Niewątpliwie wzorem władcy jest Zeus. Jest on zależny jedynie od losu, czyli ananke. Ma zawieszone na piersiach boskie zasady i boskie losy. Wyobrażano je
45 Ilias II 846−847; por. ibidem.
46 Ilias II 848−850; por. ibidem, s. 29.
47 Ilias II 851−855; por. ibidem.
48 Ilias II 856−857; por. ibidem.
49 Ilias II 858−861; por. ibidem.
50 Ilias II 862−863; por. ibidem.
51 Ilias II 864−866; por. ibidem.
52 Ilias II 867−874; por. ibidem.
53 Ilias II 876−877; por. ibidem.
sobie jako tabliczki. Zeus nazywany jest zarówno wanaksem, jak i basileusem.
Wanaksem jest także bóg Apollo. W Iliadzie występują tytuły dowodzących wojskami: anaks, archos, archont, basileus, hegemon, koiranos, kosmetor, orchamos, semantor oraz tagos. Władcy ludzcy muszą mieć sankcję religijną – albo pocho
dzą bezpośrednio od bogów, albo są przynajmniej do nich porównywani. To oni sprawują publiczny kult w państwie. Oni sami mają niekiedy temenosy (swięte pole) i przybytki własnego kultu54.
Siedmiu wodzów stanowi ścisłą achajską radę. Są to: Agamemnon, Mene
laos, Nestor, Ajas Mniejszy, Idomeneus, Odys oraz Diomedes. Rada poszerzo
na obejmuje jeszcze Ajasa Większego, Merioneusa, Toasa, syna Andrajmona oraz Eurypylosa, syna Euajmona55. Stanowią oni starszyznę. Biorą udział w łowach, ucztach, agonach. Łowy na dzikiego zwierza są wyróżnikiem kró
lewskości. Zaprasza na nie swoich przyjaciół. Królom przystoi też bogactwo.
Widać to na przykładzie grodu Priama. Bogactwo władcy pochodzi z normal
nej gospodarki oraz z łupów. Król powinien także dobrze wyglądać. Początek X księgi Iliady to porównanie królów do drapieżnych zwierząt. Władcy często ubrani są w skóry lwów, lampartów, dzików czy wilków. Przyrównywani są do silnych, dzikich zwierząt, takich jak lwy czy orły56. Sądy nad ludem sprawuje król. Agamemnon jest też głównodowodzącym siłami. Nazywany jest więc anaksem. Przewodzi w radzie starszych, a więc jest także prze
wodniczącym tejże rady. Ważne jest także przodownictwo w walce konnej oraz rodowe pochodzenie. Atryda jest najbardziej królewski i dlatego ludom przewodzi57. Agamemnon zwyczajowo zaprasza starszych na ucztę. Antyteza dobrego króla jest zawarta w obelgach Achillesa pod adresem Agamemnona:
opój, psi charakter, jelenie serce, żywiący się z dóbr ludu, darów i łupów − pierwszy w ich podziale. Król jest rozkazujący, ale niewalczący na czele, więc musi być: trzeźwy, ludzki, odważny, hojny, skromny, rozkazujący, mądry.
Symbolem władzy królewskiej jest berło, czyli laska pasterska nad ludami.
W dłoniach swych mają je królowie jako sędziowie, sprawujący nad ludem opiekę (themistopolioi)58. Inny władca w Iliadzie z tytułem wanaksa to Eufetes z Dodony. Wymieniony jest sporadycznie przy okazji opisu tarczy Megesa Fileidy, pochodzącego z Dulichion i wysp Echidna. Tarczę darował wanaks Eufetes żyjący w Dodonie nad potokiem Sellów. Chodzi tu o Dodonę w Epirze nad potokiem Sellów, sanktuarium zarządzanym przez kapłanów Zeusa59.
54 Ilias VIII 20−27; X 310−325; władcy Lycii jako bogowie.
55 Ilias X 109−114; VII 161−170.
56 Ilias: łowy IX 540−560, XV 323; XVIII 28; Troja XVIII 318; XVIII 466−600; zbroja Achillesa XXII 139; XXIV 320.
57 Ilias I 225−239; Ilias I 7 anax; II 339; II 23−25; 45 I 280−290; I 442, II 24; pochodzenie VII 126; XIII 219.
58 Ilias I 239; IX, 181. Od. berło IX 30−37; XI 95; IX 69; 202−226.
59 Ilias XV 546.
Termin ten stosuje się też w odniesieniu do Orsilocha z Ferai. Jego ród był znad Alfejosu, a więc z okolic Pylos60. Nestor z Pylos również nosi tytuł ana
ksa. Pochodzi on właśnie z Pylos, gdzie występuje wanaks w tabliczkach61.
Termin wanaks występuje też w tekstach późniejszych na Cyprze62. Anakso
wie w Iliadzie mają umocowanie religijne i ekonomiczne. Są z dobrych rodów, szczycą się mądrością, odwagą, mają długie rodowody. Wyprawiają uczty i łowy dla wasali, rozdają dary, są bardzo witalni. Porównywani bywają do buhajów. Ta terminologia z pewnością pochodzi z kultur bliskowschodnich.
Nawet stary Priam jako anaks ma dwadzieścia żon, pięćdziesięciu synów, dwanaście córek. Niektórzy badacze sądzą, że termin wanaks nie pocho
dzi z języka greckiego63. Wiele lat temu poznałem znakomicie mówiącego po polsku księdza Władysława, noszącego piękne nazwisko Wanaks. Był Łotyszem i pracował w polskiej parafii w Gródku Podolskim koło Kamień
ca Podolskiego na Ukrainie. Mówił, że jego nazwisko po łotewsku znaczy orzeł. Słowniki rdzeni indoeuropejskich nie notują tego. Może jest to mylny ślad, ale orzeł związany był w starożytności z najwyższą władzą królewską.
Władza króla zarówno wanaksa (anaksa), jak i basileusa składa się z nastę
pujących części: sakralnej, prawodawczej, wykonawczej, wojskowej, sądowej, podobnie jak bóstwa w tym okresie mają swe temenosy, czyli święte gaje lub poletka. Występuje też u Homera tytuł koiranos. Widać, że często wymiennie stosowany jest termin koiranos i basileus. Wydaje się, że najczęściej w tekstach homeryckich powtarzany jest termin basileus w odniesieniu do władcy64.
60 Ilias V 546.
61 Wanaks występuje w tekstach linearnych B: Ta 7111.1; Un 2.1.2; 334; Fr 1215;
Fr 1220; Fr 1227; na 1235 słowa wana – ka-tero, cztery razy w różnych znaczeniach w wobec rzemieślników; PY Eo 276.2; PY Eo 160.3; PY 609.5; PY Eo 371. W Knossos raz GA 675; raz w Tebach Th z 839 przy złotniku lub jest to patronimikom (nazwisko odojcowskie), raz w Knossos I c 525; osiem razy w Pylos Er 312, raz przy słowie temeno, to znaczy wanaks miał temenos. Związany z temenosem, a więc świętym poletkiem pana Boga. Por. E.K. Wundersam: Die politische und sociale Structur mykenischen Residenzen nach den Linear B Texten, 1968, s. 16−20.
62 Pi.: Pyth. 12,4; A.: Fr. 242; IG 4, 236 Korynt; IG 4.564 Argolida; Apollo I Ilias 390 i n.; A.: Persae 72. Agamem. 509, 513; A.: Eu. 85 i n. o Posejdonie A.: Th. o Doskurach A.: Supp. 222; Pi.: Ol. 11, 49 Tereziasz Od. 11, 1444; 151; S.: OT 284; Od. 20, 194; theoi anak
tes IG 14, 2014 A 2; 4, 1475; Epidauros; Od. 9, 440 użyty metaforycznie w odniesieniu do ludzi mających władzę; Od. 1 oiko anaks 397; Od. 10, 216.
63 T.G. Palaima: The Nature of the Mycenaean Wanax: Non-Indo-European and Original and Priestly Functions. In: The Role of the Ruler in the Prehistoric Aegean. Ed. P. Rehak. Aegaeum 11. Liège 1995. Addition: Universite de Liège: Histoire de l’art et de la Grèce antique. 1995, s. 119−139; N. Yamagata: Anax and Basileus in Homer. „The Classical Quaterly” 1997, vol. 41, s. 1−14. Sp R. Palmer: The Interpretation of Mycenaean Greek Texts. Oxford 1963, s. 191−192.
64 Ilias VI 194; IX 578; XII 313; XXX 184; Od. I 399; VI 293; XI 185; XVII 299; XXIV 205;
J. Hocker: The Wanax in Linera B Texts. „Kadmos” 1979, vol. 18.2, s. 100−111; Ilias II 204 i n.:
ouk agathon polykoiranie, eis koiranos esto, eis basileus; por. też Ilias XXX 182; IX 149.
Termin tyrannos jeszcze nie występuje. Nie ma bowiem jeszcze zjawiska po
litycznego, jakim jest tyrania65.
W okresie tym można obserwować migracje. Wielu było wygnańców z własnej krainy. Szczególnie gdy dokonali przypadkowego zabójstwa lub poróżnili się z ojcem o macochę. Widać to na przykładzie Heraklidów z Ro
dos i innych wysp. Wygnańcy często wydają się najemnymi dowódcami wojskowymi, występują też nieślubni synowie królewscy. Obie kategorie dowódców odznaczają się osobistą dzielnością. Najczęściej synowie ze związ
ków nielegalnych walczą w parze ze swymi legalnymi braćmi. Najczęściej nazywani są wodzami, ale zdarza się o nich mówić jako o basileusach66. Jest tak w przypadku Agamemnona, Fojniksa, Achillesa, Odysa oraz o wielu innych osobach pod Troją67. Dla bogiń rzadko stosuje się archaiczny termin potnia − pani. W eposach określenie to użyte jest dla Demeter, Kore, Artemi
dy, Kalypso, Hebe, Kirke. W Teogonii dla Peitho, Tethys i Hery. Niezwykle rzadko spotykany jest w utworach homeryckich męski odpowiednik posis68.
Najczęściej używany jest jednak tytuł basileus, który przynależy w zasadzie wszystkim władcom. Najwyraźniej terminologia z okresu bohaterskiego Hel
lady zaczyna się mieszać i zacierać lub też jest to uzus językowy. W sytuacji gdy termin ten używany jest tylko w opowieściach o przeszłości, doprowadza się do jego ujednolicenia.
65 Por. RE XIV, 1930, szp. 1821−1847; Chantraine II s. 1146 daje tyranos maitre absolu z lidyjskiego lub fenickiego.
66 Por. Ilias VI 31; VIII 266; XV 302−304.
67 Ilias II, 203; IX 616; II 554; III 179; VI 208; IX 357; III 264 i n. X 534 i n.; Od. III 5; Ilias II 402; III 271 Od. XIII 181; Ilias I 430; reprezentują lud IX 533 Od. XIX 108 i n.; Ilias I 39;
VI 88; Od. XII 346; VI 10; kult temenos – Ilias VI 194; IX 578; XII 313; XXX 184; Od. I 399;
VI 293; XI 185; XVII 299; XXIV 205.
68 H.G. Liddell, R. Scott: A Greek-English Lexicon…, s. XVI−XLVIII; szp. 1455; Chan-traine’a II s. 912, potnia = despoina, potnia Thea; awestyjskie słowo potini, sanskryckie patni, pati. W Iliadzie termin użyty jest dla Artemidy, Pi.: Pyth. 4, 213; Od. 1, 14; 8, 448; Ilias IV 2.5; 5, 592; Peitho, Tethys 11, 368 Opera 73 Tritogeneia Opera 79 Od. 6.30; L-S 1455 potnii Paus.: 9.8.1; H. Hom do Hermesa 5; Arystopanes, 56.
Krzysztof Gębura
Power in The Iliad An Attempt at a Typology
Summary
Epics constitute a sentimental return to the age of heroes. Homer presents, at the same time, the Mycenaean system and the real one. Most power is possessed by anaks Agamemnon.
He is the head and the subject of a cult, he sets the law, governs, leads the army, possesses the economic power, and passes judgments. He holds feasts, bestows the loot and gifts.
He promises marriages with his daughters. He heads a powerful alliance, which includes vassal basileis. His direct vassal is hegemon Diomedes and people of Argolis. Nestor is a reasonable, yet not entirely willing ally. Epeians and Arcadians are also economically and politically dependent on Argos. Their leaders are hegemons and archons. Many Achaeans from central and northern Greece joined on various terms. The Athenians were probably forced to arrive, although the text does not make that explicit. Agamemnon can defeat all by himself! Some arrived under political pressure, others, such as Ajax the Lesser, Odysseus or Thoas, were attracted by the desire for fame and profit. They hold the titles of hegemons, archons, orchamos, semantors, tagos. They are called basileis. Idomeneus of Crete plays a strangely small part. He is called basileus, but is not the leader of the Minoan empire.
Ancient Greece numbers twenty-six more or less autonomous political entities, although one should suspect that some were divided into smaller parts. The further north, the more autonomous they become. The competitor of Argos in Peloponnese was Pelasgian Argos, with Achilles as the leader. He has been granted the mandate of heavens. Sixteen states were allied with the Trojans. The names used to call their leaders were archon and agontes (one who leads). It is evident that the author of The Iliad uses a variety of titles: anaks, basileus, koiranos. Perhaps archon indicates social roots, agontes, on the other hand, leadership in battle. The core of the Trojan coalition are Trojans, the Dardani, and Pelasgians.
Krzysztof Gębura
Ein Herrscher in der Ilias Homers Typologischer Versuch
Zusammenfassung
Die Epen sind eine sentimentale Rückkehr zur Heldenepoche. Homer schildert sowohl das Mykenische als auch das wirkliche Regierungssystem. Über die größte Macht verfügt dort Agamemnon, der den Kult führt und ihn mit sich selbst treibt, erlässt Gesetze, verwaltet, befehligt die Armee, hat wirtschaftliche Macht in der Hand, hält Gericht, veranstaltet Festmahle, verschenkt Gaben und Beute. Verspricht die Hand seiner Töchter und verwal
tet ein kompliziertes Bündnis, dem einige Basileus-Vasallen angehören. Direkte Vasallen sind der Hegemon Diomedes und die Menschen von Argolis. Nestor ist sein vernünfti
ger obwohl nicht ganz freiwilliger Verbündeter. Von Argos sind Epeier und Arkadier wirtschaftlich und politisch abhängig. Ihre Führer sind Archonten und Hegemonen. Der
Bruder Menelaos von Sparta. Viele Achaier aus Mittel- und Nordgriechenland kamen zu verschiedenen Bedingungen an. Die Athener wahrscheinlich gezwungen, obwohl das offen nicht gesagt wird. Agamemnon ist im Stande, selbst gegen alle zu gewinnen! Die einen unter politischem Druck, die anderen mit Geldgier und Berühmtheit angelockt. Aias der Kleinere, Odyss, Thoas, die tragen folgende Titel: Hegemon, Archont, Orchomenos, Semantor, Tagos. Alle wurden „Basileus„ genannt. Idomeneus von Kreta, ein starker Basileus aber kein Führer des minoischen Imperiums mehr, spielt erstaunlich niedrige Rolle. Hellas hat insgesamt 26 selbstständige politische Organismen, die vermutlich in kleinere geteilt wurden. Die im Norden sind viel selbständiger. Mit dem Argos auf dem Peloponnes konkurriert Pelasgisches Argos mit dem gottgleichen Heros, Achilles an der Spitze. Zu Bündnispartnern Trojas gehören 16 Staaten, deren Führer Archont und Agontes (Führender) genannt werden. Damalige Betitelung ist vermischt: Anax, Basileus, Koiranos.
Vielleicht ist Archont in der Gemeinschaft ansässig und Agontes sich darauf beschränkt, die Truppen im Kampf anzuführen. Den Kern der trojanischen Koalition bilden bestimmt Trojaner, Dardaner und Pelasger.
Akademia im. Jana Długosza w Częstochowie