Władysław Słodkowski
Rozwój badań nad życiem i
twórczością Żeromskiego 1945-1964
Pamiętnik Literacki : czasopismo kwartalne poświęcone historii i krytyce
literatury polskiej 56/4, 568-593
P o p iso w ą w ręcz a rg u m en ta cję sw y c h od k ry w czy ch sp o strzeżeń u k azu je C ie śli- k o w sk i w a n a liz ie „ n o w eli h u m o ry sty czn ej'’, S t e f k a B u r c z y m u c h y ; z zu p ełn ą słu sz nością z a u w a ż y ł H en ry k M ark iew icz, że an aliza to godna pióra W acław a B o ro w e go u . A a rg u m en tó w o podobnej w a rto ści jest w ię c e j. W ym ień m y w ięc, ja k o p rzy kład, d osk on ałą ch a ra k tery sty k ę rodow odu i o ry g in a ln y ch na tle epoki cech stru k tu r y J a n k a W ę d r o w n i c z k a : p o ety ck i ś w ia t b oh atera, tem a t przygod y, a ta k że sposób b u d ow y w e r su p oró w n u je C ieślik o w sk i z a n a lo g iczn y m i sfera m i w sp om n ian ej bajki S ło w a ck ieg o . W arto ta k że p rzyp om n ieć z e s ta w ie n ie d yd ak tyczn ych b ajek o św ie c e n io w y ch Ja ch o w icza z n ie lic z n y m i i o ry g in a ln y m i rea liza cja m i tego w zoru w tw ó r czości K on op n ick iej (K o m e d i a p r z y m y c i u i inne). C iek a w e są sp o strzeżen ia d o ty czące tr a d y c y jn y c h i n o w a to rsk ich e le m e n tó w p ejza żu liry czn eg o w w iersza ch dla d zieci oraz je g o sto su n k u do p o ezji lu d ow ej „ a u ten ty czn ej” ; podobnie — u w agi 0 przeob rażen iach tro p ó w L en a rto w iczo w sk ich i o lo sa ch k o n w en cji sy m b o lik i przyrody, a w resz c ie w n io sk i o k reśla ją ce m eta fo ry czn ie m ie jsc e liry k i dziecięcej w poezji a u to rk i Pie śn i.
S tu d iu m C ie ślik o w sk ie g o je s t p rzyk ład em dobrej rob oty k ry ty czn ej: o ry g in a l n ej, u argu m en tow an ej i n ie n u żącej. T em at sw ó j tra k tu je autor ze zn a w stw em 1 hum orem , od d ziela tr a fn ie w a r to śc i h isto ry czn e i a k tu a ln e — z p rzyjem n ością d a jem y się p rzekonać, że n asze gu sta m ło d zień cze p r zetrw a ły próbę an alizy.
*
P rzegląd n o w y ch k on o p n icia n ó w ob co języ czn y ch i k ra jo w y ch w y k a z u je obecność dorobku p isa rk i w p ro b lem a ty ce k u ltu ry w sp ó łc z e sn e j. J e st to n ie w ą tp liw ie ob ec n ość k o n tro w ersy jn a , w tym p rzyn ajm n iej se n s ie , że p row ok u jąca do d ysk u sji n ad k ry teria m i w yb oru , nad a k ty w iz a c ją g u stó w . B yła ju ż m ow a o tych sp ra w a ch z ok azji tom u Ś la d a m i ż y c i a i t w ó r c z o ś c i M arii K o n o p n ic k i e j, w k tórym p ro b le m a ty k a recep cji u zy sk a ła ciek a w e o św ie tle n ie teo rety czn e. P ow tórzm y w ię c tylk o, że zja w isk o : „ K on op n ick a”, je s t p on iek ąd sy g n a łem w y w o ła w c z y m n aszej p ro b le m a ty k i k u ltu ry , że sk ła n ia do bad ań nad fu n k cją k la sy k i u p o w szech n io n ej i nie p o zw a la p op rzestać na d iagn ozie o p iso w ej; n ie za p o m in a jm y w sza k że, że źródłem ty c h r e fle k sji je s t o b ecn ość rzeczy w ista au tork i P ie ś n i i N o w e l .
A lin a B r o d z k a
ROZW ÓJ B A D A N N A D ŻYCIEM I TW ÓRCZOŚCIĄ ŻER OM SK IEGO 1945— 1964
U W AG I W STĘPN E
W śród w y b itn y c h tw ó r c ó w n aszej litera tu r y szczególn ą p o zy cję za jm u je S tefa n Ż erom ski, k tó reg o dzieła bod ajże n a jg łęb iej za p a d ły w św ia d o m o ść narodu i n a j w ięcej p rzy sp o rzy ły d y sk u sji nad ży w o tn y m i p rob lem am i ży cia p olsk iego. O tw ó r czo ści autora L u d z i b e z d o m n y c h p o w ie d z ia ł W. B orow y, że b y ła „ch leb em d ucho w y m d w óch p ok oleń . N ik t prócz n ieg o n ie u m iał nam kazać płakać. N ik t tak jak on n ie u m ia ł h a rto w a ć n a szy ch dusz żółcią i p iołu n em . N ik t tak ja k on n ie p od n osił i n ie ta rg a ł n a szy ch serc. B y ł tym , w o b ec k tórego n iem o żliw a b y ła obo ję tn o ść ” l.
11 H. M a r k i e w i c z , O d K r a s z e w s k i e g o do S ta ffa . „Ż ycie L ite r a c k ie ” 1964, nr 32.
1 W. B o r o w y , P o śm ie r c i Ż e r o m s k ie g o . W: O Ż e r o m s k i m . R o z p r a w y i sz kice. W arszaw a 1960, s. 42. PIW .
Ten n ieo b o jętn y , choć często p ełen w ew n ętrzn ej dysk u sji, sto su n ek do Ż e rom sk iego urab iały sob ie w sp ó łczesn e m u i późn iejsze p ok olen ia, d zięk i w n ik n ię c iu w n arod ow ą i sp ołeczn ą treść jeg o dzieł. T en sta le się o d n a w ia ją cy nurt tw ó r czości pisarza, na n ow o od czytyw an ej w różn ych okresach i w różn ych p ersp ek tyw ach , b y ł n ie w ą tp liw ie p u n k tem w y jścia dla stw ierd zeń B orow ego, gdy pisał, że sztuka Ż erom sk iego od id eo w y ch sp raw „nigdy na dłużej n ie odchodziła — p o słu szn a n iezw a lczo n em u w ew n ętrzn em u g ło so w i” s. B y ł też podstaw ą dla sądu K. W yki, w y p o w ied zia n eg o w 20 la t p óźniej, że autor P o p io ł ó w „w yczu ł prądy sp ołeczn e i n a k a zy ” i że p ozostan ie w p am ięci jako „w ielk i pisarz, w ie lk i w sw o ich błędach, budzący szacu n ek w sw o jej p raw d zie d u ch o w ej” 13.
P rzy jm u ją c ten słu szn y w ogóln ych założeniach sąd o Ż erom skim , h istoria i k ry ty k a litera tu r y już od zarania P o lsk i L udow ej podjęła trud w e r y fik a c ji i u n o w o cześn ien ia p o g lą d ó w na tem at jeg o tw órczości. C hodziło przede w sz y stk im o to, ab y p recy zy jn ie i zgod n ie z praw dą n aukow ą od pow iedzieć na zasadnicze pytania: co p rzetrw ało z n ak azów sp ołeczn o-n arod ow ych w ielk ieg o pisarza, co u zasadnia trw a ło ść jego m iejsca w dziejach k u ltu ry ojczystej i szerokość recepcji.
N ie ła tw e okazało się u sta len ie jednoznacznej i n ie budzącej w ą tp liw o śc i odpo w ie d z i h isto ry k ó w literatu ry. D la teg o też trzeba tu zaznaczyć, że la ta 1945— 1951 b y ły ok resem prób i w stęp n y ch u staleń , lata n astęp n e, gd zieś do r. 1955, n a n io sły w ie le w ą tp liw o ś c i i zn ak ów zap ytan ia do ty ch ocen. W ok resie p óźn iejszym , a g łó w n ie od r. 1960, k szta łto w a ł się zgod n y w zasad zie sąd o potrzebie p row ad zen ia badań szczeg ó ło w y ch , których uprzednio w stosu n k u do tak rozległej w p ro b lem a ty ce tw ó rczo ści Ż erom skiego nie udało się w p ełn i podjąć. P o tw ierd ził się w tym w y p a d k u sąd J. K rzyżanow sk iego, k tóry głosi, że n a jw ła ściw sza droga do sy n te z y dorobku d anego pisarza p row adzi p rzez m on ografie szczegółow e d otyczące g łó w n y ch p rob lem ów jego tw órczości i choćby czołow ych jego dzieł.
W la ta c h 1945— 1951 podjęto próbę n ow ego odczytania tw órczości w ie lk ie g o pisarza, zgodnie z k oncepcją m a rk sisto w sk ich badań h isto ry czn o litera ck ich . P o sp ieszn em u ry tm o w i od b u d ow y życia sp o łeczeń stw a to w a rzy szy ła n iecierp liw o ść badaczy, pragn ących stw o rzy ć jak najszyb ciej sy n tezę w ie d z y o Ż erom skim . W y d any w 1951 r. tom rozpraw o Ż erom skim , rezu lta t sesji naukow ej w 2 5 -lecie jeg o śm ierci, sta n o w ił b ezsp rzeczn ie w yraźn ą cezurę w badaniach nad tw órczością autora P r z e d w io ś n ia , św ia d czy ł o w ie lk ic h am b icjach zespołu badaczy, a le w is to cie rzeczy sta ł się dopiero z grubsza zarysow an ym zbiorem w stęp n y ch u sta leń i rejestrem k ieru n k ó w d alszych stu d iów . Istotę tej p ion iersk iej pracy rozu m ieli d osyć w y ra źn ie jej autorzy. Ś w ia d czy o tym w stęp n a w y p o w ied ź red ak cji: „Tom rozpraw o Ż erom skim m a am b icje rew izjo n isty czn e w stosu n k u do b u rżu azyjn ej w ie d z y o pisarzu. Jednak są to dopiero p ierw sze próby n ow ej o cen y tw ó rczo ści Ż erom sk iego [...] M im o w ię c pok aźn ych rozm iarów tego tom u n ie w y czerp u je on w sz y stk ic h w a żn y ch p rob lem ów i te m a tó w ” 4.
2 Ib i d e m , s. 44.
3 K. W y k a , Ż y w o t n e t r a d y c j e p r o z y pols k iej. „O drodzenie” 1945, nr 53, s. 3. P rzedruki w : P ogran icze pow ie ści. P r o z a p o ls k a w latach 1945— 1948. K ra k ó w 1948, s. 36—54. M. Kot; S z k i c e li te r a c k ie i a r t y s ty c z n e . T. 1. K ra k ó w 1956, s. 97— 112. W y d a w n ictw o L iterackie.
4 E. K o r z e n i e w s k a , P r z e d m o w a do: S te f a n Ż e r o m s k i (IBL) [ = S te f a n
Ż e r o m s k i. P race w y k o n a n e w Z akładzie H istorii L iteratu ry P o lsk iej E poki Im p e
rializm u In sty tu tu B adań L iterackich pod k iero w n ictw em E. K o r z e n i e w s k i e j . W arszaw a 1951. „C zyteln ik ”], s. 10.
K o lejn e cztery lata p ó źn iejsze (1952— 1955) n ie w n io sły w ie le n ow ego. N a ogół p ow tarzan o lu b rozw ijan o są d y u sta lo n e na sesji. W ą tp liw o ści w sto su n k u do n ie k tó ry ch stw ie r d z e ń , rodzące sit? z p o stęp em m a rk sisto w sk ich badań litera ck ich , b y ły w p e łn i u zasad n ion e. W szereg u prac n ie u strzeżono się b o w iem od u p rosz czeń natu ry m eto d o lo g icz n e j, n ie z a w sze d ostrzegan o n iejed n o lito ść b ad an ych z ja w is k — stąd zn a m ien n e w ó w c z a s sz u fla d k o w a n ie i gen era lizo w a n ie, częste braki w a n a lizie p rzy czy n i sk u tk ó w , w u w y d a tn ia n iu d yn am izm u i różn orak ości p rze m ia n sam ej ep o k i i tw ó rczo ści pisarza. P o sp ieszn e u o g ó ln ien ia p ro w a d ziły do p o m y łek , do zb y t ostrej k r y ty k i Ż erom sk iego. C ień „ żerom szczyzn y”, „ solid aryzm u ”, „ n a cjo n a lizm u ” itp. p ad ał n ieraz na p race o Ż erom sk im i p rzesła n ia ł ich o siągn ięcia m ery to ry czn e, o sła b ia ł p od b u d ow ę n a u k o w ą i sen s n ow atorsk i. C zasem im p u to w a n o Ż ero m sk iem u p o gląd y, k tó ry ch on n ie ż y w ił, i id ee, k tórych na p ew n o nie w y ra ża ł. Ź ród eł w sz y stk ic h b łęd ó w n ie m ożna szu k ać ty lk o w jed n o stro n n o ści p rzy ję ty c h p o d sta w in terp reta cji, w d o g m a ty zo w a n iu p u n k tó w jej w y jśc ia czy w w u l g arn ym so cjo lo g izm ie a n a lizy , a le i w tym , że d zieła Ż erom sk iego o d zw iercied la ją n ie ła tw e i sk o m p lik o w a n e o k resy d ziejó w n a ro d o w y ch i nieraz na tle epoki jeszcze * się sa m e n ie tłu m aczą.
M im o to w c z e sn e stu d ia o w ie lk im p isarzu tr a fia ły często in m é d i a s res, p rzy c z y n ia ły się do o ż y w ie n ia d y sk u sji, z ry w a ją c p rzez to z d a w n y m i m ita m i oraz n iep o ro zu m ien ia m i m e to d o lo g icz n y m i i św ia to p o g lą d o w y m i, o b ja w io n y m i jeszcze po w o jn ie w k ilk u pracach 5.
N o w e p u b lik a cje, ja k też fr a g m e n ty n ie zn an ej k o resp on d en cji pisarza i jego
D zie n n ik i, w raz z zesp o łem in n y ch czy n n ik ó w , u k szta łto w a n y ch w d ysk u sja ch n a u
k o w y ch i w p o lity c e k u ltu ra ln ej o sta tn ieg o 8 -le c ia , sp o w o d o w a ły rozw ój d alszych p o szu k iw a ń i stu d ió w . N ad er p łod n e o k a za ły się la ta : 1954— 1956 i 1960— 1961. N a j p ie r w w y sz ły d ru k iem d w ie w a żn e k sią żk i: H. M a rk iew icza i K. W yki (za w ie ra ją ce w zn aczn ej części stu d ia o Ż erom skim ) oraz rozpraw a A. H u tn ik iew icza , w całości p o św ięco n a p isarzow i. W o d stęp ie k ilk u la t p o ja w iły się k olejn o dalsze p ozycje: stu d ia zeb ran e W. B orow ego, n ow a praca A. H u tn ik iew icza , K a l e n d a r z
ż y c i a i tw ó r c z o ś c i, o p ra co w a n y przez S. K a sztelo w ic za i S. E ilego, oraz W s p o m n i e nia o S te f a n ie Żero m skim ., zeb ran e i op racow an e przez S. E ilego. W szystk ie w y
m ien io n e tu k sią ż k i p r z y c z y n iły się w a ln ie do p od jęcia w w ie lu kated rach u n i w e r sy te c k ic h te m a tó w d y serta cji d ok torsk ich z w ią za n y ch z tw ó rczo ścią Ż erom sk iego, jak i do op u b lik o w a n ia pokaźnej liczb y a rty k u łó w i stu d ió w w cza so p is m ach. W 100-lecie urodzin S tefa n a Ż erom sk iego z w ięk szą p ew n o ścią da się o k reś lić to, co trw a łe, i to, co p rzem ija ją ce, zarów n o z je g o dzieł, jak i z b ogatej o nim litera tu r y .
Ilo ścio w y i, ch oć z grubsza, raczej in fo rm a cy jn ie u ję ty ja k o śc io w y stan badań n ad tw ó rczo ścią Ż erom sk iego p rzed sta w ią dalsze rozw ażan ia tego p rzegląd u . Przed ty m jeszcze k ilk a liczb. W la ta c h 1945— 1964 u k a za ły się o d d zieln ie d ru k iem 22 prace h isto r y c z n o lite r a c k ie p o św ię c o n e tw ó rczo ści Ż erom sk iego, w y sz ło 6 k sią żek i bro szu r o ch arak terze op racow ań p o p u la ry zu ją cy ch w ied zę o p isarzu, szczególn ie w o d n iesien iu do jeg o ży cia i d ziałaln ości. P on ad to za granicą w y d a n o 4 o d d zieln e stu d ia o Ż erom sk im . W roku 1965 za p o w ied zia n e są w k raju 4 p race o tw ó rcy
U r o d y życia, w ty m 2 w z n o w ie n ia . W całym o m a w ia n y m tu ok resie uk azało się
o g ó łem ponad 440 stu d ió w , a rty k u łó w , p rzyczyn k ów , recen zji itp. d otyczących 5 Por. ocen ę ty c h prac: M. P u c h a l s k a , Ż e r o m s k i w ś w i e t l e b a d a ń l i t e
r a c k i c h 1945— 1950. P L 1951, z. 1, s. 305— 311.
W p rzyp isach do tej p ra cy p osłu żon o się sk ró ta m i n a stęp u ją cy ch czasopism : P L — „ P a m iętn ik L ite r a c k i”, ŻL — „Ż ycie L ite r a c k ie ”.
tw órczości Ż erom skiego, z ty m że do r. 1950 liczb a ich rocznie na o gół n ie prze k raczała 20 pozycji. R ok 1951 p rzy n ió sł— jak o p o k ło sie se s ji — nieco w ięcej p u b li kacji: 33. P od ob n ie b yło i w drugim ok resie, w którym jed y n ie rok 1955 dał aż 41 pozycji. W latach 1960— 1963 liczb a arty k u łó w i recen zji m aleje, ch oć — jak już w sp om n ian o — w y ch o d zi w ó w cza s stosu n k ow o dużo stu d ió w w fo rm ie druków zw artych .
R zecz jasn a, że w artyk u le ty m n ie da się om ów ić lu b ch oćb y w sp om n ieć 0 w sz y stk ic h w a żn iejszy ch pracach p ośw ięcon ych au torow i P o p io łó w . Spośród 440 z górą p ozycji m ożna w y b ra ć je d y n ie część i om ów ić ty lk o te, które zd ecyd ow an ie p o su w a ją naprzód w ied zę o Ż erom skim . Inne, n a w et dosyć in teresu ją ce, w y p a d n ie o k reślić jed n y m zd aniem , a o w ię k sz o śc i prac drobnych i recen zji n ie b ęd zie n ie s te ty n a w et w zm ian k i. W szystk ie one znajdą się jednak bądź w k o lejn y ch tom ach b ib lio g ra fii litera ck iej, b ądź w od p ow ied n im tom ie N o w e g o K o r b u ta . N ie m iejsce tu rów n ież na p o ró w n y w a n ie dorobku w d zied zin ie litera tu ry k rytyczn ej o Ż e rom skim w d w u d ziesto leciu m ięd zyw ojen n ym z osiągn ięciam i om aw ian ego okresu w P o lsce L udow ej. T rzeba jed n ak że podkreślić, że w sp ó łczesn y dorobek w tym w z g lę d z ie je s t w p rost im p on u jący, zarów no ilościow o, ja k i jak ościow o, p rze ra sta on zn aczn ie n iem a łe przecież, n ieza leżn ie od ocen y k ieru n k u id eo w eg o i m eto d ologiczn ego, zdobycze h isto rii i k ry ty k i litera tu r y do roku 1939.
Rok 1964 p rzyn iósł w prasie litera ck iej k ilka in teresu ją cy ch a rty k u łó w na t e m a t g łó w n y ch zagad n ień tw ó rczo ści Ż erom skiego oraz jeg o m iejsca w dziejach lite r a tu r y i ku ltu ry narodow ej. D ysk u sję nad tym i p rob lem am i k on tyn u ow an o w roku 1965 5.W zm ocniły ją p olem iczn e ak cen ty zaw arte w poprzednich a r ty k u ła ch J. Z. Jak u b ow sk iego. S zczególn ie in teresu ją ca w y d a je się d y sk u sja nad isto tą o k reślen ia Ż erom sk iego jako „pisarza polsk iej racji sta n u ”. K o n tro w ersy jn e w o b ec tego o k reślen ia i jego argu m en tacji stanowdsko za jęli K. W yka i H. M ar k iew icz. P row ad zon a na ten tem at d yskusja, n ieza leżn ie od fak tu , że p rezen tow an o w niej różne p u n k ty w y jśc ia przy an alizie p roblem u i dochodzono do o d m ien n ych w n io sk ó w , w y k a za ła w efek cie, ja k głęboko n arodow e i sp ołeczn e in ten cje b y ły źród łem tw órczości i o b y w a telsk iej p o sta w y Ż erom skiego, oraz w n io sła k ilk a w a ż n y ch stw ierd zeń do badań nad tw órczością pisarza.
M ożna sądzić, że w 4 0-lecie śm ierci Ż erom skiego, u sch y łk u r. 1965, da się z aprobatą p od su m ow ać dorobek od b ytych sesji n au k ow ych , ogłoszon ych drukiem a rty k u łó w i stu d ió w w „P am iętn ik u L itera ck im ”, „T w órczości”, „P rzegląd zie H u m a n isty c z n y m ”, w p rasie sp o łeczn o -litera ck iej i in n ych czasopism ach. W szystko to p row adzi na p ew n o do now ej sy n te z y badań nad tw ó rczo ścią w ie lk ie g o pisarza.
PRACE NAD TWÓRCZOŚCIĄ ŻEROMSKIEGO
1. S t u d i a o p r o b l e m a t y c e o g ó l n e j .
Spośród w szy stk ich ogóln ych i szczeg ó ło w y ch prac o Ż erom skim op u b lik o w a n y ch w o k resie p ow ojen n ym n a jw a żn iejsze są te, które ok reślają drogi rozw oju 1 p rzem ian tw órczości pisarza, osad zając je na k o n k retn ym podłożu id e o w o -sp o - łecz n y m epoki.
Już w 1945 r. p od jął K. W yka próbę o cen y tr w a ły c h w a rto ści dorobku tw ó r czego S tefa n a Ż erom skiego, w id zą c je w n u rcie rea listy c zn y m jego p isa rstw a , o b ejm u ją cy m p ierw sze d ziesięcio lecie do S y z y f o w y c h prac, n a stęp n ie w y ró żn ia ją c
W i a t r od m o r z a , U ciekła m i p r z e p ió r e c z k a i P r z e d w i o ś n i e 7. P o g łęb ien ie tych stw ie r
6 Zob. p rzypis 23 (obejm uje p race ogłoszon e do 6 V I 1965). 7 W y k a , op. cit., s. 1— 3.
d zeń i p o szerzen ie a rg u m en ta cji p rzy n io sły n a stęp n e prace W y k i8. C eln ie w sk a zu ją c na w id o czn e p rzeło m y id eo w e oraz na r ó w n o leg łe do n ich w y zn a czn ik i a r ty sty czn e, badacz p o d k reślił słu szn ie, że n u rt rea lizm u p rzeb iega przez całą tw órczość Ż erom sk iego, m im o tłu m ien ia go p rzez in n e w p ły w y e ste ty c z n o -id e o w e . A n a lizu ją c tw órczość pisarza la t 1919— 1924 w y k a za ł, że jest ona drogą, n ieja k o p rzy g o to w a n iem , do P r z e d w i o ś n i a . T ra fn y w n io se k o w y p rzed za n iu p rzez Ż erom sk iego sw ej ep ok i i o jego p o stęp o w o ści sfo rm u ło w a ł W yka ju ż w c z e ś n ie j 9, n ie ro zw ija ją c tu szerzej tego n ie z w y k le w a żn eg o stw ierd zen ia .
P od ob n ie u ją ł te sp ra w y H. M ark iew icz 10, o p o w ied zia ł się ró w n ież za w y d z ie le n ie m czterech eta p ó w tw ó rczo ści Ż erom skiego, w sk a zu ją c na znam iona realizm u k ry ty czn eg o w je g o u tw o ra ch i p rzy zn a ją c P r z e d w i o ś n i u odrębną p o zy cję w ca ło śc i drogi id eo w ej i a rty sty czn ej p isarza. N ieco szerzej i głęb iej niż jeg o p o p rzed n icy p o d k reślił fa k t w y k ra cza n ia Ż erom sk iego poza k o n cep cje p o zy ty w izm u i od ch od zen ia od sc h e m a tó w m o d ern isty czn y ch .
W in n y ch stu d ia ch o g ło szo n y ch w ty m i w n ieco p ó źn iejszy m o k resie przez różn ych a u to r ó w 11 p o w ta r z a ły się główTne stw ierd zen ia op arte na d o ty ch cza so w y ch za ło żen ia ch b ad aw czych . S zczeg ó ln ie w y r a z iśc ie p o tw ie r d z ił ten k ieru n ek a n a lizy w sp o m n ia n y ju ż tom stu d ió w p r z y g o to w a n y ch p rzez In sty tu t B ad ań L iterackich (19 5 1 )12. W arto dodać, że w y n ik a ją c ą z ty c h p rzesła n ek p op u larn iejszą sy n tezę tw órczości Ż erom sk iego p o d a li H. M a rk iew ic z (1951), M. P u ch a lsk a (1955), a p od ręczn ikow ą, na p oziom ie sz k o ły w y ż sz e j, K. W yka (1951)13.
W ydana w 1954 r. k sią żk a H. M ark iew icza P r u s i Ż e r o m s k i o b ejm o w a ła p u b li k o w a n e już w c z e śn ie j cztery stu d ia o w ie lk im pisarzu , z k tó ry ch jedno d otyczyło sto su n k u Ż ero m sk ieg o do re w o lu c ji r. 1905, a trzy p o zo sta łe p o św ięco n e b yły:
O p o w i a d a n io m , L u d z i o m b e z d o m n y m i P r z e d w i o ś n i u 14. P rzez w sz y stk ie te studia
p rzew ija się p rob lem rea lizm u k ry ty czn eg o , p od d an y a n a lizie zarów no w rozp ra w a c h o P ru sie, jak i Ż erom skim . S łu sz n ie też p odkreślono, że w om aw ian ej książce 8 K. W y k a : G ł ó w n e e t a p y tw ó r c z o ś c i Ż e ro m s k ie g o . „W ieś” 1950, nr 51— 52. P rzedruk w : S z k i c e l i te r a c k ie i a r t y s t y c z n e , t. 1, s. 191— 213; S t e f a n Ż e r o m s k i. W:
S t e f a n Ż e r o m s k i (IBL), s. 353— 369. P rzed ru k w : j. w ., s. 68— 84.
9 Zob. K. W y k a , W s t ę p do: S. Ż e r o m s k i , N o w e l e , o p o w ia d a n i a , f r a g
m e n t y . (W ybór). W arszaw a 1946, s. V II—X X X IV . „ C zy teln ik ”.
10 H. M a r k i e w i c z , S p o j r z e n i e n a Ż e r o m s k ie g o . „N ow a K u ltu ra ” 1950, nr 34, s. 1— 2. P rzed ru k rozszerzon y w : T r a d y c j e i r e w i z j e . K rak ów 1957, s. 249— 300.
W y d a w n ictw o L itera ck ie.
11 Zob. H . M a r k i e w i c z , Ż e r o m s k i p o w o jn i e . „ P o lo n isty k a ” 1949, nr 2, s. 23— 28. — L. K r u c z k o w s k i , S t e f a n Ż e r o m s k i. „N ow e D ro g i” 1950, nr 6, s . 4 5—5 3. — A. H u t n i k i e w i c z , Z p e r s p e k t y w y d w u d z ie s to p i ę c io l e c ia . „Dziś 1 J u tro ” 1951, nr 1, s. 4— 5. — J. Z. J a k u b o w s k i , S t e f a n Ż e r o m s k i. „ P o lo n is ty k a ” 1951, nr 1, s. 5— 17. — К . V/ у к a, S t e f a n Ż e r o m s k i. „T w órczość” 1951. nr 1, s. 3— 15. 12 S te f a n Ż e r o m s k i (IBL), ss. 372. 13 H. M a r k i e w i c z , S t e f a n Ż e r o m s k i. W arszaw a 1951, ss. 39. „C zy teln ik ”. „M ała B ib lio teczk a T o w a rzy stw a W ied zy P o w s z e c h n e j”. — M. P u c h a l s k a , S t e
f a n Ż e r o m s k i. P rzed m o w a do: S. Ż e r o m s k i , P i s m a w y b r a n e . W arszaw a 1955,
s> 5— 27. „ Isk ry ”. W yd. 2: 1956. — K. W y k a , Z a r y s w s p ó ł c z e s n e j l i t e r a t u r y p o l
s k i e j (1884— 1925). K rak ów 1951, ss. 279. M aszyn op is p o w iela n y . N ak ład P W N i UJ.
14 H. M a r k i e w i c z , P r u s i Ż e r o m s k i. W arszaw a 1954, ss. 361. PIW . W yd. 2 p op raw ion e i rozszerzon e: 1964, ss. 506.
u k a za ł M ark iew icz „kilka p łaszczyzn ro zw ojow ych rea listy czn ej litera tu r y e p o k i” 1S, osad ził na tym tle tw ó rczo ść Ż erom skiego i w sk a za ł na p o stęp u ją cy k ry ty cy zm do u stroju k a p ita listy czn eg o . M ark iew icz badał rów n ież w utw orach pisarza sp raw ę ty p u b ohatera p o zy ty w n eg o , k reow an ego na p łaszczyźn ie k on cep cji rea listy c zn ej prozy. S zerzej też niż w poprzednich pracach o m ó w ił złożony charak ter litera tu r y te g o ok resu i w y k a za ł, że n iek tórzy b oh aterow ie u tw orów Ż erom sk iego i w ocen ie w sp ó łczesn ej pow in n i być tra k to w a n i jako w zo rce m o ra ln o -o b y cza jo w e, a na tle sw e j ep ok i p ełn ią n ie w ą tp liw ą fu n k cję w ych o w a w czą .
W roku 1956 w y d a ł K. W yka S z k i c e li te r a c k ie i a r t y s t y c z n e , do ich tom u 1 w łą c za ją c d aw n iej już ogłoszon e trzy sw o je p o d sta w o w e stu d ia o Ż erom skim . D w a z nich: S te f a n Ż e r o m s k i i G łó w n e e t a p y t w ó r c z o ś c i Ż e ro m s k ie g o , b y ły już w sp o m n ian e, n a to m ia st rozpraw a Ż e r o m s k i ja k o p is a r z h i s t o r y c z n y 15 w y m a g a jeszcze ch oćb y k rótk iego o m ó w ien ia . R ozpraw a W yki jest p ierw szą teg o ty p u pracą w c a łej litera tu r ze k rytyczn ej o Ż erom skim , przygotow an ą w oparciu o bardzo bogaty i w zasad zie p rzek on u jący m a teria ł dow odow y, daje an alizę p oszczególn ych u tw o r ó w pisarza i u w zg lęd n ia w in terp reta cji prace s t r ic t e h istoryczn e. W zw ią zk u z tym , poza w n ik liw y m o k reślen iem źród eł i isto ty h istoryzm u Ż erom skiego, sięga W yka jeszcze głęb iej w d ziedzinę historiografii, by u stalić stosu n ek pisarza do p a n u ją cy ch sąd ów na tem a t d ziejó w narodu i by w yk azać, jak śm ia łe i trafn e id eo w o są n iek tó re próby p isarsk ie Ż erom skiego, o b alające tra d y cy jn e i często w ste c z n e stw ierd zen ia historyczn e. Jako przykład n ajd ojrzalszych pod tym w z g lę
dem u tw o ró w pod aje badacz trzy dzieła: O żo ł n ie r z u tu ła czu , P o p io ł y i W ie rn ą
rz e k ę . W ca ło ści an alizy p o w ią za ł W yka dw a n u rty tem a ty czn e tw ó rczo ści Ż erom
sk ieg o : u tw o ry h isto ry czn e i u tw ory w sp ó łczesn e, w y k a zu ją c zw iązk i m ięd zy n im i, a ty m sa m y m u w y d a tn ia ją c drogi id eo w e ich tw órcy. R ozpraw a ta, a czk o lw iek m oże dziś tu i ów d zie budzić p e w n e w ą tp liw o ści (szczególn ie co do p ew n y ch uproszczeń w a n a lizie socjologicznej), zaw iera szereg p o d sta w o w y ch u sta leń . J est te ż ogóln ie pracą o w ie lk im znaczeniu, w y ty cza k ieru n ek dla d alszych badań nad m ie jsc e m i w a g ą h isto ry czn y ch u tw o ró w w całej tw órczości Ż erom skiego.
U k azan ie się w p rzeciągu p ięciu la t (1951— 1956) trzech dużych k siążek : tom u IB L , stu d ió w M ark iew icza i W yki, p o św ięco n y ch w całości lu b w znacznej części Ż erom sk iem u , stało się dużej m iary w y d arzen iem h isto ry czn o litera ck im , zam yk ało ja k b y p e w ie n o k reślo n y eta p badań nad d ziełem pisarza. W k o lejn y ch ocen ach ty c h prac w y k ry w a n o jed n a k że p ew n e ich n ied o sta tk i: p o m in ięcie lu b zb yt sła b e u w y d a tn ie n ie w d otych czasow ej a n a lizie kilk u w a żn y ch d zieł Ż erom skiego, a tak że n iek tó ry ch p rob lem ów ogóln iejszej natury: stosu n k u pisarza do rom an tyzm u , jego zw ią zk ó w z n atu ralizm em i in n ym i estety czn y m i prądam i ep ok i. Z au w ażon o r ó w n ież luki w in terp reta cji p ro b lem a ty k i narodow ej w tw ó rczo ści Ż erom skiego. J ed na z recen zji w y k ry w a og ó ln iejszą w a d ę w ię k sz o śc i prac o autorze L u d z i b e z
d o m n y c h , jak ą je s t „dość w y d a tn a n iew sp ó łm iern o ść m ięd zy ch a ra k tery sty k ą
ro zw o ju id eologiczn ego pisarza a ch a ra k tery sty k ą jego p o e ty k i” 17.
N a jszy b ciej d oczek ał się rozpatrzenia problem n aturalizm u. O k azjon aln ie p isa li ju ż o w p ły w ie tego prądu na tw ó rczo ść Ż erom skiego: K. W yka, J. Z. J a k u b o w sk i
15 M. P u c h a l s k a , K s i ą ż k i M a r k i e w i c z a o P ru sie i Ż e r o m s k im . ŻL 1954,
nr 43, s. 6.
16 w y k a : S z k i c e li te r a c k ie i a r t y s t y c z n e , t. 1—2 (w śród n ich cztery prace o Ż erom skim , ponadto jed n a częściow o m u pośw ięcon a); Ż e r o m s k i ja k o p i s a r z h i
s t o r y c z n y , t. 1, s. 214— 330. P ierw od ru k w : S t e f a n Ż e r o m s k i (IBL), s. 151— 260.
17 A. H u t n i к i e w i с z, rec. K. W y k i S z k i c ó w lite r a c k ic h i a r t y s t y c z n y c h w : P L 1956, z. 4, s. 610.
i H. M ark iew icz. S zerzej u w zg lęd n iła ten problem E. K o r z e n ie w s k a 18, w sk a zu ją c, że chociaż Ż erom sk i sk ła n ia ł się ku n a tu ra listy czn em u o b iek ty w izm o w i, gdyż w y stę p o w a ł p rzeciw ten d en cy jn o ści i sch em atom sz tu k i p o zy ty w izm u , n ie przejął jed n a k od n a tu r a listó w ich dążenia do zu p ełn ego o b iek ty w izm u , a n i też b io lo g icz nej k on cep cji b ytu . S łu sz n ie za u w a ży ła autork a, że p ojęć: rea lizm —n atu ralizm u ż y w a ł Ż erom sk i w y m ie n n ie , tra k tu ją c n a tu ra lizm jako u m iejętn o ść odtw arzan ia rea ln eg o życia. A n a lizu ją c rozw ój w a rszta tu pisarza u w y d a tn iła K orzeniew sk a w p ły w y n a tu ra listy czn e, d op atru jąc się jed n a k w sp o so b ie p rzed sta w ia n ia p ro b le m ó w życia w sp ó łczesn eg o i w w y stęp u ją cej w D zie n n ik a c h te m a ty c e h istoryczn ej — w y ra źn eg o o d ch od zen ia ich autora od ten d en cji n a tu ra listy czn y ch . T en od w rót p isarza u za sa d n iła jeszcze d od atk ow o p rzy k ła d a m i ob cych n a tu ra lizm o w i cech języ k a i s ty lu D z ie n n i k ó w .
N ie ła tw e z d w óch w z g lę d ó w za d a n ie p o d ją ł A. H u tn ik iew icz w sw ej k sią żce
Ż e r o m s k i i n a t u r a l i z m 19. P o p ierw sze: w ob liczu n ie u k ończonej d y sk u sji nad
sp raw ą rea lizm u i m iejsca w n im n u rtu n a tu ra listy czn eg o m u sia ł na n ow o sp r e cy zo w a ć p o jęcie n a tu ra lizm u i dać jego ocenę; po drugie: ro zp a try w a ł te za g a d n ie n ia na p rzy k ła d zie całej tw órczości pisarza. O m aw iając w rozd ziale O p is i i n
t e r p r e t a c j a a r t y s t y c z n o - i d e o w a e le m e n ty n a tu ra listy czn e w tw ó rczo ści Ż erom skiego,
stw ie r d z ił — p od ob n ie ja k K o rze n iew sk a w o d n ie sie n iu do D z i e n n i k ó w — że a u tor L u d z i b e z d o m n y c h u n ik n ą ł „ sk rajn ości i p rzesa d y n a tu r a listó w , bo n igd y k o n sek w en tn y m w y z n a w c ą k ieru n k u n ie b y ł” ; a le p rzy ty m zazn aczył, że w p rak ty c e tw órczej pisarza w p ły w y n a tu ra lizm u są w id o czn e. W yrażają się one, zd a n iem H u tn ik iew icza , w sc je n ty z m ie — sw o isty m p rzeroście p a sji eru d y cy jn ej, w fo to g ra ficzn ej w ie r n o śc i — m a g ii szczeg ó łó w , w ak cen ta ch b iologiczn ej w a lk i 0 b y t, w b ru ta ln o ści o p isu lu d zk ich zezw ie r z ę c e ń i zb oczeń p sy c h o -fiz y c z n y c h , w o b sesji zm y słó w . W n ik liw ą a n a lizą n iek tó ry ch sk ła d n ik ó w język a i sty lu Ż e ro m sk ieg o (m etafora i p o ró w n a n ie a n im a listy czn e, p ortrety fizy czn y ch a n o m a lii 1 cech p a to lo g iczn y ch , op is d rob iazgow y i d ra sty czn y , brak g łęb szeg o pod k ład u p sy ch o lo g iczn eg o ) p o tw ie r d z ił tezę o w p ły w ie n a tu ra lizm u na całą tw ó rczo ść p isa rza. W skazał jed n a k , że w p o szczeg ó ln y ch ok resach w y stę p u ją one w różnym n a sile n iu . W p ie r w sz y m ok resie tw ó rczo ści Ż erom sk iego p ra w ie są w o ln e od nich
S y z y f o w e p r a c e , w p oczątk ach trzecieg o ok resu w p ły w y są sła b sze, podobnie
i w czw artym o k resie w n ie w ie lu u tw o ra ch się p o tęg u ją . In teresu ją ce w y w o d y p o szerzy ł H u tn ik ie w ic z w n io sk a m i d o ty czą cy m i p o z y ty w n y c h i n e g a ty w n y c h stron w p ły w u n a tu ra lizm u na d zieła Ż erom sk iego, ze szczeg ó ln y m u w zg lęd n ien iem o d d z ia ły w a ń na id eo lo g ię tw ó rcy . K siążk a H u tn ik iew icza , choć od k ryw cza i r z e te l n a n au k ow o, n ie w e w sz y stk ic h stw ie r d z e n ia c h m ogła sta ć się już o sta teczn y m p o d su m o w a n ie m d y sk u sji nad p ro b lem a ty k ą n a tu ra lizm u w tw ó rczo ści Ż erom sk ieg o . P o zo sta ło jeszcze do ro zp atrzen ia k ilk a k w e s tii n ie dość w y ja śn io n y c h , ch yb a też i d y sk u sy jn y ch , ja k sp raw a tzw . n a tu ra listy czn eg o im p resjon izm u , p e sy m izm u — ja k o b y w z ię te g o od n a tu r a listó w — czy za tra ty u m ie ję tn o śc i k reow an ia ty p o w y c h p o sta ci, na sk u te k p rzy jęcia m eto d y n a tu r a listy c z n e j. M ożna sąd zić, że n a stęp n e w y d a n ie w a rto ścio w ej rozp raw y H u tn ik iew icza , k tóre p o w in n o się u k a zać, da od p ow ied ź na te w ą tp liw o ś c i.
R ok 1960 p rzy n ió sł d w ie in te r e su ją c e k sią żk i o Ż erom sk im . P ierw szą z nich 18 E. K o r z e n i e w s k a , O „ D z ie n n i k a c h ” S te f a n a Ż e r o m s k ie g o . P L 1954, z . 3, s. 1—43. P rzed ru k w : O M a r ii D ą b r o w s k i e j i in ne szkic e. W rocław 1956,
s. 121— 163. O ssolin eu m .
b y ł zbiór rozp raw i szk icó w W. B orow ego ?0. W tom ie tym zebrano p ra w ie w s z y s t k ie prace n ieży ją ceg o już historyk a litera tu ry p o św ięco n e au torow i P r z e p i ó r e c z k i . Z w y ją tk ie m d w óch szk iców zbiór ob jął przedruki, g łó w n ie z ok resu m ię d z y w o jen n eg o . D latego też tom stu d ió w B orow ego od b iegał w y ra źn ie od p rob lem atyk i będącej p rzed m iotem ak tu a ln y ch rozw ażań nad tw órczością Ż erom sk iego, n ie m n iej n arzu cał św ie ż y i w n ik liw y , choć nieraz od m ien n y pogląd na tw ó rcę S y z y
f o w y c h prac. W szech stron n ość za in tereso w a ń B orow ego u w y d a tn iła się w różn o
rod n ości tem a ty czn ej stu d iów . S zczeg ó ln ie ciek a w e i tr w a łe p o zy cje to szk ice o S y z y f o w y c h pracach i P r z e p ió r e c z c e , rozpraw y: Ż e r o m s k i i ś w i a t k s i ą ż e k , Ż e
r o m s k i po la tach , R y t m i k a p r o z y Ż e r o m s k ie g o , R o z m o w y i l i s t y o Ż e r o m s k i m .
W ym ien ion e tu stu d ia B orow ego u w id oczn iają p ew n ą ew o lu cję w jeg o pogląd ach , szczeg ó ln ie w o d n iesien iu do P r z e p i ó r e c z k i . Ogrom ną w ięk szo ść stu d ió w zeb ran ych w to m ie O Ż e r o m s k i m cech u je głęb ok ość i celn ość analiz, w ie lk a p recyzja m y śli, p rzy zach ow an iu o szczęd n ości sło w a i dosk on ałego sty lu w y p o w ied zi.
D rugą w yd an ą w tym sam ym czasie p ozycją b yła n ow a k siążk a A. H u tn i- k iew icza , będąca p ierw szą po w o jn ie próbą cało ścio w eg o u jęcia życia i tw órczości S tefa n a Ż e r o m sk ie g o 21. Jak w ie lk ie je st za m ó w ien ie sp ołeczn e na p race p o p u la ry zu ją ce w sp ó łczesn e o siągn ięcia h isto ry czn o litera ck ie, m oże św ia d czy ć fa k t, że k siążk a H u tn ik iew icza , rok rocznie w zn a w ia n a (w 1964 r. ju ż w y d . 4), sch od zi z p ółek k sięg a rsk ich d osłow n ie w dw a m iesiące. M onografia ta, a czk o lw iek n a pisan a z m y ślą o szero k im kręgu odbiorców , zach ow u je w p ełn i rzeczow ość r ela c ji oraz o b iek ty w izm są d ó w i stw ierd zeń , opartych na dorobku w sp ó łczesn ej w ie d z y 0 Ż erom skim . D la teg o też książka H u tn ik iew icza zastąp iła je d y n y d otych czas p od s ta w o w y zarys biografii Ż erom sk iego, w y d a n y w r. 1937 przez S. A d a m czew sk ieg o . P raca H u tn ik iew icza zn acznie szerzej i śm ielej potrak tow ała tw órczość w ie lk ie g o p isarza, u w y d a tn ia ją c w sz y stk o to, co z życia i z pism Ż erom skiego pozostało trw a łe 1 w ie lk ie . W tej sy n tety czn ej a n a lizie drogi tw órczej Ż erom skiego są jed n ak tem a ty , które — m im o zw a rto ści u jęcia — w arto by n ieco szerzej p o trak tow ać, jak choćby
S y z y f o w e p race, L u d z ie b e z d o m n i (tu spraw a ty p u p ow ieści), teatr Ż erom sk iego (Turoń, a n a w et i U c ie k ła m i p rz e p ió re c z k a ). C zasem o m ó w ien ie d zieł dom in u je
nad in fo rm a cja m i o ch arak terze b iograficzn ym (np. m ało o d ziałaln ości w ie lk ie g o pisarza i sp ołeczn ik a). C zasem przyd ałb y się też i cy ta t jako ch w y t k om p o zy cy jn y oraz p rzy cisk treścio w y . W arto też na m argin esie ty ch u w ag stw ierd zić, że k siążk a H u tn ik ie w ic z a , jako udana próba now oczesn ej p racy sy n tety czn ej p op u laryzu jącej w ie d z ę n a u k o w ą o o k reślon ym tw órcy, m oże in sp irow ać d y sk u sję nad sp raw ą m o d elu tego ty p u stu d iów . R zecz w tym , że w pracach tak ich n ie za w sze sto su n ek treści b iograficzn ych (w relacjach in fo rm a cy jn o -w y ja śn ia ją cy ch ) do in terp reta cy j n y c h (g en ety czn o -o cen ia ją cy ch ) u k ład a się w p ełn i h arm on ijn ie, bez szk od y dla jed n ej ze stron m a teria łu rzeczow ego. Są to jed n ak k w estie, k tóre n a leżą do innej d zied zin y rozw ażań, a je ś li się o n ich tutaj w sp om in a, to ty lk o z tego w zg lęd u , że k sią żk a H u tn ik iew icza , dzięk i sw y m w artościom , p ozw ala na tego rodzaju pytan ia.
O m aw ian e dzieło m a jeszcze i ten w alor, że u k azu je zn aczen ie d ośw ia d czeń m ło d o ści p isarza dla u k szta łto w a n ia się jego drogi tw órczej. P rob lem ten, sk ą d in ą d dobrze znany i n ieraz ro zp atryw an y, je st bardzo is to tn y dla p on ow n ego od czytan ia dw óch tem a tó w : Ż erom ski a rom antyzm i Ż erom ski a p o w sta n ie sty c z n io w e. Poza o m aw ian ą rozpraw ą K. W yki o u tw o ra ch h isto ry czn y ch Ż erom sk iego,
20 В o r o w у, O Ż e r o m s k i m , ss. 318. W yd. 1: 1960, w yd . 2: 1964.
21 A. H u t n i k i e w i c z , S te f a n Ż e ro m s k i. W arszaw a 1960, ss. 207. „W iedza P o w sz e c h n a ”. W yd. 2: 1961, w yd . 3: 1963, w y d . 4: 1964.
u w zg lęd n ia ją cą w dużej m ierze te m a t drugi, prac w tym za k resie jest n ie w ie le , i to raczej o ch arak terze a r ty k u łó w S2.
Spośród o sta tn ich p u b lik a cji o Ż erom sk im — poza k ilk om a in teresu ją cy m i, a le raczej ju ż ro czn ic o w y m i a r ty k u ła m i23, o różnym zresztą zasięgu tem a ty czn y m — na szczeg ó ln ą u w agę z a słu g u je s y lw e tk a w ie lk ie g o p isarza n ak reślon a przez J. K r z y ż a n o w sk ie g o 24. P raca ta za w iera w ie le ce ln y c h i o ry g in a ln y ch stw ierd zeń , k tó re m ożna u znać za cen n e tw o rzy w o dla m o n o g ra fii o g łó w n y ch lin ia ch rozw oju au tora L u d z i b e z d o m n y c h . B ardzo in te r e su ją c e są rozw ażan ia o p o n ad p artyjn ości Ż erom sk iego, o isto c ie je g o socjalizm u , b ęd ącego w y ra zem p o sta w y m oraln ej, a n ie program u p o lity czn eg o , o z w ią za n y ch z ty m sp rzeczn ościach w id eo lo g ii pisarza, n ieraz u leg a ją ceg o różnorodnym w p ły w o m . P od ob n ie w n ik liw e są u w agi 0 g en ezie lite r a c k ie j i sp o łeczn ej b o h a teró w Ż erom skiego, o isto c ie jego narod ow ej 1 p o stęp o w ej p asji, o e ste ty c z n y c h p a ra n tela ch i o ry g in a ln o ści tw ó rczej. P iszą c o recep cji Ż erom sk iego i o p ow od ach tr w a ło śc i jego d zieł, K rzyżan ow sk i p o d kreśla: „ artysta i p u b lic y sta -sp o łe c z n ik b y li w Ż erom sk im zesp o len i ta k n ie - r o zd zieln ie, że je d y n ie h a rm o n ijn a w sp ółp raca o b yd w u ty c h p o sta w w y d a w a ła
22 Zob. K . G ó r s k i , S t e f a n Ż e r o m s k i a p o l s k i r o m a n t y z m . „Ilu stro w a n y K u rier P o lsk i” 1945, nr 56, s. 5. — S. Z a b i e r o w s k i , S ł o w a c k i w re c e p c j i t w ó r
c z e j Ż e r o m s k ie g o . „ Z eszyty N a u k o w e W SP w K a to w ic a c h ”, P race H isto r y c z n o lite
ra ck ie K a ted ry H isto rii L itera tu ry P o lsk iej, 1962, s. 123— 158. — K. D u n i n - W ą - s o w i с z, C d „Ż o łn ie rza tu ł a c z a ” do „ W i e r n e j r z e k i ”. ( P o w s ta n i e s t y c z n i o w e w t w ó r c z o ś c i Ż e ro m s k ie g o ). „M ów ią W iek i” 1959, nr 1, s. 20— 24. — H. M a r k i e
w i c z , S t e f a n a Ż e r o m s k i e g o sł o w o o r o k u 1863. ŻL 1963, nr 4, s. 1, 11. Przedruk pt. R o k 1863 w tw ó r c z o ś c i Ż e r o m s k i e g o w : P r u s i Ż e r o m s k i , w y d . 2, s. 385— 400. — J. Z. J a k u b o w s k i , W k r ę g u h is to rii i w s p ó łc z e s n o ś c i . U t w o r y Ż e r o m s k ie g o o ro
k u 1863. „P rzegląd H u m a n isty c z n y ” 1964, nr 1, s. 37— 54. P rzed ru k w p racy zb iorow ej: D z i e d z i c t w o l i t e r a c k ie p o w s t a n i a s t y c z n i o w e g o . W arszaw a 1964, s. 330— 358. PIW .
23 J. Z. J a k u b o w s k i , Ż e r o m s k i, w stu le c ie urodzin . „P rzegląd H u m a n i s ty c z n y ” 1964, nr 5, s. 1— 11. — J. K ą d z i e l a , M i ę d z y u c z u c i e m a o b o w ią z k i e m .
A r t y k u ł w s e t n ą rocz n icę u r o d z in Ż e r o m s k ie g o . „ P o lsk a ” 1964, nr 3, s. 28— 29. —
H. M a r k i e w i c z , O t w ó r c z o ś c i Ż e r o m s k i e g o — r o z w a ż a n ia r o cz n ico w e. „N ow e D ro g i” 1964, nr 10, s. 67— 76. — J. Z. J a k u b o w s k i , Ż e r o m s k i i m y . „K u ltu ra ” 1964, nr 42, s. 1, 6. — Z. L i b e r a : Ż e r o m s k i w t r a d y c j i p o l o n i s t y k i w a r s z a w s k i e j . „G łos N a u c z y c ie lsk i” 1964, nr 45, s. 3; Ż e r o m s k i. „A rg u m en ty ” 1964, nr 46, s. 1, 10. — Ż e r o m s k i ż y w y c z y m a r t w y . A n k i e t a r e d a k c y j n a . O p racow ał Z. S a f j a n. „ K u ltu ra ” 1964, nr 5, s. 6— 7. — C z y lu b i P a n c z y t a ć Ż e r o m s k ie g o ? ŻL 1964, nr 43, s. 1, 3. — K. W y k a , J u b i l e a t y z m i Ż e r o m s k i. ŻL 1965, nr 18, s. 4, 5. — J. Z. J a k u b o w s k i , J e s z c z e r a z o Ż e r o m s k i m . (W z w i ą z k u z a r t y k u ł e m prof. K a z i m i e r z a W y k i). ŻL 1965, nr 21, s. 11. — H. M a r k i e w i c z , W y j a ś n ie n i e . Ż L 1965, n r 22, s. 13 (w ru bryce: K o r e s p o n d e n c j a ) . — K. W y k a , S p ó r o j u b i l e a t y z m tr w a . Ż L 1965, nr 23, z 6 VI, s. 5, 9. Z. W a s i l e w s k i , P o d r ó ż s z l a k i e m Ż e r o m s k ie g o . „K u ltu ra” 1964, nr 42, s. 4; nr 44, s. 8. — I. K a r a s i ń s k a , Ż e r o m s k i w W a r s z a w i e . „ S to lica ” 1964, nr 36, s. 12. — K. K r z y ż a k o w a , S ia d a m i Ż e r o m s k i e g o po K i e l e c e z y źn ie. „ S to lica ” 1964, n r 47, s. 7— 9. — W. K w i a t k o w s k i , „ P o e ta — u d a j ą c y m y ś l i w c a i r y b a k a ”. Ż L 1964, nr 52, s. 4. — W. S ł o d k o w s k i , „ C h c ia ł b y m tę z i e m i ę po zn a ć i p r z e ż y ć ”. „Poznaj sw ó j k r a j” 1964, nr 10, s. 3— 4. 24 J. K r z y ż a n o w s k i , S te f a n Ż e r o m s k i i p o w i e ś ć społeczna. W: N e o r o m a n -
u tw o r y n ap raw d ę w a r to śc io w e ”, ja k N o w e l e i o p o w ia d a n i a , S y z y f o w e p race, L u
d z i e b e z d o m n i, P o p io ł y , W ie rn a r z e k a , P r z e d w io ś n ie , D u m a o H e t m a n i e oraz P r z e p i ó r e c z k a 25.
*
W szystk ie o m ów ion e w yżej prace, z w y ją tk iem stu d iu m J. K rzyżan ow sk iego, w bardzG n ie w ie lk im sto p n iu za jm o w a ły się artystyczn ą stroną tw ó rczo ści Ż e rom sk iego, a w ie le z n ich w ogóle p o m ija ło te sp raw y. Z teg o też w z g lę d u w y raźn ie od n ich od b ijała w yd an a w r. 1949 książka S. A d a m czew sk ieg o S z t u k a
p is a r s k a Ż e r o m s k ie g o , będąca w zn o w ien iem ogłoszonej w r. 1930 rozp raw y pod
p ierw o tn y m ty tu łem : S e r c e n ie n a s yco n e 26.
Ta ogrom n ie in teresu ją ca k siążk a m iała już przed w o jn ą sw y c h zagorzałych w ie lb ic ie li i su row ych k rytyk ów . N a w et W. B orow y, który u zn a w a ł jej w ie lk ie w a r to śc i i ocen iał jak o w n ik liw e stu d iu m „o p otęd ze i sła b o ści Ż ero m sk ieg o ”, p isał, że z k sią żk i tej w y n ik a m yśl: „nie p y ta jm y o id ee tego p o e ty ” 27. Istotn ie, dla A d a m czew sk ieg o p rzed m iotem badania sta ł się Ż erom ski tw órca — a rty sta sło w a . D la teg o też za ją ł się sp raw am i n a leżą cy m i tylk o do tego zak resu badań: św ia d o m o ścią estety czn ą Ż erom skiego, m o ty w a m i tem a ty czn y m i jego tw órczości, różn orod n ością z m y sło w eg o ujęcia z ja w isk i tech n ik ą arty sty czn ą . U sta liw sz y tak śc iśle d zied zin ę p od legającą in terp retacji, stw o rzy ł A d am czew sk i d zieło im p o n u ją c e su g e sty w n y m i i w n ik liw y m i a n a liza m i sta n ó w p sy ch iczn y ch , p red y lek cji i o b sesji tw ó r c z y c h Ż erom sk iego, dał najszerzej — jak dotąd — zak rojon y p r z e g ląd jego sztu k i p isarsk iej. Ś w ia d o m ie w y łą c z y ł z rozw ażań n a w et ta k ie prob lem y ja k rola ob razów o b y cza jo w o -sp o łeczn y ch w utw orach Ż erom skiego czy fu n k cja r y tm ik i p rozy. W yraźny a k cen t na au ton om ię sztu k i sp ow od ow ał, że książk a A d a m czew sk ieg o , na p ew n o bogata w cenne m y śli, dająca w ie le w n ik liw y c h an aliz, p o m ija ła g en era ln y problem , jak im je s t stosu n ek treści do fo rm y w d ziele litera ck im , i z tych to też w zg lęd ó w była atak ow an a. S tw ierd zan o, że m o ty w y tw ó rcze Ż erom sk iego b ad an e są w sposób a h istoryczn y, in tu ic jo n a ln o -fo r m a li- sty czn y , a p rob lem atyk a arty sty czn a sprow adza się do szczeg ó ło w eg o op isu śro d k ó w w y ra zu , bez w id zen ia ich fu n k cji, ich ok reślon ej roli w tw órczości i id e o lo g ii pisarza. M im o że n iek tó re są d y b y ły jeszcze ostrzejsze i z p ew n o ścią nieraz k rzy w d zą ce autora, o g ó ln y pogląd o p ew n y ch n ied o sta tk a ch tego d zieła u tr w a lił się w k ry ty ce. S łu szn ie p odkreślano, że badacz n ie m oże zak ład ać sy tu a cji, w k tó rej „pisarz p rzesta je rep rezen tow ać epokę, sp o łeczeń stw o , n aród” 28 i doskonali sw ój w a r sz ta t w od erw an iu od rzeczyw istości.
N ie ste ty , k rytyk a pracy A d a m czew sk ieg o n ie p rzyczyn iła się do zw rócen ia u w a g i na p rob lem atyk ę artyzm u w tw ó rczo ści Ż erom skiego. S tary truizm , g ło s z ą cy, że ła tw ie j o k ry ty k ę niż o to, co z niej m a p ow stać, jeszcze raz triu m fo w a ł. N ie lic z n e n o w o czesn e, po m a rk sisto w sk u p o jęte prace na tem a t artyzm u d zieł Ż e rom sk iego, z k on ieczn ości dosyć ogóln e w dobie ścieran ia się różn ych p o g lą d ó w , w y w o ła ły w ie le dysk u sji. I tak np. p od w ażan o sąd o na ogół jed n o litej k on cep cji sty lo w e j Ż erom sk iego w ram ach każdego etap u tw órczości, zw racając u w a g ę na fa k t ściera n ia się ten d en cji e stety czn y ch n a w e t w jed n ym ok reślon ym d ziele ’9.
25 I b i d e m , s. 231. 26 S. A d a m c z e w s k i , S z t u k a p is a r s k a Ż e r o m s k ie g o . K rak ów 1949, ss. 447. M. Kot. 27 W. B o r o w y , K r y t y c y Ż e ro m s k ie g o . W: O Ż e r o m s k i m , s. 110. 28 A. B r o d z k a , rec. w : PL 1950, z. 2, s. 603. 79 H u t n i k i e w i c z , rec. w : P L 1956, z. 4, s. 609—610.
S u gerow an o p o trzeb ę szerszy ch b ad ań nad a rty sty czn y m w y ra zem tw ó rczo ści p isa rza, by ty m sa m y m p recy zy jn iej o k reślić fu n k cję id eow ą g łó w n y ch ele m e n tó w sz tu k i p isa rsk iej Ż erom sk iego. T ym czasem u k a za ły się a r ty k u ły i stu d ia d otyczące n iek tó ry ch p rob lem ów ję z y k a i sty lu Ż erom sk iego, op arte na w y b ra n y m m a teria le z różn ych u tw o r ó w pisarza. Już w r. 1947 K. N itsc h o g ło sił a rty k u ł O s y n o n i m a c h
Ż e r o m s k ie g o . W la ta ch n a stęp n y ch M. W ięck ow sk a p isała o n eologizm ach Ż erom
sk iego, a M. K niagininow a. p od jęła n ie ła tw y tem at w a rty k u le P r z y d a w k a g r a d a -
c y j n a w j ę z y k u u t w o r ó w Ż e r o m s k i e g o 30. A. H u tn ik iew icz za ją ł się bardzo zło żo
n y m p rob lem em fo rm y m o ty w a c y jn e j w k o m p o zy cji p o w ie śc i Ż erom sk iego, W. N a - ta n so n w y p o w ie d z ia ł się na tem a t d ram atu rgii autora P r z e p i ó r e c z k i 31. Spośród n ie lic z n y c h p rac o a rty zm ie d zieł pisarza d w ie z nich, tj. stu d ia W. B orow ego i S. P ig o n ia 32, za trzy m u ją u w a g ę ze w z g lę d u na sw ą w y ją tk o w o in teresu ją cą p ro b lem a ty k ę. R ozp raw a W. B o ro w eg o R y t m i k a p r o z y Ż e r o m s k i e g o p isan a była przed w ojn ą. M im o p rzed ziału czasu p ozo sta ła do dziś św ia d ectw em św ietn ej rob oty filo lo g ic z n e j, a w n io sk i d o ty czą ce is to ty i fu n k c ji ry tm ik i p rozy Ż erom sk ie g o są n a d a l a k tu a ln e. W ielką w a r to ść tej rozp raw y p o d k reśliła m. in. M. D łu s k a 33.
W o b szern y m szk icu pt. R z e ź b a w y r a z u u Ż e r o m s k i e g o p rzed sta w ił S. P igoń e fe k ty sw y c h badań nad fr a g m en ta m i a u to g ra fó w P o p i o ł ó w i P r z e d w i o ś n i a , u k azu ją c trud pisarza nad k sz ta łto w a n ie m w y ra zu lite r a c k ie g o pod w zg lęd em le k s y k aln ym , sem a n ty czn y m i sk ła d n io w y m . A n a liza dop row ad za P ig o n ia do w n io sk u , że „pod p atrzen ie sam ego a u to ra ” je s t w y m o w n ie jsz e niż o b serw a cja te k stu o sta teczn eg o i d aje w y r a z istsz y m a teria ł dla o k reślen ia is to ty d b ałości Ż erom sk iego 0 b og a ctw o oraz p recy zję języ k a i sty lu . P rzep ro w a d ziw szy w n ik liw ą a n a lizę w y o d ręb n ion ego u ry w k u z P o p i o ł ó w i zm ian d ok on an ych p rzez Ż erom skiego w te k ś cie ręk o p iśm ien n y m , stw ierd za P ig o ń , że pisarz dąży sta le do w y su b te ln ia n ia 1 w zb o g a ca n ia w y ra zu , do u n iezw y k la n ia ob razow ości, do n a jp ełn iejszej p la s ty c z n o ści opisu. B ardzo celn y je s t k o ń co w y w n io se k w o d n iesien iu do tej części roz w a ża ń — o zm agan iu się w ję z y k u i sty lu Ż erom sk iego cech u n a u k o w io n ej o p i- so w o śc i z w rod zon ą p asją do u jęć im p resy jn y ch . F ra g m en t drugi, w y ję ty z P r z e d
w io ś n i a i n a zw a n y „B allad ą o p o ste r u n k o w y m ”, u zn ał P igoń , w bardzo p rzek o n u
ją c y m w y w o d z ie g en ety czn y m , za te k st n ieja k o sa m o istn y , p rzy g o to w a n y dla in n y c h celó w , a w łą c z o n y p óźniej do p o w ie śc i. S tw ierd ził, że u w id o czn ia ją się tu już in n e c e ch y rzeźb y w y ra zu , zn a m ien n e dla d ojrzałości tw órczej Ż erom sk iego. P o le g a ją o n e na sta ły m d ą żen iu tw ó r c y do u rea ln ia n ia obrazu, do k o n k rety za cji
130 К . N i t s c h , O s y n o n i m a c h Ż e r o m s k ie g o . „Język P o ls k i” 1947, z. 6, s. 174— 175. — M. W i ę c k o w s k a , N e o l o g i z m y Ż e r o m s k ie g o . „P oradnik J ę z y k o w y ” 1951, z. 9, s. 14— 18. — M. K n i a g i n i n o w a , P r z y d a w k a g r a d a c y j n a w j ę z y k u u t w o
r ó w Ż e r o m s k ie g o . P L 1959, z. 1, s. 131— 157.
31 A. H u t n i k i e w i c z , F o r m a m o t y w a c y j n a w k o m p o z y c j i p o w ie ś c i Ż e r o m
skiego. (S t r e s z c z e n i e pra cy). „S p raw ozd an ia T o w a rzy stw a N a u k o w eg o w T oru n iu ”
1949 (1951), s. 72— 76. — W. N a t a n s o n , O d r a m a t u r g i i S t e j a n a Ż e ro m s k ie g o . „W iedza i Ż y c ie ” 1959, nr 4, s. 194— 202. 32 W. B o r o w y , R y t m i k a p r o z y Ż e r o m s k ie g o . W: O Ż e r o m s k i m , s. 179— 228. — S. P i g o ń , R z e ź b a w y r a z u u Ż e r o m s k i e g o . „Język P o lsk i” 1960, z. 2, s. 81—96; z. 5, s. 321— 337. P rzed ru k w : Z o g n i w ż y c i a i li t e r a t u r y . W rocław 1961, s. 353— 395. O ssolin eu m .
33 M. D ł u s к a, M i ę d z y p r o z ą a w i e r s z e m . P L 1963, z. 2 (o p rozie Ż ero m sk ieg o , s. 465—468).
op isu , co m a n ieb a g a teln e też zn aczen ie dla w y m o w y id eo w ej utw oru . I jeszcze je d e n w n io sek autora je st n iezm iern ie in teresu ją cy : otóż u d atn e złą czen ie „ B a lla d y o p o steru n k o w y m ” z całością P r z e d w io ś n ia dow od zi w ie lk ie j trosk i pisarza o sp o isto ść - k om p ozycyjn ą p ow ieści. D okonana przez P igon ia an aliza dw óch fr a g m e n tó w au tografu rzuca n ie w ą tp liw ie n ow e św ia tło na lin ie k ieru n k o w e p rze m ia n w a rszta tu a rty sty czn eg o pisarza.
O m ów ien ie prac o góln ych o Ż erom skim trzeba zak oń czyć in fo rm a cją o k sią ż k ach, w y d a n y ch z k oń cem roku 1964. N akładem P a ń stw o w eg o In sty tu tu W yd aw n iczego w y s z ły d w a cen n e w zn o w ien ia : tom rozpraw B orow ego O Ż e r o m s k i m oraz k siążk a M ark iew icza P r u s i Ż e r o m s k i 3*. O obydw u p racach b yła ju ż m ow a, trzeb a jed n ak zaznaczyć, że w y d a n ie 2 książk i M ark iew icza n ie jest m ech a n icz n y m przedrukiem . Tom u leg ł znacznej rew izji, k tórej p rzyczyn y pod aje nota Od
auto ra. Obok k orek tu r n iek tó ry ch ocen id eo w y ch i a rty sty czn y ch w p ro w a d ził
M a rk iew icz p ew n e u zu p ełn ien ia , b ęd ące w y n ik iem osta tn ich la t jego badań. Poza ty m w łą c z y ł n o w e p ozycje, ogłaszan e już po r. 1951, głó w n ie w czasopism ach. Są to stu d ia: P o p io ł y , G o r k i i Ż e r o m s k i, R o k 1863 w tw ó r c z o ś c i Ż e r o m s k ie g o i S t e f a
n a Ż e r o m s k ie g o „ m y ś li o p is m a c h p o ls k ic h ”. D o w ięk szo ści ty c h stu d iów w y p a d n ie
je s z c z e w ró cić w drugiej części przeglądu.
W W y d a w n ictw ie L iterackim u kazała się w a rto ścio w a książka S. E ilego L e
g e n d a Ż e ro m s k ie g o . R e c e p c ja tw ó r c z o ś c i pis arza w latach 1892— 192635, zaw ierająca
zarów n o problemo-wo u jęte o m ó w ien ie ogóln ych są d ó w o pisarzu, jak i ocen p o szczeg ó ln y ch jego u tw o ró w w litera tu r ze k rytyczn ej oraz w p u b licy sty ce. S z c z e g ó ln ie in teresu ją co zrefero w a ł autor te p oglądy w rozdziałach L e g e n d a Ż e r o m
s k i e g o oraz W n ie p o d l e g łe j Polsce. N astęp n ą p ozycją jest k siążk a J. Z. J a k u b o w
sk ieg o , S te f a n Ż e r o m s k i 35. T om ten zaw iera obszerną rozpraw ę w stęp n ą , w której a u to r za m ieścił n iejed n ą św ieżą m y śl o tw órczości i zn aczen iu w ie lk ie g o pisarza. B o g a ty w yb ór m a teria łó w k ry ty czn y ch o Ż erom skim oraz p rzy p isy zajm u ją n a stęp n ą , zasad n iczą część tej k siążk i. B ib lio tek a N arod ow a w y d a ła poradnik b ib lio g ra ficzn y w op racow an iu J. K ąd zieli: S te f a n Ż e r o m s k i. 1864— 1925 37. Z aw iera on w stę p , b ib lio g ra fię p o w o jen n y ch w y d a ń pisarza oraz opis b ib lio g ra ficzn y i o m ó w ie n ie w a żn iejszy ch stu d ió w i rozp raw o jego ży ciu i tw ó rczo ści w y d a n y ch w o k resie d w u d ziesto lecia P o lsk i L u d ow ej. N astęp n a pozycja, Ż e r o m s k i w d z i s i e j
s z e j s z k o l e 38, jest zbiorem prac n a u czy cieli-p o lo n istó w . Ma ona charak ter m e to
d y czn y , za w iera szereg in teresu ją cy ch an aliz i sta n o w i p o k ło sie kon k u rsu o g ło szo n eg o p rzez „ P o lo n isty k ę” w 100-lecie urodzin Ż erom skiego.
W tym su m a ry czn y m u jęciu n a leży jeszcze w sp o m n ieć o k ilk u p racach o g ó l n y ch na tem a t tw ó rczo ści Ż erom skiego, które u k a za ły się w osta tn ich la ta ch poza gran icam i kraju. Już w roku 1947 u k azał się w P aryżu in teresu ją cy szkic K. I. H ołobockiego o Ż erom skim . Z p ó źn iejszy ch op racow ań au to ro w i teg o p rze
34 Zob. p rzy p isy 20, 14.
05 S. E i l e , L e g e n d a Ż e r o m s k ie g o . R e c e p c ja tw ó r c z o ś c i p is a r z a w latach 1892— 1926. K ra k ó w 1964, ss. 343. W yd aw n ictw o L iterack ie.
136 J. Z. J a k u b o w s k i , S te f a n Ż e ro m s k i. W arszaw a 1964, ss. 404. PZW S. B ib lio tek a „ P o lo n isty k i”.
37 J. K ą d z i e l a , S te f a n Ż e r o m s k i. 1864— 1925. P o r a d n ik bib lio g r a fic z n y .
W arszaw a 1964, ss. 62. B ib lio tek a N arodow a. In sty tu t B ib liograficzn y.
138 Ż e r o m s k i w d z i s i e j s z e j szkole . S ło w o w stę p n e J. Z. J a k u b o w s k i e g o . W arszaw a 1964, ss. 223. PZW S.
glą d u zn an e są stu d ia H. Iv a n iek o v ej i W. W. W i t t 39. Poza tym w P aryżu w y sz ła drukiem k siążk a I. K w ia tk o w s k ie j-S ie m ie ń sk ie j : S te f a n Ż e r o m s k i. La N a t u r e d a n s
son e x p é r i e n c e e t sa p e n s é e 40. J est to rozp raw a doktorska, n ap isan a pod k ieru n
k iem prof. J. F a b re’a, k tó ry w in te r e su ją c e j p rzed m o w ie p od k reśla fa k t, ż e c z y te ln ic y fra n c u sc y a n i za życia, ani po śm ierci Ż erom sk iego n ie m o g li w y tw o rzy ć so b ie w ie r n e g o obrazu oso b o w o ści pisarza na p o d sta w ie n ieliczn y ch tłu m aczeń i z a le d w ie k ilk u a rty k u łó w . L ukę tę, zd an iem p rofesora, za p ełn ia n o w a torsk a rozp raw a K w ia tk o w s k ie j-S ie m ie ń sk ie j.
K siążka sk ład a się z d w óch za sa d n iczy ch części, które sp aja p o d sta w o w a m y śl au tork i, że n atu ra b yła p u n k tem zb ieżn y m ro zm a ity ch d o św ia d czeń , które w y z n a cza ły drogę d u ch ow ą Ż erom sk iego. C zęść 1, L a N a t u r e dan s la v i e de Ż e r o m s k i, m a ch arak ter w y r a ź n ie b io g ra ficzn y , p rzy czym n a cisk położono na o d czu w a n ie n atu ry p rzez pisarza; część 2, L a P e n s é e d e Ż e r o m s k i e t la n a tu r e, p rzed staw ia zw ią zk i m ięd zy o d czu w a n iem n a tu ry a m y ślą pisarza u w id oczn ion ą w jeg o d ziełach . Już sa m e ty tu ły rozd zia łó w : M y ś l i n t u i t y w n a , F ilozofia p r z y r o d y (n atury), C za s i n a
tu r a , Ż y c ie i śm ie r ć , D o b r o i zło, B o s k ie i ś w i a t o w e , D o m in a n t a — h o jn o ś ć w i t a l - ności — in fo rm u ją o n ie w ą tp liw ie p sy ch o lo g iczn y m , a zarazem i este ty c z n y m k ie
ru n k u ro zw a ża ń tej in teresu ją cej k siążk i. Tom za m y k a in d ek s n azw isk , b ib liografia u tw o ró w , p rzek ła d ó w Ż erom sk iego, a ta k że prac o jego ży ciu i tw ó rczo ści oraz epoce.
2. S t u d i a o ż y c i u i t w ó r c z o ś c i Ż e r o m s k i e g o
J eśli w sp ó łc z e śn ie m ożn a z u zn a n iem sp o g lą d a ć na w y n ik i badań nad tw ó r czością Ż erom sk iego, je s t w ty m ró w n ież duża zasłu ga b io g r a fisty k i lite r a c k ie j, u m ieją cej w y k o r z y sta ć zd o b y cze m a rk sisto w sk iej m eto d o lo g ii badań, by w tw ó r c z y sposób łą c z y ć stu d ia nad ży cie m i d zia ła ln o ścią pisarza z d o ciek a n ia m i śc iśle a n a lity czn y m i. D o sy ć p o k a źn y ilo śc io w o p lon w tej d zied zin ie w sp o m ó g ł n ie ty lk o bad an ia nad o g ó ln y m i p ro b lem a m i tw ó rczo ści Ż erom sk iego, a le rów n ież i nad p o szczeg ó ln y m i jeg o u tw oram i, p rzy czy n ił się g en era ln ie do w ia ry g o d n ej r e w iz ji w ie lu u sta le ń z ok resu m ięd zy w o jen n eg o , a ty m sam ym do u su n ięcia w ie lu f a ł sz y w y c h sąd ów . S zczeg ó ln ie w a żn e m iejsce w ty m za k resie bad ań n a leży w y z n a czyć ch ro n o lo g iczn ie trzem p racom : o b ja śn ien io m i przyp isom do ed y cji D z ie n
n i k ó w , K a l e n d a r z o w i ż y c i a i t w ó r c z o ś c i Ż erom sk iego oraz W s p o m n i e n i o m o S t e f a nie Ż e r o m s k i m 41.
39 K. I. H o ł o b о с к i, F e n o m e n o l o d z y pols kości. (S. Żero m s k i). „K u ltu ra” (Paryż) 1947, nr 2/3, s. 13— 22. — H. I v a n i c k o v a , S t e f a n Ż e r o m s k i a je h o
dielo. P rzed m ow a do: S. Ż e r o m s k i , O v o j a k o v i tu lâ k o v i. B ra tisla v a 1958. Vyd.
K résn ej L itera tu ry . — В. В. В и т т , Стефан Жеромский. Москва 1961, ss. 344. Издатель ство Академии Наук СССР. R ec. J. K ą d z i e l a w : PL 1962, z. 4, s. 652— 656. 40 I. K w i a t k o w s k a - S i e m i e ń s k a , S t e f a n Ż e r o m s k i. La N a tu r e dan s
son e x p é r i e n c e e t sa p e n s é e . P r é fa c e de J. F a b r e, p ro fesseu r à la S orbonne.
P a ris 1964, ss. 256. A. G. N izet. (O uvrage p u b lié a v e c le concours de C entre N a tio n a l de la rech erch e sc ie n tifiq u e ). R ec.: W. N. [W. N a t a n s o n ] , F ra n c u sk a k s i ą ż k a
o Ż e r o m s k i m . „T w órczość” 1965, nr 2, s. 163— 164.
41 J. K ą d z i e l a : P r z y p i s y do: S. Ż e r o m s k i , D zien n ik i. T. 1— 3. W ar szaw a 1953— 1956. „ C zy teln ik ” ; P r z e d m o w a do w y d . 2, u zu p ełn io n eg o w : S. Ż e - r o m s k i, D zie ła. Pod red ak cją S. P i g o n i a . [D ział] V, t. 1. W arszaw a 1963, s. 5—41. „ C zy teln ik ”. — S t e f a n Ż e r o m s k i. K a l e n d a r z ż y c i a i tw ó r c z o ś c i. O pracow ali S. K a s z t e l o w i c z i S. E i l e . K ra k ó w 1961, ss. 572. W y d a w n ictw o L itera c
