Recenzent Ryszard Kulesza
Wstęp (Wiesław Kaczanowicz) . . . . Foreword (Wiesław Kaczanowicz) . . . . Wykaz skrótów . . . .
Część pierwsza
Władza. Instytucje, polityka, protagoniści
Joachim Śliwa
Faraon tryumfujący nad pokonanymi wrogami. Emblemat zwycięstwa nad siłami chaosu . . . .
Krzysztof Gębura
Władca w Iliadzie. Próba typologii . . . . Tomasz Ładoń
Sertoriański senat jako ikona opozycji antysullańskiej w latach siedemdzie
siątych I wieku przed Chrystusem . . . . Przemysław Piwowarczyk
Stosunek gnostyków do władzy w świetle Traktatu Trójdzielnego (Nag Hamma- di Codex I, 5) . . . .
Rafał Kosiński
Okoliczności depozycji konstantynopolitańskiego patriarchy Eufemiosa w 496 roku . . . .
Paweł Filipczak
Twarze tłumu, czyli wizerunek uczestników i przywódców buntów miej
skich (od IV do początku VII w. n.e.) . . . . 25 37
57
71
85
101 9 11 13
Monika Ożóg
Sepulcri violatio w Edykcie Teoderyka na tle Kodeksu Teodozjusza i ustawodaw
stwa kościelnego . . . .
Część druga
Ludzie. Portrety, ambicje, czyny, dzieła
Patrycja Matusiak
O sposobach budowania obrazu wroga w literaturze antycznej na przykła
dzie Hannibala Punijczyka . . . . Hanna Appel
O Kornelii, matce Grakchów . . . . Norbert Rogosz
Obywatelskie cnoty Gnejusza Pompejusza a Republika Rzymska (lata 54–52 przed Chrystusem) . . . .
Anna Tatarkiewicz
Publiusz Lucyliusz Gamala. Kapłan, urzędnik, dobroczyńca . . . . . Danuta Okoń
Manius Acilius Glabrio – capax imperii. Ikona senatu niedoszłym cesarzem . . Dariusz Spychała
Jerzy z Kapadocji, antynicejski biskup Aleksandrii. Realizator polityki re
ligijnej Konstancjusza II i bibliofil . . . . Mirosław J. Leszka
Kariera Flawiusza Appaliusza Illusa Trokundesa. Z dziejów obecności izau
ryjskiej w Konstantynopolu w II połowie V w. . . .
Część trzecia
Idee. Tradycje, symbole, interpretacje
Sergiusz Sharypkin
Pelazgowie na Krecie? . . . . Grzegorz First
Wizerunek Panteosa. Od ikonografii do ideologii bóstwa polimorficznego . Michał Kosznicki
Przeszłość ateńska w mowach Himeriosa . . . . 125
143 155
169 189 199
205
227
243 257 275
Agnieszka Dziuba
Jak sobie Liwiusz mizogina wyobrażał? Kilka uwag nad Liwiańską debatą nad zniesieniem Lex Oppia (Auc, 34, 1−8) . . . .
Ilona Skupińska-Løvset
Optimus Princeps. Archeologia okresu panowania Trajana . . . . Krzysztof Ścisło
Optimo Principi. Wybrane aspekty ideologiczne i propagandowe w mennictwie cesarza Trajana (98–117) . . . .
Lechosław Olszewski
Kolumna Antoninusa Piusa. Sztuka i rytuał consecratio . . . . Agata A. Kluczek
W „rodzinnym kręgu” Postumusa albo icones et elogia tyrannorum Romano- rum. Uwag kilka jak moneta stawała się źródłem . . . . Bibliografia opracowań (opracowali: Agnieszka Bartnik, Agata A. Kluczek,
Norbert Rogosz) . . . . 285 299
313 331
349 369
Prezentowany tom jest owocem ogólnopolskiej konferencji naukowej pt.
W kręgu ikon władzy, ludzi oraz idei świata starożytnego. Owa konferencja od
była się w dniach 22−24 września 2011 roku, w scenerii Beskidu Śląskiego, a konkretnie w miejscowości Ustroń. Jej organizatorem był Zakład Historii Starożytnej Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach.
Konferencja w Ustroniu mieści się w cyklu podobnych spotkań, regular
nie organizowanych od lat przez poszczególne ośrodki uniwersyteckie, pod patronatem Komisji Historii Starożytnej Polskiego Towarzystwa Historycz
nego. Wzięli w niej udział przedstawiciele niemal wszystkich uniwersytetów w Polsce, a także reprezentanci innych szkół wyższych naszego kraju. Pewną część spośród przedstawionych podczas Konferencji referatów oddajemy do rąk Czytelników w postaci niniejszej publikacji.
Tom prezentuje wyniki dociekań badaczy różnych dyscyplin wiedzy, odnoszących się do starożytności kręgu śródziemnomorskiego. Znajdujemy w nim zatem artykuły z zakresu historii, jak również z szerokiego spektrum pokrewnych dziedzin wiedzy (archeologia, filologia klasyczna, religioznaw
stwo czy historia sztuki). Jest rzeczą godną podkreślenia, że szereg tekstów wyszedł spod piór młodszej generacji polskich starożytników.
Zarówno w nazwie Konferencji, jak i w tytule niniejszej publikacji wystę
puje pojęcie „ikona”, rozumiane jako symbol spraw związanych z istotnymi, ważącymi kwestiami funkcjonowania świata starożytnego. To zarówno za
gadnienia sprawowania podówczas władzy, ludzi, którzy ją dzierżyli, a także niezwykle bogatego świata idei towarzyszących tamtym, odległym czasom.
Ostatnia z wymienionych płaszczyzn jest przy tym szczególnie bliska orga
nizatorom Konferencji. Zakład Historii Starożytnej Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach specjalizuje się bowiem szczególnie w badaniach nad kwestiami ideologicznymi antyku. Owe badania dotyczą głównie materiału numizma
tycznego, czego zresztą wyrazem stały się dwa zamieszczone tutaj artykuły reprezentantów gospodarzy.
Wiesław Kaczanowicz
The book is the proceedings volume of the national academic conference, en
titled: In the Icons of Power, People and Ideas of the Ancient World. The conference was held on September 22−24, 2011, in the Silesian scenery of Ustroń in the Beskidy Mountains. It was hosted by the Department of Ancient History at the University of Silesia in Katowice.
The conference is one of the series of similar meetings, regularly organized for many years now, by particular University centers under the auspices of the Commission for Ancient History (Polish Historical Society). Participants from almost all universities in Poland, as well as from other schools in our country, have taken part in this conference. Therefore, we would like to pre- sent the Readers with a selected number of papers (out of many interesting ones), which were presented during the conference.
The volume presents the research results in various disciplines of know
ledge exploring the bygone era of the Mediterranean territory. Therefore, the Reader will find articles from the field of history, as well as from a broad spectrum of related disciplines (e.g. archeology, classical studies, religious studies or art history). One aspect should be emphasized, that is, the fact that a number of texts were written by younger generation of Polish researchers in ancient history.
The term “icon” appears both in the title of the conference, as well as in the title of this publication, and it stands for a symbol of issues related to essential matters that ruled the ancient world. These are issues of ancient power, people who held it, as well as presentation of extremely plenteous world of ideas that those bygone days were brimming with. The latter one is especially close to the Conference Organizers. The Department of Ancient History at the University of Silesia in Katowice conducts research into the ideological matters of antiquity. It predominantly concerns the numismatic
material. Thus, the book provides two articles which take up this subject, written by two of the conference hosts.
Wiesław Kaczanowicz
Tytuły katalogów, czasopism, wydawnictw, wydania źródeł
AA – „Archäologischer Anzeiger”
ÄA – Ägyptologische Abhandlungen. Wiesbaden
AAN – „Atti della Accademia di Scienze Morali e Politiche. Societa Nazionale di Scienze, Lettere e Arti di Napoli”
AAntHung – „Acta Antiqua Academiae Scientiarum Hungaricae”
AB – „Analecta Bollandiana”
ABull – „The Art Bulletin”
AC – „L’Antiquite Classique”
AHB – „The Ancient History Bulletin”
AJA – „American Journal of Archaeology”
AJPh – „American Journal of Philology”
AncW – „The Ancient World”
Ann.UMCS – „Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska”
ANRW – Aufstieg und Niedergang der römischen Welt. Geschichte und Kultur Roms im Spiegel der neueren Forschung.
Hrsg. H. Temporini et al. Berlin–New York 1972 i n.
AnTard – „Antiquité Tardive”
ArchClass – „Archeologia Classica”
ArchN – „Archaeological News”
ARLIMA – Archives de littérature du Moyen Âge
ATM – Altes Testament und Moderne. Münster
BABesch – „Bulletin Antieke Beschaving”
BCAR – „Bullettino della Commissione Archeologica Comunale in Roma”
BdE – Bibliothèque d’étude. Le Caire
BES – „Bulletin of the Egyptological Seminar”
BIE – „Bulletin de l’Institut d’Egypte”
BIFAO – „Bulletin de l’Institut Français d’Archéologie Orientale”
BJ – „Bonner Jahrbücher”
BO – „Bibliotheca Orientalis”
BSEG – „Bulletin de la Société d’Egyptologie, Genève”
ByzZ – „Byzantinische Zeitschrift”
C&M – „Classica et Mediaevalia”
CArch – „Cahiers Archéologique”
CCGG – „Cahiers du Centre Gustave Glotz”
CdE – „Chronique d‘Égypte”
CEDARC – Centre d’études et e documentation archéologiques CFHB – Corpus Fontium Historiae Byzantinae. Berlin–New York CIL – Corpus Inscriptionum Latinarum. Ed. Th. Mommsen et al.
Berlin 1863 i n.
CJ – „The Classical Journal”
CPh – „Classical Philology”
CP-H – „Czasopismo Prawno-Historyczne”
CSHB – Corpus Scriptorum Historiae Byzantinae. Bonnae
EHR – „The English Historical Review”
EK – Encyklopedia Katolicka. T. 1–20. Lublin 1973 i n.
EKośc – Encyklopedia Kościoła. T. 1–2. Oprac. F.L. Cross, E.A. Livingstone. Tłum. zbior. Warszawa 2004
FeRA – „Frankfurter Elektronische Rundschau zur Altertumskunde”
G&R – „Greece and Rome”
GM – „Göttinger Miszellen”
GWU – „Geschichte in Wissenschaft und Unterricht”
HÄB – Hildesheimer Ägyptologische Beiträge. Hildesheim HAnt – „Hispania Antiqua. Revista de Historia Antigua”
HThR – „Harvard Theological Review”
JbAC – „Jahrbuch für Antike und Christentum”
JEH – „Journal of Ecclesiastical History”
JEOL – „Jaarbericht van het Vooraziatisch-Egyptisch Gezelschap «Ex Oriente Lux»”
JESHO – „Journal of the Economic and Social History of the Orient”
JHS – „The Journal of Hellenic Studies”
JNES – „Journal of Near Eastern Studies”
JÖB – „Jahrbuch der Österreichischen Byzantinistik”
JRA – „Journal of Roman Archaeology”
JRS – „The Journal of Roman Studies”
JS – „Journal des Savants”
JWAG – „Journal of the Walters Art Gallery”
Kleine Pauly–Wissowa – Der Kleine Pauly. Lexikon der antike auf der Grundlage von Pauly’s Realencyclopädie der classischen Altertumswissenschaft.
Unter Mitwirkung zahlreicher Fachgelehrter bearbeitet und herausgegeben von K. Ziegler. Stuttgart 1964 i n.
LÄ – Lexikon der Ägyptologie. Bd. 1–7. Wiesbaden 1975 i n.
LEC – „Les Études Classiques”
Les Cahiers du CEPOA – Les Cahiers du Centre d’Etude du Proche-Orient Ancien, Université de Genève. Leuven
LIMC – The Lexicon Iconographicum Mythologiae Classicae. Vol. 1–8.
Zürich–München–Düsseldorf 1981 i n.
Loeb – Loeb Classical Library
LSJ – A Greek-English Lexicon. Eds. H.G. Liddell, R. Scott MÄS – Münchner Ägyptologische Studien. Berlin
MBAH – „Münstersche Beiträge zur Antiken Handelsgeschichte”
MDAIK – „Mitteilungen des Deutschen Archäologischen Instituts, Abteilung Kairo”
MedHist – „Medical History”
MEFRA – „Mélanges de l’École Française de Rome, Antiquité”
MGR – „Miscellanea Greca e Romana”
MH – „Museum Helveticum”
NAC – „Numismatica e Antichità Classiche: Quaderni Ticinesi”
NC – „Numismatic Chronicle”
OBO – Orbis Biblicus et Orientalis. Fribourg–Göttingen OLA – Orientalia Lovaniensia Analecta. Leuven
OLD – Oxford Latin Dictionary. Eds. P.W. Glare. Oxford 1968, 1982 OLZ – „Orientalistische Literaturzeitschrift”
OMRO – „Oudheidkundige Mededelingen uit het Rijksmuseum van Oudheden te Leiden”
ORom – „Opuscula Romana”
PÄ – Probleme der Ägyptologie. Leiden–Boston
PAM – „Polish Archaeology in Mediterranean”
PBSR – „Papers of the British School at Rome”
PEF – Powszechna Encyklopedia Filozofii. T. 1–10. Lublin 2000 i n.
PLRE I – The Prosopography of the Later Roman Empire.
Vol. 1: AD 260−395. Eds. A.H.M. Jones, J.R. Martindale, J. Morris. Cambridge 1971
PLRE II – The Prosopography of the Later Roman Empire.
Vol. 2: AD 395−527. Ed. J.R. Martindale. Cambridge 1980 PLRE III – The Prosopography of the Later Roman Empire. Vol. 3: AD
527−641. Pt. 1–2. Ed. J.R. Martindale. Cambridge 1992 Polis – „Polis. Revista de ideas y formas políticas de la Antigüedad
Clásica”
RAC – Reallexicon für Antike und Christentum. Bd. 1–25.
Hrsg. T. Klauser et al. Stuttgart 1950 i n.
RdE – „Revue d’Egyptologie”
RE – Paulys Realencyclopädie der classischen Altertumswissenschaft.
Hrsg. G. Wissowa et al. Stuttgart 1894 i n.
REByz – „Revue des Études Byzantines”
REL – „Revue des Études Latines”
RhM – „Rheinisches Museum für Philologie”
RIC – The Roman Imperial Coinage. Ed. H. Mattingly et al. Londyn 1923 i n. (reed. 1968)
RIC 12 – The Roman Imperial Coinage. Vol. 1: From 31 BC to AD 69.
Eds. C.H.V. Sutherland, R.A.G. Carson. London 1984.
Rev. ed.
RIC II – The Roman Imperial Coinage. Vol. 2. Ed. H. Mattingly, E.A. Sydenham. Londyn 1926.
RIC III – The Roman Imperial Coinage. Vol. 3. Ed. H. Mattingly, E.A. Sydenham. Londyn 1930.
RIC V – The Roman Imperial Coinage. Vol. 5. Ed. H. Mattingly, E.A. Sydenham, P.H. Webb. Londyn 1933.
RIN – „Rivista Italiana di Numismatica e Scienze Affini”
RM – „Römische Mitteilungen”
RN – „Revue Numismatique”
RPAA – „Rediconti della Pontificia Accademia di Archeologia”
RStudFen – „Rivista di Studi Fenici”
SAAC – „Studies in Ancient Art and Civilization”
SAK – „Studien zur Altägyptischen Kultur”
SAOC – „Studies in Ancient Oriental Civilisation”
SEL – „Studi Epigrafici e Linguistici sul Vicino Oriente Antico”
SHAW – Sitzungsberichte der Heidelberger Akademie der
Wissenschaften, Philosophisch-historische Klasse. Heidelberg SHHA – „Studia Historica. Historia Antigua”
SM – „Schweizer Münzblätter” („Gazette Numismatique Suisse”) SSHT – „Śląskie Studia Historyczno-Teologiczne”
TAPhA – „Transactions and Proceedings of the American Philological Association” (1897–1972); „Transactions of the American Philological Association” (1974–)
ThStud – „Theological Studies”
TLG – Thesaurus Linguae Graecae. Leipzig
VChr – „Vigiliae Christianae”
VoxP – „Vox Patrum”
WN – „Wiadomości Numizmatyczne”
WS – „Wiener Studien”
WZKM – „Wiener Zeitschrift für die Kunde des Morgenlandes”
YES – Yale Egyptological Studies. New Haven ZAC – „Zeitschrift für Antikes Christentum”
ZÄS – „Zeitschrift für Ägyptische Sprache und Altertumskunde”
ZDMG – „Zeitschrift der Deutschen Morgenländischen Gesellschaft”
ZThK – „Zeitschrift für Theologie und Kirche”
ВДИ – „Вестник Древней Истории”
Wykaz źródeł
A.: Fr. – Aeschylus Tragicus: Fragmenta A.: Persae – Aeschylus Tragicus: Persae A.: Supp. – Aeschylus Tragicus: Supplices
A.: Th. – Aeschylus Tragicus: Septem contra Thebas A.: Eu. – Aeschylus Tragicus: Eumenides
Amm. Marc. – Ammianus Marcellinus: Rerum gestarum libri qui supersunt Apollod.: Bibl. – Apollodorus mythographus: Bibliotheca
App.: BC – Appianus Alexandrinus: Bella Civilia (De bellis civilibus) App.: Hann. – Appianus Alexandrinus: Hannibalica
App.: Hisp. – Appianus Alexandrinus: Hispanica App.: Mith. – Appianus Alexandrinus: Mithridatica Arr.: Hist. – Arrian: Historia
Ascon.: In Mil. – Q. Asconius Pedianus: Orationum Ciceronis quinque enarratio Asellio: frg. – P. Sempronius Asellio: Rerum gestarum libri (Historiae) Ath.: AA – Athanasius: Apologia contra Arianos
Ath.: AC – Athanasius: Apologia ad Constantium Ath.: Decr. – Athanasius: De decretis
Ath.: Ep. encycl. – Athanasius: Epistola encyclica Ath.: Fug. – Athanasius: Apologia de fuga mea
Ath.: HA – Athanasius: Historia Arianorum ad monachos Ath.: Syn. – Athanasius: De synodis
Aurel. Vict.: Caes. – Sex. Aurelius Victor: Liber de Caesaribus Auson.: Epist. – D. Ausonius Magnus: Epistolae
Bas. Caes.: Ep. – Basilius Caesariensis: Epistulae
Cass. Dio – Cassius Dio Cocceianus: Historia Romana Cassiod.: var. – Flavius Magnus Cassiororus Aurelius: Variae Cato: fr. – M. Porcius Cato: Incertorum librorum fragmenta Chron. pasch. – Chronicon paschale
Cic.: Att. – M. Tullius Cicero: Epistulae ad Atticum Cic.: Balb. – M. Tullius Cicero: Pro Balbo
(Pro Cornelio Balbo. Oratio ad iudices)
Cic.: Brut. – M. Tullius Cicero: Brutus Cic.: de or. – M. Tullius Cicero: De oratore Cic.: div. – M. Tullius Cicero: De divinatione Cic.: fam. – M. Tullius Cicero: Epistulae ad familiares Cic.: Lael. – M. Tullius Cicero: Laelius de Amicitia Cic.: leg. – M. Tullius Cicero: De legibus Cic.: leg. agr. – M. Tullius Cicero: De lege agraria Cic.: off. – M. Tullius Cicero: De officiis Cic.: Phil. – M. Tullius Cicero: Philipicae Cic.: Planc. – M. Tullius Cicero: Pro Plancio
Cic.: Q. fr. – M. Tullius Cicero: Epistulae ad Quintum fratrem Cic.: rep. – M. Tullius Cicero: De re publica
Cic.: Rosc. Amer. – M. Tullius Cicero: Pro Sexto Roscio Amerino Clem. Al.: Strom. – Clemens Alexandrinus: Stromata
Clem. Rom.: Ep. ad Cor. – Clemens Romanus: Epistula ad Corinthios
Const.: Cer. – Constantinus Porphyrogenitus: De cerimoniis aulae byzantinae Const.: De insid. – Constantinus Porphyrogenitus: Excerpta Historica; De insidiis Cyrill.: V. Sabae – Cyrillus Scythopolitanus: Vita Sabae
Dig. – Digesta Iustiniani
Diod. Sic. – Diodorus Siculus: Bibliotheca historica Enn.: fr. – Q. Ennius: Annales
Ennod. – Ennodius Magnus Felix: Opera
Epiph.: Haer. – Epiphanius: Panarion seu adversus LXXX haereses Epit. de Caes. – Epitome de Caesaribus
Euseb.: HE – Eusebius Caesariensis: Historia ecclesiastica Eutr. – Eutropius: Breviarium ab Urbe condita Evagr. – Evagrius Scholasticus: Historia ecclesiastica Fest. – Sex. Pompeius Festus: De verborum significatu
Flor. – L. Anneus Florus: Epitomae de Tito Livio bellorum omnium annorum septingentorum libri duo
Fronto: Princ. Hist. – M. Cornelius Fronto: Principia Historiae G.: Vir. ill. – Gennadiusz: De viris illustribus
Gel. – Aulus Gellius: Noctes atticae
Georg. Cedrenus – Georgius Cedrenus: Compendium Historiarum Georg. Mon. – Georgios Monachos: Chronikon
Greg. Naz.: Or. – Gregorius Nazianzenus: Oriationes Greg. Nys. – Gregorius Nyssenus: [epistula, frg.].
W: Canones Patrum Graecorum (SCL) Greg. Nys.: C. Eun. – Gregorius Nyssenus: Contra Eunomium
Greg. Pres.: Vita – Gregorius Presbyter: Vita Sancti Gregorii Theologi HA – Historia Augusta: C – Commodus; Gall. – Gallieni II;
H – Hadrianus; MA – Marcus Antoninus;
AP – Antoninus Pius; P – Pertinax; T – Tyranni XXX; Q Tyr – Quadrigae tyrannorum
Hdn. – Herodianus: Historiae imperii post Marcum
Hdt. – Herodotus: Historiae
Hesiod.: Opera – Hesiodus: Opera et Dies Hesiod.: Theog. – Hesiodus: Theogonia
Hier.: De vir. ill. – Eusebius Sophronius Hieronymus: De viris illustribus Hier.: Ep. – Hieronymus: Epistolae
Hil.: FH – Hilarius Pictaviensis: Collectanea antiariana parisina (fragmenta historica)
Hil.: Lib. – Hilarius Pictaviensis: Libri duo ad Constantium Augustum Himer.: Or. – Himerios: Orationes
Hist. Aceph. – Historia Acephala Hom.: Il. – Homerus: Ilias
Hom.: Od. – Homerus: Odyssea
Hor.: Carm. – Q. Horatius Flaccus: Carmina (Odes) ILCV – Inscriptiones Latinae Christianae Veteres Ioann. Antioch. – Ioannes Antiochenus: Fragmenta Ioann. de Nikiou – Ioannes de Nikiou: Chronicon Irenaeus: AH – Irenaeus: Adversus haereses
Isid.: orig. – Isidorus Hispalensis: Origines (Etymologiae) Iul. Exuper. – Iulius Exuperantius: Opusculum
Iust.: Apol. – S. Iustinus Martyr.: Apologiae
Iust.: Epit. – M. Iunianus Iustinus: Epitome. Historiarum Philippicarum libri XLIV
Iuv. – D. Iunius Iuvenalis: Saturae Iul.: Ep. – Iulianus: Epistulae
Lib.: Or. – Libanius: Orationes Liv. – T. Livius: Ab Urbe condita Liv., per. – T. Livius, periochae
Lucan.: Phars – M. Annaeus Lucanus: Bellum civile (Pharsalia) Malal. – Ioannes Malalas: Chronographia
Malchus: Test. – Malchus Philadelphensis: Testimonia Marcell. – Marcellinus Comes: Chronicon Michael Syrus: Chron. – Michael Syrus: Chronicon
Moschos: Pratum Spirit. – Ioannes Moschos: Pratum spirituale
NHC – Nag Hammadi Codex
Orig.: C. Celsum – Origenes: Contra Celsum Ovid.: Fasti – P. Ovidius Naso: Fasti
Paul.: Vita – Paulinus Mediolanensis: Vita Ambrosii Paus. – Pausanias: Descriptio Graecae
Philost.: HE – Philostorgius: Historia ecclesiastica Phot.: Bibl. – Photius: Bibliotheca
Pi.: Ol. – Pindarus: Olympia
Pi.: Pyth. – Pindarus: Pythia
Plaut.: Poen. – T. Maccius Plautus: Poenulus Plaut: Aulularia – T. Maccius Plautus: Aulularia
Plin.: Ep. – G. Plinius Caecilius Secundus (Minor): Epistulae Plin.: NH – G. Plinius Secundus (Maior): Naturalis Historia Plin.: Pan. – G. Plinius Caecilius Secundus (Minor): Panegyricus Plut. – Plutarchus: Vitae Parallelae
Plut.: Aem. – Plutarchus: Aemilius Paulus Plut.: C. Gracch. – Plutarchus: Gaius Gracchus Plut.: Caes. – Plutarchus: Caesar
Plut.: Cat. Mai. – Plutarchus: Cato Maior Plut.: Cat. Min. – Plutarchus: Cato Minor Plut.: Crass. – Plutarchus: Crassus Plut.: Flam. – Plutarchus: Flamininus Plut.: Marc. – Plutarchus: Marcellus Plut.: Pomp. – Plutarchus: Pompeius
Plut.: Quest. Gr. – Plutarchus: Quaestiones Graecae Plut.: Sert. – Plutarchus: Sertorius
Plut.: Sol. – Plutarchus: Solon Plut.: Sull. – Plutarchus: Sulla
Plut.: Ti. Gracch. – Plutarchus: Tiberius Gracchus
Pol. – Polybius: Historiae
Ps. Dionys. Telmah. – Pseudo-Dionysius Telmaharensis Ps. G.: Praefatio – Pseudo-Gennadiusz: Praefatio.
W: Gennadiusz: De viris illustribus Ps. Zach. – Pseudo-Zacharias: Historia ecclesiastica Quint.: Inst. – M. Fabius Quintilianus: Institutiones oratoriae Rufin: HE – Rufinus: Historia ecclesiastica
S.: OT – Sophocles: Oedipus Tyrannus
Sall.: Hist. – C. Sallustius Crispus: Historiarum fragmenta Sall.: Iug. – C. Sallustius Crispus: Bellum Iugurthinum Sen.: Con. – L.(M.) Annaeus Seneca (Maior): Controversiae
Sen.: Marc. – L. Annaeus Seneca (Minor): Ad Marciam de consolatione Sid. Apoll.: Ep. – G. Sollius (Modestus) Apollinaris Sidonius: Epistulae Sil.: Pun. – Silius Italicus: Punica
Socr.: HE – Socrates Scholasticus: Historia Ecclesiastica Soz.: HE – Salminius Hermias Sozomenus: Historia Ecclesiastica Stat.: Silv. – P. Papinius Statius: Silvae
Stephan. Byz. – Stephanus Byzantinus: Ethnika Strabo – Strabo: Geographica hypomnemata
Suet. – C. Suetonius Tranquillus: De vita Caesarum (Dom. – Domitianus; Iul. – Iulius)
Tac.: Ann. – P. Cornelius Tacitus: Annales
Tac.: Dial. – P. Cornelius Tacitus: dialogus de oratoribus
Tac.: Germ. – P. Cornelius Tacitus: De origine et situ Germanorum Tac.: Hist. – P. Cornelius Tacitus: Historiae
Tert.: Ad Scapulam – Q. Septimius Florens Tertullianus: Ad Scapulam Tert.: Ad uxor – Q. Septimius Florens Tertullianus: Ad uxorem
Tert.: Adv. Valentinianos – Q. Septimius Florens Tertullianus: Adversus Valentinianos Tert.: Apologet. – Q. Septimius Florens Tertullianus: Apologeticum
Tert.: De idol. – Q. Septimius Florens Tertullianus: De idolatria Tert.: Scorpiace – Q. Septimius Florens Tertullianus: Scorpiace Themist.: Or. – Themistocles: Orationes
Theod. An.: Epit. – Theodoros Anagnostes: Epitome
Theod. An.: HE – Theodoros Anagnostes: Historia Ecclesiastica Theoph.: Ad Autolycum – Theophilus: Ad Autolycum
Theoph.: Chron. – Theophanes: Chronographia
Theophylactus: – Theophylactus Simmocata: Historia Thuc. – Thucydides: De bello Peloponnesiaco
Val. Max. – Valerius Maximus: Factorum et dictorum memorabilium libri novem
Valentinus: frg. – Valentinus: fragmenta
Vell. Pat. – Velleius Paterculus: Historiae Romanae Verg.: Aen. – P. Vergilius Maro: Aeneis
Vict. Tonn. – Victor Tunnunensis: Chronicon Zach.: Syr. – Zacharias: Anecdota syriaca
Zon. – Ioannes Zonaras: Epitome historiarum
Zos. – Zosimus: Historia nova
Uniwersytet Jagielloński
Faraon tryumfujący nad pokonanymi wrogami Emblemat zwycięstwa nad siłami chaosu
Klasyczne sceny ukazujące egipskiego władcę w pozie tryumfu nad poko
nanym wrogiem (lub wrogami) znane są głównie ze ścian monumentalnych pylonów świątynnych okresu Nowego Państwa. Sceny te pełnią bardzo istotną rolę propagandową, nie tylko o charakterze państwowym, lecz także w wy
miarze indywidualnym, podkreślają znaczenie i rolę samego króla w ideologii ówczesnego państwa. Można rzec, iż ów emblemat stanowi swego rodzaju kwintesencję ideologii królestwa i zarazem władcy jako ziemskiego repre
zentanta bogów. Na ich zlecenie król porządkować miał świat, pokonywać chaos, ochraniać kraj / państwo i jego mieszkańców przed złymi, chtonicznymi siłami. Powołano w tym celu pewne ujęcie ikonograficzne, którego rozwój prześledzić można od zarania egipskiej cywilizacji.
Aby zachować maat / Maat, czyli ład kosmiczny oraz właściwy, idealny porządek w naturze i społeczeństwie, od faraona oczekiwano powtórzenia dzieła boga-stwórcy i sprowadzenia świata / Egiptu na powrót do idealnego stanu początkowego1. Każdemu władcy wstępującemu na tron towarzyszyła nadzieja, że całe zło (isfet) zostanie usunięte i świat na nowo stanie się do
skonały. Jak pisał Erik Hornung, „Ta ideologia królewska kreśli obraz ideal
ny, ma jednak wyraźne odniesienie do realiów historycznych starożytnego Egiptu. Wiele wypraw wojennych, znanych nam z przekazów, nie wynikało z żadnej politycznej czy gospodarczej konieczności, było tylko rytualnym
«pokonywaniem wrogów» przez faraona, który jak najszybciej po rozpo
częciu panowania musiał się wykazać jako tryumfator nad wrogimi siłami, 1 Zob. E. Hornung: Faraon. W: Człowiek Egiptu. Red. S. Donadoni. Warszawa 2000, s. 361. Szerzej na temat pojęcia „maat”, por. E. Hornung: Maat – Gerechtigkeit fur Alle? Zur altägyptischen Ethik. „Eranos” 1987, vol. 56, s. 385−427.
by sprostać swojej roli”2. Jak podkreślał Jan Assmann, zgodnie z egipskimi pojęciami bez istnienia państwa nie mógłby na Ziemi panować stan określany jako maat, mielibyśmy wówczas do czynienia z jego przeciwieństwem – isfet3.
W ten sposób okreś lano stan przeciwstawny boskiej harmonii, którą z kolei wspomagać miały odpowiednie prawa oraz czynności kultowe. Świat z samej natury rzeczy opanowany był przez isfet. Zadanie króla polegało więc na unicestwieniu isfet, aby maat mogła się urzeczywistnić. Jak dalej stwierdza Jan Assmann, „Nauka o isfet decyduje o zrozumieniu teoretycznych podstaw egipskiego państwa: bowiem na idei isfet opiera się pojęcie o niezbędności państwa”. I dalej: „Realizacja maat jest więc najdostojniejszym zadaniem pań
stwa. Wynika to w sposób jasny z woli boga, lecz już samo urzeczywistnienie maat bóg zlecił królowi”4.
Bogaty materiał ikonograficzny ukazujący tryumfującego władcę był już niejednokrotnie przedmiotem licznych interpretacji i prób stworzenia ogól
niejszych klasyfikacji, obejmujących tę dość zróżnicowaną tematykę. Już przed laty starałem się ów materiał uporządkować, wprowadzając jego podział na pięć podstawowych zespołów ikonograficznych: 1) Władca zabijający poko
nanych wrogów; 2) Władca tryumfujący nad wrogami jako Sfinks (lub byk);
3) Władca nadzorujący liczenie poległych wrogów i liczenie jeńców; 4) Sceny prowadzenia pojmanych wrogów: a – wodzowie prowadzą jeńców przed ob
licze władcy: b – władca prowadzi pojmanych wrogów przed oblicze bogów;
5) Władca na rydwanie bojowym na polu bitwy5.
Przedmiotem niniejszego opracowania są tylko emblematyczne sceny mieszczące się w pierwszym z wyróżnionych wówczas zespołów. Stały się one zresztą w ostatnich latach tematem bardziej szczegółowych studiów ikono
graficznych i typologicznych, które uwzględnić należy koniecznie w dalszych rozważaniach6.
2 E. Hornung: Faraon, s. 367 (cytowany fragment w przekładzie Barbary Ostrowskiej).
3 J. Assmann: Maat – Gemeinschaftskunst im alten Ägypten. In: Idem: Ma’at, Konfuzius, Goethe. Drei Lehren fur das richtige Leben. Frankfurt−Leipzig 2006, s. 40−41.
4 J. Assmann: Maat…, s. 42 i 44 (cytowany fragment w moim przekładzie). Zob.
również tego autora: VII. Kosmos und Staat. Das Gelingen des politischen Prozesses: Idee und Mythos des Staates in Ägypten. In: Idem: Ma’at. Gerechtigkeit und Unsterblichkeit im alten Ägypten. München 2001, s. 200 i n.
5 J. Śliwa: Zagadnienie przedstawień zwycięskiego władcy w sztuce egipskiej. „Prace Arche
ologiczne” 1973, t. 16, s. 7−22; Idem: Some Remarks Concerning Victorious Ruler Representations in Egyptian Art. „Forschungen und Berichte” 1975, Bd. 16, s. 97−117 (w obu cytowanych opracowaniach wyczerpująca literatura przedmiotu).
6 E. Swan Hall: The Pharaoh Smites His Enemies. A Comparative Study. MÄS. Berlin 1986, s. 44. Zob. również recenzję tej pracy pióra Charlesa C. Van Siclena III („Varia Aegyptiaca” 1987, vol. 3, s. 171−176), w której autor – oprócz swych uwag krytycznych – zamieścił także chronologiczny wykaz scen z sylwetką tryumfującego władcy, z własnymi uzupełnieniami.
Wcześniej niż inskrypcje informujące o zdobywczych wojnach pierwszych władców pojawiły się najstarsze przedstawienia, stanowiące symboliczny obraz ich zwycięstw. Do grupy tej należą wizerunki, których cykl inicjował do niedawna fragment sceny ze znanego malowidła z Hierakonpolis7. Z lewej strony u dołu widoczna jest postać zadająca cios maczugą, trzymaną w prawej dłoni (il. 1b). Cios ten skierowany jest w stronę trzech pojmanych sylwetek, związanych jednym sznurem. Mimo znacznych uproszczeń malowidła, sama idea sceny jest jednoznaczna i doskonale uchwycona. Właściwie kolejny etap w sensie ideologicznym i kompozycyjnym stanowić może już scena z palety Narmera (zob. niżej).
Dzięki odkryciom ostatnich lat dzieje omawianego ujęcia cofnąć można jeszcze bardziej. Odkryto bowiem w Abydos, w trakcie badań na tzw. Cmen
tarzysku U, w grobowcu nr 239, naczynie gliniane z dekoracją ukazującą ten sam schemat (il. 1a), lecz – jeśli tak można powiedzieć – w samym jego zalążku8. Tu również znajduje się władca (osoba górująca proporcjami nad pozostałymi sylwetkami) z maczugą w dłoni i obok niego postacie dwóch przeciwników. Całość jest dość schematyczna, sztywna, bez elementów ruchu, który został już bardzo umiejętnie oddany w nieco późniejszym malowidle z Hierakonpolis (il. 1b).
W dalszej kolejności do tego kręgu należy też oczywiście klasyczna sce
na ze słynnej palety Narmera9. Władca w sztywnej pozie, wyprostowany, w koronie Górnego Egiptu, wznosi do ciosu prawą rękę, w której dzierży maczugę, lewą natomiast trzyma za włosy pokonanego przeciwnika, klę
czącego u jego stóp (il. 1c). Twarz wroga zwrócona jest w kierunku wład
cy; obie ręce lekko zgięte w łokciach, dłonie otwarte. W celu podkreślenia potęgi i znaczenia władcy w tym przedstawieniu, wyraźnie zróżnicowano wysokość obu postaci: władca zdecydowanie góruje nad klęczącym prze
ciwnikiem10. Twórca reliefu nie potrafił jednak odpowiednio oddać ruchu 7 J.E. Quibell, F.W. Green: Hierakonpolis. T. 2. Egyptian Research Account, V. Lon
don 1902, tabl. LXXV. Zob. także: J. Vandier: Manuel d’archéologie égyptienne. T. 1. Vol. 1.
Paris 1952, s. 562. Scena ta, według aktualnych ustaleń, datowana jest na okres Nagada IIc (ok. 3500−3400 p.n.e.).
8 G. Dreyer et al.: Umm el-Qaab, 1. Das prädynastische Königsgrab U-j und seine frühen Schriftzeugnisse. Mainz am Rhein 1998, il. 12 (naczynie to datowane jest na okres Nagada Ic, ok. 3800 p.n.e.).
9 J.E. Quibell: Hierakonpolis. T. 1. Egyptian Research Account, IV. London 1900, tabl.
XXIX. Zob. także: J. Vandier: Manuel d’archéologie…, s. 595−599 oraz ostatnio D. O’Connor:
The Narmer Palette: A New Interpretation. In: Before the Pyramids. The Origins of Egyptian Ci- vilization. Ed. E. Teeter. Chicago 2011, s. 145−152. Paleta Narmera datowana jest na okres Nagada IIIc (ok. 3050 p.n.e.).
10 Już w roku 1855 w jednym ze swych „Listów z Krakowa” (nr 16) Józef Kremer pisał: „Tak zważmy, że same rozmiary są symbolem: np. w bitwach król jest olbrzy
miego ciała i trzyma cały pęk nieprzyjaciół za włosy, a figury wyobrażające nieprzy
obu postaci i ożywić omawianej sceny. Obie stopy władcy dotykające ziemi, ustawione są płasko. W rezultacie postać zwycięzcy jest sztywna, całkowicie pozbawiona dynamiki. Pewien element bezsilności i bezradności udało się natomiast nadać sylwetce pokonanego przeciwnika.
Podkreślić jednak należy, iż sceny ukazujące indywidualny tryumf władcy nad przeciwnikiem stanowią niejako schemat samoistny, niewywodzący się ze scen batalistycznych, obecnych przecież także w sztuce egipskiej. Dominuje tu głównie chęć ukazania indywidualnej przewagi nad wrogiem, tryumfu, który jest zasługą samego władcy jako króla-boga, porządkującego sytuację, ukazanego jako zwycięzca nie tylko nad konkretnym wrogiem, lecz także nad chaosem (isfet) jako utożsamieniem zła. Na zlecenie bogów król porząd
kuje świat, pokonuje chaos i jednocześnie ochrania kraj przed chtonicznymi siłami zła.
Ten sam motyw, bardziej już jednak ożywiony, występuje na plakietce z kości słoniowej z Abydos (il. 2)11. Król Den (piąty władca I dynastii), mocno pochylony w kierunku klęczącej przed nim postaci wroga, z wzniesioną do góry prawą ręką trzymającą maczugę, przygotowuje się do zadania ciosu.
Nogi w rozkroku. Lewą ręką, podobnie jak w przypadku Narmera, trzyma za włosy (splecione w rodzaj warkocza) bezbronnego przeciwnika. Jednocześnie tą samą dłonią ujmuje maczugę o długiej rękojeści. Jak się wydaje, dopiero twórca tego zabytku nadał przedstawieniu tryumfu rozstrzygający wyraz i odpowiednio je ożywił12. Teraz władca rzeczywiście zadaje cios, uniesiona jest pięta jednej stopy, nastąpiło przerzucenie ciężaru ciała do przodu. Od tego momentu ręka wroga (wkrótce obie ręce) wzniesiona ku górze błaga o litość lub odpycha zadawany cios.
Również z czasów I dynastii pochodzi przedstawienie tryumfującego Semercheta, wykute na skale w Wadi Maghara na Półwyspie Synaj13. Nato
miast na ścianie skalnej w Serabit el-Chadim (również na Synaju) odkryto przedstawienie króla Snefru (IV dynastia) zadającego cios klęczącemu wrogo
wi14. Ciało jeńca odwrócone jest od zwycięskiego władcy, tylko głowa skręcona jest w jego kierunku; uniesiona ku górze ręka wykonuje apotropaiczny gest
jaciół, są drobniejsze […]”. Por. J. Śliwa: Egipt i Bliski Wschód Józefa Kremera. W: Idem:
Badacze, kolekcjonerzy, podróżnicy. Studia z dziejów zainteresowań starożytniczych. Kraków 2012, s. 51.
11 W. Spiegelberg: Ein neues Denkmal aus der Frühzeit der ägyptischen Kunst. ZÄS 1897, Bd. 35, s. 7−11. Zob. także J. Vandier: Manuel d’archéologie…, s. 858.
12 Por. H. Schäfer: Das Niederschlagen der Feinde. Zur Geschichte eines ägyptischen Sin- nbildes. WZKM 1957, t. 54, s. 170.
13 A.H. Gardiner, T.E. Peet: The Inscriptions of Sinai. T. 1. London 1917, tabl. I. Zob.
także: J. Vandier: Manuel d’archéologie…. T. 1. Vol. 2, s. 856−858, il. 572.
14 W.M.F. Petrie: Researches in Sinai. London 1906, il. 50; A.H. Gardiner, T.E. Peet:
The Inscriptions…, tabl. II, nr 5.
ochrony przed złem15. Gest ten nabiera w omawianym przedstawieniu coraz większego znaczenia i występuje potem powszechnie w scenach z czasów XVIII−XX dynastii. Gorzej zachowane przedstawienia tego typu znane są również z reliefów grobowych królów Sahurego i Neuserrego (V dynastia)16.
Z czasów VI dynastii znamy podobny wizerunek Pepiego I oraz fragment podobnej sceny ze świątyni Pepiego II17.
W przytoczonych wyżej scenach dążono do wyrażenia ponadludzkiej potęgi faraona i podkreślenia boskiego charakteru jego władzy. Dlatego też sylwetce władcy towarzyszy cały zespół symboli i religijnych emblematów i w rezultacie takiego pojmowania ujęcie jego postaci nie ulega już dalszym zmianom. Sceny zwycięstwa i tryumfu władcy nad wrogami uzyskały więc rangę symbolu o kanonicznym charakterze już w okresie Starego Państwa.
Późniejsze przykłady znaleźć możemy w świątyni Mentuhotepa I w Ge
belein18. W czasach Średniego Państwa omawiany schemat tryumfu władcy nad wrogami znany jest ponadto z kilku wyrobów sztuki jubilerskiej. Na jednym z pektorałów księżniczki Mereret (córki Sezostrisa III i siostry Ame
nemesa III) znalezionym w Dahszur, umieszczono dwie antytetyczne sylwetki Amenemesa III, trzymającego w prawej dłoni wzniesioną maczugę, w lewej ujmującego za włosy klęczącego wroga (il. 3a)19. W kompozycji tej nad sceną samego tryumfu znaczną przewagę zyskują dodatkowe emblematy i symbole, przekształcając całość w specyficzną kompozycję hieroglificzną, co zresztą doskonale odpowiada apotropaicznej funkcji pektorału20. Podobne cechy heraldycznej kompozycji posiada drugi pektorał z tego samego znaleziska, w którym sylwetkę tryumfującego Sezostrisa III zastąpił królewski gryf tra
tujący bezbronnych przeciwników (il. 3b)21.
W odróżnieniu od sakralnego niemal charakteru sylwetki tryumfujące
go władcy, postać jeńca stanowiąca przecież istotną część całego schematu, w mniejszym stopniu podlegała kanonicznym ustaleniom. Stąd też większa różnorodność ujęć sylwetki klęczącego jeńca i dążność egipskich artystów do swobodniejszego oddania przeciwnika błagającego o litość, oczywiście w ra
mach ogólnego schematu. Król jest zawsze niezmiennym, stabilnym symbolem egipskiej potęgi, natomiast przedstawienia pokonanych jeńców charakteryzują
15 H. Schäfer: Finger und Daumen, Abwehr und Fingerzeig, die „Faustelle”. MDAIK 1940, Bd. 9, s. 151−154.
16 L. Borchardt: Das Grabdenkmal des Königs Sahu-Re. Bd. 2. Leipzig 1913, tabl. 2; Idem:
Das Grabdenkmal des Königs Ne-user-Re. Leipzig 1907, s. 86, il. 64.
17 G. Jéquier: Le monument funéraire de Pepi II. Fouilles a Sakkarah, II. Kair 1938, tabl.
8 i 36 oraz Idem: Le monument…. Fouilles a Sakkarah, III. Kair 1940, tabl. 36.
18 W.Fr. von Bissing: Denkmaler ägyptischer Sculptur. T. 1. München 1914, tabl. 33A.
19 J. de Morgan: Fouilles à Dahchour 1894. Wien 1895, s. 64, tabl. XIX−XXI. 20 E. Feucht-Putz: Die königlichen Pektorale. Bamberg 1967, s. 31–33.
21 J. de Morgan: Fouilles à Dahchour…, s. 64, tabl. XIX−XXI.
się częstokroć daleko posuniętym realizmem i dążnością do wyraźnego zróżni
cowania cech etnicznych, do jasnego przedstawienia konkretnych grup wrogich przeciwników22. W przeciwieństwie do religijnej / sakralnej powagi postaci władcy, w realistycznych przedstawieniach wrogów pojawiają się czasem nawet elementy groteskowe i humorystyczne23. Większą ilość wrogów trzymanych przez władcę za włosy wprowadzono najpóźniej pod koniec okresu Starego Państwa24. Uwagę zwraca występująca zazwyczaj liczba trzech wrogów25, która zarówno w sztuce, jak w systemie egipskiego pisma oznaczać miała mnogość26.
Ukształtowane we wcześniejszych okresach ujęcie tryumfu władcy wy
korzystano w epoce Nowego Państwa, tworząc z niego podstawowy element wielu kompozycji reliefowych. Na ścianach świątyni Amona w Karnaku uka
zano Tutmozisa III, pochylającego się nad całą gromadą pojmanych Azjatów (Syryjczyków), których trzyma lewą ręką za włosy, prawą wznosząc do ciosu (il. 4)27. Ręce klęczących przeciwników uniesione są w apotropaicznym geście.
Od czasów Tutmozisa III schemat władcy zabijającego wrogów trzyma
nych za włosy (sylwetka pojedyncza lub całe grupy jeńców) wchodzi na stałe do repertuaru przedstawień, szczególnie takich królów jak Seti I, Ramzes II i Ramzes III. Często też opisywana scena odbywa się w obecności boga – przypuszczalnie miał to być rodzaj ofiary spełnianej ku jego czci28. Wysunięto jednak także hipotezę, iż mamy tu do czynienia jeszcze w czasach Nowego Państwa ze scenami rzeczywistych egzekucji, dokonywanych przed świą
tynnymi pylonami w trakcie specjalnych uroczystości tuż po odniesionym zwycięstwie29. Przypuszczenie to nie zyskało jednak szerszej akceptacji30.
22 Tendencja ta charakterystyczna jest w głównej mierze dla przedstawień z okresu Nowego Państwa. Por. В.И. Авдиев: Религиозные оправдание войны в древнеегипетском искусстве (сцены триумфа). ВДИ 1939, t. 4 (9), s. 107. Zgodnie ze spostrzeżeniem H. Schäfe
ra: Das Niederschlagen…, s. 170, pewne różnice w przedstawieniach twarzy władcy i po
konanego wroga widoczne są już na palecie Narmera.
23 Zob. В.И. Авдиев: Религиозные оправдание…, s. 111−112.
24 H. Schäfer: Das Niederschlagen…, s. 173.
25 H. Schäfer: Das Niederschlagen…, s. 169.
26 R.H. Wilkinson: Symbol and Magic in Egyptian Art. London 1994, s. 131−133.
27 Karnak, VII pylon świątyni Amona. Zob. m.in. J. Capart: Thèbes. Bruksela 1925, s. 46, il. 26.
28 Jako przykład służyć może relief Setiego I w Karnaku, ponadto scena z przed
stawieniem Ramzesa II zabijającego wrogów przed obliczem Amona-Re, ofiarującego władcy miecz zwycięstwa, również z Karnaku (K.A. Kitchen, G.A. Gaballa: Ramesside Varia II. ZÄS 1969, Bd. 96, s. 23, tabl. VIIa), oraz podobna, lepiej zachowana scena, rów
nież z Karnaku, z przedstawieniem Merenptaha (K.A. Kitchen, A. Gaballa: Ramesside Varia II…, tabl. VIII).
29 Zob. A.R. Schulman: Ceremonial Execution and Public Reward. Some Historical Scenes on New Kingdom Private Stelae. Orbis Biblicus et Orientalis 75. Fribourg–Göttingen 1988, s. 8−115.
30 Por. krytyczną, niezwykle wnikliwą recenzję publikacji Schulmana: R. Müller- -Wollermann: Der Mythos vom Ritus „Erschlagen der Feinde”. GM 1988, Bd. 105, s. 69−76.
W okresie Nowego Państwa ilość przeciwników trzymanych przez władcę za włosy wzrosła nawet do kilkudziesięciu, natomiast ich pozycja nawiązuje do starszych przedstawień. Jedna dłoń uniesiona jest w obronnym, apotropa
icznym geście, druga na ogół dzierży broń (łuk, topór bojowy, rzadziej sztylet).
Niezwykła ilość wrogów trzymanych przez władcę za włosy jest starannie uporządkowana: od dłoni władcy biegnie ku dołowi pionowa linia, dzieląca grupę jeńców na dwie symetryczne części (linię tę wyznacza włócznia trzyma
na równocześnie przez władcę w tej samej dłoni, natomiast w wersji meroickiej jej miejsce zajmuje miecz), w których kolejnymi „wars twami” ułożone są twarze wrogów, widoczne jedna zza drugiej (por. il. 4). W całości widoczna jest jedna z postaci frontalnych, spełniająca tu w pewnym sensie rolę „wzorca”31. Twarze niektórych postaci ujęte są czasem nie z profilu, lecz en face32.
Z wariantu podstawowego, w którym tryumfujący władca w prawej dłoni unosi maczugę33, zamierzając uderzyć wroga (lub większą ich ilość) trzy
manego za włosy, wywodzą się kolejne rozwiązania. W jednym z nich król dzierży zakrzywiony miecz hpš, lecz taka zamiana nie wpływa na kompozy
cję ukształtowanej już sceny. W innych natomiast przypadkach dochodzi do pewnych zmian. W kilku scenach władca jednocześnie lewą dłonią ujmuje łuk (lub włócznię) oraz jeńca (pojedynczego lub grupę). W innych natomiast sce
nach, zamiast zwyczajowej maczugi, faraon zadaje cios włócznią, a wówczas pewnej zmianie uległa zarówno postawa jego samego, jak i jego przeciwnika (il. 5)34. Pozycja wroga także poddana została pewnym modyfikacjom – od postawy klasycznej w typie palety Narmera, w której pokonany przeciwnik w charakterystycznym, bezradnym geście opuszcza obie ręce, po sytuację, w której obie lub jedną unosi w apotropaicznym geście, łącznie z palcami w układzie odżegnującym zło. Oczywiście ręce wroga (lub wrogów) mogą być związane z tyłu na plecach, a nawet uniesione nad głową.
Lecz nie tylko monumentalne przedstawienia na ścianach świątyń oraz malowidła miały świadczyć o potędze i religijnej roli egipskich władców.
Chęć wykazania niezwykłej rangi władcy Egiptu objawia się również w wielu ceremoniach, a nawet w codziennych zwyczajach, łączących się niekiedy z za
biegami magicznymi35. Zaliczyć tu również należy stary zwyczaj umieszczania
31 Por. H. Schäfer: Das Niederschlagen…, s. 174.
32 Np. w przedstawieniu tryumfu Tutmozisa III z VII pylonu świątyni Amona w Kar
naku (zob. wyżej, przypis 27 oraz il. 4).
33 Może ona mieć rozmaite kształty: zwykła gruszkowata, dyskoidalna, połączona z toporem lub w rodzaju długiej pałki pogrubiającej się ku końcowi.
34 Zob. relief z czasów Ramzesa II z jego świątyni w nubijskiej Akszy: J. Śliwa: Pharaoh Triumphing over an Enemy. Remarks on a Scene from Aksha. SAAC 2011, vol. 15, s. 91–99.
35 Bardzo wyraźny przykład wyrażenia tryumfu nad pokonanym przeciwnikiem z czasów I dynastii stanowi próg z czarnego piaskowca z przedstawieniem związanego jeńca (zabytek z University Museum w Filadelfii, nr inw. E 3959); ciężar obracających się
sylwetek przedstawień wrogich ludów na podnóżkach tronów królewskich36.
Sylwetki klęczących, związanych jeńców spotykane są też w innym kontek- ś cie. Interesujące, wczesne znalezisko pochodzi m.in. z depozytu odkrytego w 2001 roku w trakcie wykopalisk w Tell el-Farkha (il. 6)37.
Znane są również inne przykłady dokumentujące tryumf władcy nad pokonanymi wrogami, np. przez przywiązanie jeńców do wozu bojowego38 lub zawieszenie pojmanych wrogów głowami w dół na dziobie statku wio
zącego zwycięzców39. Sylwetki pojmanych jeńców odgrywają też nieraz dość istotną rolę w połączeniu z tradycyjnym symbolem zjednoczenia Egiptu / nie
naruszalności kosmosu, określanym jako sema tawy („wiązanie Obu Krain”).
W klasycznym ujęciu składa się on z pionowego elementu sema (płuca wraz z tchawicą), do którego przymocowane są heraldyczne rośliny symbolizujące Oba Królestwa – Egiptu Górnego (lotos) i Egiptu Dolnego (papirus)40. W jed
nym z wariantów do łodyg tych roślin przywiązani są odpowiednio jeniec nubijski i syryjski41. Doskonałym przykładem takiej emblematycznej koncepcji jest m.in. baza skarabeusza z czasów XIX dynastii, na której ukazano faraona Setiego I jako Sfinksa tryumfującego nad pojmanym Nubijczykiem i Syryjczy
kiem, przywiązanymi do wspomnianego wyżej symbolu zjednoczenia Egiptu42.
drzwi spoczywał dokładnie na jego plecach. Por. J.E. Quibell: Hierakanpolis I, tabl. III. Cha
rakterystyczne było też umieszczanie wizerunków pojmanych jeńców („Dziewięć łuków”) na podeszwach sandałów lub „stopach” kartonaży mumiowych. Zob. G. Rühlmann: Deine Feinde fallen unter deine Sohlen. „Wissenschaftliche Zeitschrift der Martin-Luther-Univer
sität”. Halle 1971, t. 20:2, s. 61−84.
36 Por. m.in. H. Junker: Die Feinde auf dem Sockel der Chasechem-Statuen und die Darstel- lung von geopferten Tiere. In: Ägyptologische Studien. Ed. O. Firchow. Berlin 1955, s. 162−175 oraz E. Uphill: The Nine Bows. JEOL 1967, Bd. 19, s. 393−420.
37 Zob. M. Chłodnicki, K.M. Ciałowicz: Tell el-Farkha (Ghazala). Season 2001. PAM 2002, t. 13, s. 107, il. 1. oraz ostatnio K.M. Ciałowicz: Early Egyptian Objects of Art. In: Tell el-Farkha I. Excavations 1998−2011. Eds. M. Chłodnicki, K.M. Ciałowicz, A. Mączyńska. Poznań−Kraków 2012, s. 207, il. 8.
38 Np. Nubijczycy przywiązani do skrzyni rydwanu Amenofisa III: J. Leclant: La masacre des boeufs gras et le triomphe de l’Egypte. MDAIK 1956, Bd. 14, tabl. VIII, 2.
39 Informuje o tym inskrypcja Ahmosego, syna Ebany (Kurt Sethe, Urk. IV, 9,5). Do
wiadujemy się z niej, że wziętych do niewoli Nubijczyków zawieszono w ten sposób na dziobie statku, wracającego tryumfalnie do Karnaku. Jak przypuszczał Siegfried Schott (Ein ungewöhnliches Symbol des Triumphes über Feinde Ägyptens. JNES 1955, t. 14, s. 97−99), wywodzi się stąd potwierdzony w egipskim budownictwie okrętowym zwyczaj ozdabiania rzeźbionymi tułowiami wrogów wsporników wioseł, aby uderzać w nie stale w trakcie wiosłowania.
40 R.H. Wilkinson: Reading Egyptian Art. A Hieroglyphic Guide to Ancient Egyptian Painting and Sculpture. London 1992, s. 80−81.
41 R.H. Wilkinson: Reading Egyptian Art…, s. 18−19, 80−81.
42 J. Śliwa: Egyptian Scarabs, Scaraboids and Plaques from the Cracow Collections. Kraków 1985, nr kat. 18; Idem: Skarabeusze egipskie. Wrocław 2003, tabl. XV.
㈵ 㜵 㤵
㈵ 㜵
㈵ 㜵
㈵ 㜵 㤵
㈵ 㜵 㤵
㈵ 㜵
㈵ 㜵
㈵ 㜵 㤵
㈵ 㜵 㤵
㈵ 㜵
㈵ 㜵
㈵ 㜵 㤵
㈵ 㜵 㤵
㈵ 㜵
㈵ 㜵
㈵ 㜵 㤵
