z k o d y . O p r ó c z t e g o , s p e ł n i a o n a t u t a j z a d a n i e p o b u d z a j ą c o - r u c h o w e . W i a d o m o , ż e d r a ż n i e n i e p r z e ł y k u s p r o w a d z a t y l k o s k u r c z l o k a l n y , ś l i n a a t o l i , p o b u d z a j ą c g a r d ł o , w y w o ł u j e r u c h y p r z e ł y k o w e , k t ó r e w p o s t a c i f a l p r z e b i e g a j ą w z d ł u ż c a ł e g o o e - s o p h a g u s . T e r a z j u ż ł a t w o z r o z u m i e ć ( r o l ę i z n a c z e n i e r e f l e k s u p r z e ł y k o w o - ś l i - , n o w e g o . T e n o d r u c h b y ł w y s t u d y o w a n y p r z e z R o g e r a n a k r ó l i k u i p s i e , a C a r n o t w y k a z a ł j e g o i s t n i e n i e u c z ł o w i e k a .
Ślina dalej może być pomocną w po konywaniu nadmiernej kwasoty żołądka.
Wydzielanie śliny w takim ptzypadku, je s t wywołane przez odruch żołądkowo- ślinowy, który zaczyna się w żołądku i idzie drogą nerwów błędnych. Roger wprowadził psu z przetoką przełykową zakwaszoną wodę do żołądka; po kilku minutach zaczęła się obficie wydzielać ślina i wydzielała się dotąd, dopóki cała zawartość żołądka nie została zalkalizo- wana. To samo zjawisko obserwujemy u człoAvieka, cierpiącego na nadm ierną kwaśność soków trawiennych.
N a j w a ż n i e j s z e m j e d n a k z a d a n i e m ś l i n y j e s t - d z i a ł a n i e n a s k r o b i ę — z a m i e n i a n i e j e j n a c u k i e r . W t e j t o a k c y i w i d z i m y z m i e n n o ś ć , z a l e ż n ą o d n a j r o z m a i t s z y c h w a r u n k ó w . S i m o n w y k a z a ł , ż e p o d c z a s j e d z e n i a i l o ś ć ś l i n y s i ę z w i ę k s z a , i ż e t a i l o ś ć z a l e ż y o d s u c h o ś c i s p o ż y w a n y c h p o k a r m ó w i o d i c h w ł a s n o ś c i f i z y c z n y c h . C o d o s i ł y z j a k ą d z i a ł a f e r m e n t a m y l o - l i t y c z n y , t o t a z a l e ż y o d s k ł a d u c h e m i c z n e g o p o ż y w i e n i a .
Zwiększone wydzielanie i zwiększona czynność śliny przeciąga się około 2-ch godzin po przyjęciu pokarmów, to zna
czy podczas całego procesu traw ienia w żołądku. Pomiędzy 3-cią, a 5-tą godziną po je d zen iu —energiczna działalność g r u czołów opada; j e s t to oznaka ja k o b y znu
żenia i wyczerpania narządu.
T e d o ś w i a d c z e n i a s ą d o w o d e m p r z y s t o s o w y w a n i a s i ę , j a k i e m u p o d l e g a j ą g r u c z o ł y ś l i n o w e .
N i e k t ó r z y f i z y o l o g o w i e p r z y p u s z c z a j ą , ż e ś l i n a d z i a ł a w s p o s ó b d o d a t k o w y i n a i n n e s u b s t a n c y e , ż e m o ż e o n a r o z k ł a d a ć n i e k t ó r e g l u k o z y d y , a n a w e t b i a ł k o z m i e n i a ć n a p e p t o n y . N a k o n i e c m a o n a , ł ą c z ą c s i ę z m l e k i e m , p r z e t w a r z a ć j e w p ł y n p i e n i s t y , z k t ó r e g o w ż o ł ą d k u w y t w a r z a s i ę g ą b c z a s t y s k r z e p , ł a t w i e j p o d l e g a j ą c y d z i a ł a n i u s o k ó w t r a w i e n n y c h .
* * ¥
A t e r a z r o d z i s i ę p y t a n i e , c o s i ę d z i e j e z p o ł k n i ę t ą j u ż ś l i n ą ?
P t y a l i n a d z i a ł a j e s z c z e w ś r o d o w i s k a c h s ł a b o k w a ś n y c h , a l e w r a z z e z w i ę k s z a n i e m s i ę k w a s o t y t r a c i z u p e ł n i e s w o j e w ł a s n o ś c i . A z a t e m w o b e c n o ś c i s o k u ż o ł ą d k o w e g o d z i a ł a l n o ś ć ś l i n y s z y b k o p o - w i n n a b y z o s t a ć z n i e s i o n a . J e d n a k b a r d z o i n t e r e s u j ą c e p o s z u k i w a n i a G r i i t z n e r a d o p r o w a d z a j ą d o z u p e ł n i e i n n e g o w n i o s k u .
B a d a c z t e n d a w a ł p o ł y k a ć n a j r o z m a i t s z y m z w i e r z ę t o m : p s o m , k o t o m , k r ó l i k o m , s z c z u r o m i ż a b o m r ó ż n i e z a b a r w i o n e g a ł k i , ( p o w s z e c h n i e u ż y w a n e d o k a r m i e n i a d r o b i u ) . P o n i e j a k i e m c z a s i e w y j m o w a ł ż o ł ą d e k , z a m r a ż a ł g o i p r z e k r a - w a ł . P o d c z a s s e k c y i z a u w a ż y ł , ż e p o k a r m , w p r o w a d z o n y o s t a t n i o , z a j m u j e z a z w y c z a j c z ę ś c i ś r o d k o w e i ż e s o k ż o ł ą d k o w y n i e m o ż e o d r a z u p r z e n i k n ą ć d o w n ę t r z a c a ł e j m a s y , c o p o w o d u j e , ż e j e j r e a k c y a p o z o s t a j e a l k a l i c z n ą w p r z e c i ą -
| g u 2 l u b 3 g o d z i n , p r z e z k t ó r y t o p r z e - i c i ą g c z a s u d z i a ł a l n o ś ć ś l i n y s i ę p r z e d ł u - ' ż a . W t e j j e d n a k c h w i l i , k i e d y s o k ż o
ł ą d k o w y d o s t a j e s i ę d o ś r o d k a m a s y , d z i a ł a n i e ś l i n y z d a j e s i ę b y ć o s t a t e c z n i e u k o ń c z o n e .
P r z y s t ę p u j e m y d o r o z w i ą z a n i a z a g a d n i e n i a , c z y ś l i n a , k t ó r a p r z e z z e t k n i ę c i e z s o k i e m ż o ł ą d k o w y m u t r a c i ł a s w o j e w ł a s n o ś c i f e r m e n t a c y j n e , m o ż e je z p o w r o t e m o d z y s k a ć ? J e s t t o k w e s t y a z u p e ł n i e n o w a .
D l a r o z s t r z y g n i ę c i a c i e k a w e g o p y t a n i a w e ź m y ś l i n ę i d o d a j m y d o n i e j s o k u ż o ł ą d k o w e g o . R e z u l t a t e m t e g o j e s t n i e z d o l n o ś ć ś l i n y d o z a m i e n i a n i a s k r o b i n a c u -
| k i e r . W k i l k a g o d z i n , l u b n a w e t w k i l
504 W SZECH ŚW IA T N i 32 ka m inut potem, można mieszaninę zo
bojętnić —jed n ak i to nie powróci ślinie jej zdolności pierwotnych.
Zjawisko to zależy w znacznym s to pniu od kw asu solnego. Atoli ciekawem jest, że sam kw as solny w tej samej ilości działa mniej energicznie na ślinę, aniżeli sok żołądkowy w n atu ra ln ym swo
im składzie. W szakże na podstawie ba
dań Rogera możemy twierdzić, że ślina, poddana n aw et dłuższemu działaniu k w a
su solnego, lub soku żołądkowego, w isto
cie rzeczy nie traci swoich własności fermentacyjnych, które jej przywrócić można przez dodanie śladu świeżej śliny.
Oto jedno z doświadczeń Rogera, popie
rających to, cośmy powiedzieli wyżej: do probówek, z k tó ry ch każda zawiera 1 cm 3 śliny ludzkiej, w prow adzam y 1 cm 3 s z tu cznego soku żołądkowego, albo wody, zakwaszonej HC1. Zawartość k w asu sol
nego w aha się pomiędzy 0,3 a 10°/00. P ro
bówki pozostają w temp. 37° przez 18 godzin i po upływ ie tego czasu otrzy
mujemy mieszaninę zupełnie zobojętnio
ną. Następnie w lew am y do każdej pro
bówki 10 cm3 jednoprocentow ej skrobi;
z tak przygotow anych probówek jedne pozostawiamy dla kontroli, do drugich wlewamy 1 kroplę, co wynosi 0,05 cm3, świeżej śliny i w szystkie pozostawiamy przez pół godziny w łaźni wodnej.
Na niżej podanej tabliczce p rzed sta
w iam y rozm aite ilości cukru, rezu ltat ferm en tacy i—przytem podział n a grupy oznacza działanie soku żołądkowego i HC1, podział na kolum ny A i B—probówki, p o z o s ta w io n e d la k o n tr o li i te , do k tó - r y c h d o d a liś m y ś lin y .
I dział. so k u żoł. I I dział. HOl.
Ilo ść HC1. pob. prob. ze prob. prob. ze
k o n tr. św . śl. k o n tr. św . śl.
A B A B
100/00 0 0,035 0 0,04
5 0 0,038 0 0,043
2,5 0 0,044 0,001 0,043
1,25 0,006 0,048 0,008 0,045
0,6 0,009 0,049 0,05 0,051
0,3 0,05 0,057 0,052 0,052
Trzeba zauważyć, że działanie k w asu solnego i soku żołądkowego niezaznacza
się k rzy w ą prawidłową. Widzimy, że zmniejszanie ilości HC1 o połowę w po
stępie geom etrycznym wywołuje nagłe zatrzymanie zgubnego działania tego k w a
su na ślinę.
W nioski, ja k ie wyciągamy z przyto
czonego doświadczenia, są następujące:
1) sok żołądkowy szybko zatrzymuje działanie amylolityczne wydzieliny g ru czołów ślinowych, a zobojętnienie mie
szaniny nie przywraca fermentowi j e g j własności;
2) wystarcza do śliny, zmieszanej z so
kiem żołądkowym, dodać ślad świeżej, ażeby scukrzanie skrobi poszło zwykłym trybem.
Możnaby sądzić, że w w arunkach fi- zyologicziych mała ilość śliny unika działania soku żołądkowego, dostaje się do dw unastnicy i tam wobec reakcyi al
kalicznej przywraca ślinie ju ż nieczyn
nej jej cechy pierwotne.
Rozwiązaniem tego zagadnienia zajął się Roger z pomocą Simona, zwróciwszy j e d n a 1' n aty chm iast uwagę n a to, że i wydzielina trzustki może w ywierać wpływ podobny, gdyż, zawierając ferment, roz
kładający skrobię, może uchylać zgubne skutki działania soku żołądkowego na ślinę.
Badania swoje przeprowadził w n astę
pujący sposób: zbierał sok trzustkowy, wprowadzając kaniulę do kanału Wirsun- ga psa l). Następnie brał 10 cm3 ludz
kiej śliny, 10 cm3 soku żołądkowego s z tu cznego o zawartości kwasu solnego 2,5®/00 i pozostawiał tę mieszaninę przez 18 go
dzin w kąpieli wodnej; następnie zlekka alkalizował i rozdzielał po 2 cm 3 do j e dnej probówki, dodając do każdej 10 cm3 jednoprocentowej skrobi. Jednę probów
kę zachował dla kontroli (oczywiście w niej nie zaszedł żaden proces ferm en ta
cyjny), a do innych dodawał soku tr z u s t
kowego w ściśle oznaczonych częściach i kropli (wydzielina ta działa nader silnie).
Do jednej probówki, dla porównania, wpuścił jednę kroplę śliny ludzkiej. Te
') P rz e w ó d , o d p ro w a d za jąc y w y d z ie lin ę tr z u s t
k i do d w u n a stn ic y .
WSZECHŚWIAT 505 rozmaite mieszaniny umieścił w kąpieli 1
wodnej na pół godziny, następnie za
trzym ał fermentacyę, zanurzywszy pro
bówki w wodzie wrącej, i mierzył w y
tworzony cukier. Rezultaty jego obli
czeń przedstawia umieszczona poniżej tabliczka: w kolumnie A są wykazane ilości cukru, otrzymanego w probówkach, gdzie oprócz skrobi i soku trzustkowego znajdowała się ślina, zahamowana w zdol
nościach ferm entacyjnych przez sok żo
łądkowy; cukier w probówkach z grupy B został otrzymany tylko przez działanie soku trzustkowego na skrobię—śliny i soku żołądkowego w tych probówkach nie było.
trz u stk o w yw k roplach A B
7 .4 0,008 0,004
VM 0,015 0,008
V16 0,027 0,01
7b 0,039 0,023
V* 0,046 0,034
Y* 0,047 0,039
Ś l i n a
1 kropla 0,024 0,006.
Jeżeli porównamy liczby wykazujące ilość cukru w grupach A i B, to odrazu rzuci nam się w oczy, ja k i wielki wpływ na proces ferm entacyjny w ywiera ślina, której zdolność amylolityczną przywró
cił sok trzustkowy. *
Wprawdzie badania Rogera i innych nad śliną nie zostały ukończone, jednak ju ż teraz możemy powiedzieć, że oświe
tliły one z wielu nieznanych stron tę, tak dla organizmu naszego potrzebną, wydzielinę: rozszerzając zakres jej dzia
łania, w yjaśniają wpływ śliny na ruchy przełyku i na zobojętnienie zbyt dużej kw asoty żołądkowej, zupełnie ja sn o wy
kazują zdolność śliny do przystosowywa
nia się wobec rozmaitych pokarmów spo
żywanych.
Najważniejszą je s t je d n a k uzyskana świadomość, że działanie śliny ciągnie się i poza żołądkiem, że ślina, przeszedł
szy przez zgubny wpływ soku żołądko
wego, może jeszcze w je litach zamieniać skrobie na cukier, współdziałać z sokiem trzustkow ym .
Widzimy stąd, ja k bardzo chciał sobie organizm zapewnić scukrzanie skrobi i jakie znaczenie w jego odżywianiu musi ona posiadać, jeżeli fermenty amylolity- czne możemy znaleźć wszędzie: w w y
dzielinach, narządach, tkankach i krwi.
Ta naw et skrobia, która ujdzie działaniu wszystkich fermentów, czekających na nią w przewodzie pokarmowym, zostanie jednak natychm iast zamienioną na cu
kier, ażeby spełnić swoje niezmiernie ważne dla ustroju zadanie.
Stefania Rygierówna.
E R Y K M A R X.
G R A N IC E W N A T U R Z E I P O S T R Z E G A N I U .
Z e sta n o w isk a te o ry i e le k tro n ó w i p o g lą d u e le k tro m a g n e ty c z n e g o .
Przejdźmy teraz do zagadnienia o gra nicach dostrzegalności zjawisk w czasie.
W pierwszej chwili możnaby przypusz
czać, że w niedokładności mierzenia cza
su znajdujemy kres dowolnego rozsze
rzania granic tej dostrzegalności. P rze
cież mierzenie czasu odbywa się na za
sadzie obserwacyi czasu trw ania dnia gwiazdowego, który podlega wahaniom okresowym i nieokresowym. Ale ta ogra
niczona dokładność fizyczna pomiarów czasu nie przyczyniała żadnej trudności poznaniu przyrody. Trudność ta leży nie w dokładności ograniczonej fizyczne
go pomiaru czasu w jednej miejscowoś
ci, ale w granicy dokładności przyrzą
dów używanych do tego, żeby się do
wiedzieć w dwu miejscowościach, o k t ó rej dokładnie godzinie odbyło się zja
wisko. Zagadnienie, tyle trudności przy
czyniające fizykom, ma znaczenie zasad nicze dla oceny trwałości podstaw na
szego poglądu elektromagnetycznego, a dotychczas nie mogło być rozstrzygnięte, gdyż dokładność wym agana dla zmie
rzenia jednoczesności zjawiska, je s t wię-
| ksza od tej, którą udało się osiągnąć.
506 W SZECH ŚW IAT Zgodnie z dzisiejszym elektrom agne
tycznym poglądem n a zjawiska przyro
dy trzeba uważać eter za znajdujący się w spoczynku względem małeryi. D o w o dzi tego znane doświadczenie Fizeaua, k tóry badał pociąganie światła przez wo
dę płynącą. W eterze spoczywającym porusza się ziemia. Prędkość tego ru chu je s t coprawda rów na zaledwie j e dnej dziesięciotysięcznej szybkości św ia
tła, je d n ak j e s t ta k wielka, że my na ziemi, zapomocą sztucznych środków, nie umiemy nadaw ać dużym masom takiej samej szybkości. Z powodu tego ruchu ziemi dokoła słońca poprzez nieruchomy ete r czas mierzony dla rozchodzenia się światła od przedmiotów ziemskich musi być różny, zależnie od tego, czy promień światła idzie w kieru nk u ruchu ziemi, czy też w kierunku przeciwnym. Dla lepszego uw yd atn ienia tej różnicy, u ży j
my porównania:
W yobraźm y sobie, że zn ajdujem y się w pokoju zam kniętym i poruszającym się z ogromną szybkością; na przednim i tylnym końcu niech będzie okno i niech okna te będą zamknięte. Jeżeli w tej przestrzeni zamkniętej będziemy mierzyli prędkość rozchodzenia się dźwięku, to będzie ona ta k a sam a j a k w przestrzeni spoczywającej, jakkolw iek powietrze w-raz z całym pokojem znajduje się w ruchu bardzo szybkim. Zróbmy teraz drugi po
miar prędkości głosu, ale otworzywszy okna. W tedy powietrze nie będzie uno
szone wraz z pokojem, ale będzie się znajdowało w spoczynku, i teraz pomiar wypadnie różnie, zależnie od kierunku, w którym go czynimy. Jeżeli będziemy się poruszali w k ieru n k u nadbiegającej fali, to spotkam y j ą wcześniej, niż bę
dąc w spoczynku, i zdawać się nam b ę dzie, że prędkość dźwięku się zwiększyła.
Odwrotnie, w razie pomiarów czynionych w kierunku przeciwmym ruchowi naszej zam kniętej przestrzeni, uciekam y niejako od fali dźwiękowej i przez to dochodzi ona nas z pewnem opóźnieniem.
Ta przestrzeń poruszająca się z otwar- temi oknam i ma odpowiadać ziemi, p ę dzącej przez nieruchom y eter świetlny.
Jeżeli ten p u n k t ziemi, w k tó ry m zn aj
duje się obserwator, porusza się z pręd
kością 30 km na sekundę w stronę pro
mienia świetlnego, nadbiegającego z in
nego punktu ziemi, to fale świetlne prę
dzej wpadną do naszego oka niż wtedy, g dybyśm y znajdowali się w zupełnym spoczynku. Chodzi tu przeto nie o ruch punktu świecącego względem miejsca obserwacyi, ale o prędkość bezwzględną z ja k ą o bserw ator porusza się w prze
strzeni, oraz o kierunek, skąd przycho
dzi światło, o ile chcemy mierzyć czas zużyty przez światło na przebycie odle
głości od p u n k tu wyjścia do naszego oka. Zgodnie z tem co wyżej powiedzia
no, ów „czas św ietln y 11 musi wypaść ró
żnie dla obserw atora będącego w spo
czynku i dla znajdującego się w ruchu.
W celu rozróżniania tych czasów H. A.
Lorentz proponuje nazywać czasem miej
scowym ten, k tóry odnosi się do obser
watora nieruchomego, a czasem ogólnym ten, k tó ry odnosi się do obserwatora w ruchu — je s t to więc czas rzeczywisty.
Gdybyśmy wymierzyli czas świetlny w czasie ogólnym w dwu miejscowościach w kierunku ze wschodu na zachód dla sygnału wysłanego pomiędzy niemi, to z różnicy czasu świetlnego moglibyśmy oznaczyć prędkość obrotu ziemi. Ten czas ogólny możnaby zmierzyć, gdyby w obu miejscowościach znajdowały się zegary, k tóreby wskazywały zupełnie ten sam czas miejscowy, i zatrzy m yw ały się, lub też po pro stu zaznaczały chwilę przy
bycia pierwszej fali świetlnej. Prawda, zapomocą prądów zmiennych można w dw u punktach kuli ziemskiej otrzymać mniej więcej identyczny czas miejscowy, ale dotychczas nie udało się zrealizować doświadczalnie w arunków ilościowej do
kładności i automatycznego zaznaczania.
Co do pun k tu pierwszego, to różnica obu zegarów nie powinna przekraczać Vioo7o; jeżeli drogę św iatła przyjmiemy równe 10 km, to różnica ta nie może przekraczać 73 o«o o> o sekundy.
Takie uregulowanie dw u mechanizmów j e s t możliwe dla małych odległości; p ręd kość rozchodzenia się promieni Rontge
n a zmierzono jed y n ie dlatego, że udało się dwa a p ara ty zmusić do ru ch u w ry-
