SPRAWI SZUMNE BA mU
DODATEK DO MIESIĘCZNIKA „CHOWANNA“
STEFAN KOZŁOWSKI.
Uwagi w sprawie wycieczek szkolnych i wyposażenia gimnazjów w pomoce
szkolne w zakresie chemji. *)
1. Ogólne uwagi i wskazówki metodyczne i organizacyjne, do
tyczące urządzania wycieczek chemicznych z uczniami szkól średnich ogólnokształcących.
W piśmie, skierowanem do zarządu fabryki z prośbą o udzielenie zezwolenia na zwiedzenie danego zakładu fabrycz
nego, należy podać dokładnie dzień i godzinę przybycia wy
cieczki, ilość uczniów, biorących w niej udział, oraz należy prosić dyrekcję fabryki o przydzielenie takiej ilości przewodni
ków oprowadzających, aby na każdego z nich przypadała mniej więcej liczba 20 uczniów.
Nauczyciel powinien zasadniczo przed urządzeniem wy
cieczki z uczniami zaznajomić się z danym zakładem prze
mysłowym.
Przypadająca na jednego nauczyciela ilość uczniów bio
rących udział w wycieczce nie powinna przekraczać liczby SO.
*) Autor „Uwag“, profesor chemji w gimnazjum matematyczno- przyrodniczem w Chorzowie (od r. 1923) byt kierownikiem Ogniska Metodycznego Chemji na Śląsku od dnia 7 VII 1933 do dnia 4 XII 1934 r., kiedy to niespodzianie zaskoczyła go śmierć w 42 roku życia.
Na terenie Ogniska ś. p. Stefan Kozłowski rozwinął bardzo energiczną i owocną działalność. Jako inżynier z wykształcenia ze szczególnem upodobaniem opracowywał kwestje, związane z upraktycznieniem nauki szkolnej. Wyrazem tego upodobania i pracy prowadznej w Ognisku są niniejsze „Uwagi“, które publikujemy jako cenny materjat informujący o pracy w Ogniskach Metodycznych.
Redakcja.
Wycieczkę chemiczną z uczniami należy urządzać zawsze w terminie możliwie najkrótszym po przerobieniu materiału naukowego w klasie. Poprzedzać ją powinien referat, opra
cowany przez jednego lub dwóch uczniów na temat zagadnień, których realizacje uczniowie oglądać mają w zwiedzanej fabryce, z użyciem tablic technologicznych, rysunków schema
tycznych oraz przeźroczy, obrazujących najważniejsze mo
menty fabrykacji i aparaturę w danej fabryce. Wartość wy
cieczki chemicznej zależy bezwzględnie od solidnego jej przy
gotowania i zorganizowania.
Na wycieczkę powinni uczniowie zaopatrzyć się w zeszyt i ołówek potrzebny do zapisywania spostrzeżeń, uwag i obja
śnień oprowadzającego wycieczkę, oraz do szkicowania apara
tury, wskazanej przez nauczyciela.
Nauczyciel, prowadzący wycieczkę, powinien przed jej urządzeniem pouczyć Uczniów o zachowaniu się w fabryce, przestrzec przed niebezpieczeństwami, które im mogą grozić w razie nieuwagi i miezachowywania pewnych środków ostroż
ności, a mianowicie: nie należy dotykać żadnych aparatów i urządzeń fabrycznych, należy natomiast zwracać baczną uwagę na sygnały przejeżdżających kolejek, kranów i t. p.
urządzeń, należy maszerować za przewodnikiem oprowadza
jącym w skupieniu, a nie rozciągać się w długi ogon i być posłusznym uwagom i wskazówkom, jakich udziela przewodnik grupy. Należy również zwrócić uwagę uczniom, że nie wolno z fabryki zabierać żadnych przedmiotów bez specjalnego pozwolenia przewodnika.
Następnie należy pouczyć uczniów, że przy zwiedzaniu i omawianiu danego objektu w fabryce powinni uczniowie sku
pić się możliwie jak najbliżej koło przewodnika, aby dokładnie i wyraźnie mogli słyszeć jego objaśnienia i uwagi i zapisać je sobie w notatkach. Pouczyć uczniów również należy o tern, że wszelkie życzenia i zapytania, z ich strony skierowywane do przewodnika, należy wypowiadać w formie grzecznej i uprzejmej.
W przygotowaniu do wycieczki chemicznej uwzględnić należy także udzielenie uczniom wskazówek, jak mają robić notatki, zapisywać swoje uwagi i spostrzeżenia, oraz jak mają szkicować aparaturę, wskazaną do szkicowania przez nauczy
ciela. Notatki nie powinny być wierną kop ją całych zdań, wy
powiadanych podczas objaśnień przez przewodnika, wystarczy bowiem notowanie pojedynczych uwag i spostrzeżeń, które następnie posłużą uczniowi w domu jako tematy do przemyśle
nia i ujęcia w pewną całość poruszanych na wycieczce zagad
nień i do opracowania sprawozdania.
Przed poleceniem uczniom szkicowania jakiejś prostej, nieskomplikowanej aparatury powinien nauczyciel zwrócić się z prośbą do przewodnika wycieczki o dłuższe zatrzymanie się przy szkicowanym obiekcie, aby umożliwić uczniom wykona
nie rysunku. Szkic powinien zawierać istotne części składowe danej aparatury, którą przewodnik objaśniał przy omawianiu procesów technologicznych, należy natomiast pominąć uboczne szczegóły aparatury, nie wiążące się ściśle z omawianemi zagadnieniami.
Przed zaczęciem zwiedzania poszczególnych działów fabryki, powinien nauczyciel prowadzący wycieczkę wyrazić swoje życzenia przewodnikowi oprowadzającemu po fabryce, jakie objekty fabryczne i w jakim porządku należy zwiedzić, oraz na jakim poziomie naukowym mają być objaśnienia uczniom udzielane, aby były dla nich zupełnie jasne, zrozumiałe i dostępne.
Podczas zwiedzania poszczególnych objcktów fabrycz
nych powinien nauczyciel, prowadzący wycieczkę chemicz
ną, maszerować ostatni w danej grupie, aby mógł cały czas trwania wycieczki kontrolować, czy uczniowie dostatecz
nie szybko za przewodnikiem podążają i nie rozciągają się zbytnio podczas przechodzenia od jednego objektu do drugie
go, względnie, czy wszyscy uczestnicy danej grupy zwiedzany objekt fabryczny już opuścili na sygnał dany przez przewodni
ka do dalszego marszu. W razie większej ilości grup zwiedza
jących aniżeli nauczycieli-opiekunów, należy dla pozostałych grup wyznaczyć poważniejszych i opanowanych uczniów, którzyby podobnie jak nauczyciele pilnowali porządku przy zwiedzaniu poszczególnych objcktów, pouczając ich uprzednio 0 funkcjach, jakie mają pełnić podczas wycieczki w swojej grupie.
Wskazane byłoby również ustalenie z uczniami i z prze
wodnikiem pewnych znaków niemych podawanych przez prze
wodnika lub nauczyciela ręką, jak np. „znak marsz naprzód“, znak zatrzymania się, znak na „wstecz zwrot“, zmiany kierun
ku marszu, znak zbiórki i t. p„ co może mieć duże znaczenie w takich zwłaszcza objektach fabrycznych, w których panuje tak olbrzymi hałas i stuk motorów i maszyn, że wszelkie ustne porozumiewanie się jest bardzo utrudnione.
Ważnym punktem racjonalnej organizacji wycieczek jest również pewne unormowanie tempa i szybkości zwiedzania poszczególnych objektów. Nie może ono być zbyt forsowne 1 wytężające zarówno w zwiedzaniu poszczególnych działów fabrykacji, jako też w udzielaniu objaśnień przez przewodnika, zwłaszcza w działach bardziej interesujących i aktualnych.
Trzeba koniecznie liczyć się ze zadaniem, jakie wycieczka ma
spełnić, oraz należy liczyć się z możliwością opanowania oma
wianych zagadnień przez młodzież, która ma nietylko wysłu
chać objaśnień, ale także ważniejsze uwagi zanotować i na pod
stawie tych notatek opracować sprawozdanie. Zyskać nato
miast można na czasie w przeprowadzaniu wycieczek, stosu
jąc racjonalną ich organizację, o czem była już mowa w po
przednich punktach.
Przed zwiedzaniem jakiegoś objektu fabrycznego, we
wnątrz którego panuje wielki hałas i huk motorów, powinien nauczyciel zwrócić się z prośbą do przewodnika oprowadza
jącego, aby tenże zechciał swoje uwagi i ogólne objaśnienia podać uczniom przed wejściem do środka w miejscu możliwie spokojnem. Po wejściu do środka tego objektu może oprowa
dzający dopełnić jeszcze poprzednie objaśnienia. W ten spo
sób będą uczniowie mogli również i takie objekty fabryczne zwiedzać ze zrozumieniem i z korzyścią.
Sprawozdanie ucznia z wycieczek chemicznych powinno być treściwie i zwięźle opracowane, wedle uprzednio przemy
ślanej dyspozycji. Sprawozdanie ma być sprawdzianem korzy
ści, jakie uczeń odniósł z wycieczki, oraz sprawdzianem jego orientacji w zagadnieniach, omawianych na wycieczce. Powin
no być ono nietylko reprodukcją wysłuchanych uwag i obja
śnień przewodnika, ale także zawierać własne spostrzeżenia i uwagi ucznia, które nasunęły mu się w trakcie zwiedzania objektów fabrycznych, czy to na temat zagadnień technologicz
nych i chemicznych, czy też na temat produkcji i zbytu na eksport, warunków pracy pod względem jej organizacji i higje- ny, wysokości zarobków w stosunku do jakości i wydajności pracy, jej podaży i popytu i t. p.
Na najbliższej lekcji chemji w klasie po odbytej wycieczce chemicznej powinien nauczyciel przystąpić do jej omówienia.
Przynajmniej dwóch uczniów odczytuje swoje sprawozdania, reszta uczniów kontroluje przy tern swoje wypracowania i na wywiązanej dyskusji wypowiada swoje uwagi i wrażenia z wy
cieczki, prostuje ewentualne nieścisłości w odczytywanych sprawozdaniach, podnosi niezrozumiałe i wątpliwe dla siebie kwestje, które referenci, względnie nauczyciel wyjaśnia.
Następnie sprawozdania uczniów kontroluje nauczyciel w domu.
Biorąc pod uwagę przygotowanie uczniów do wycieczki, jej zrealizowanie i następnie jej omówienie, będziemy musieli na to zużyć przeciętnie od 4—7 godzin, zależnie naturalnie od wielkości zwiedzanych zakładów, ich odległości od miejsca wyjazdu, ilości omawianych zagadnień. Ponieważ w realizacji nowego programu będziemy musieli liczyć się z czasem, musi
my ilość wycieczek ograniczyć do dwóch, a w najlepszym razie do trzech w ciągu całego kursu chemji.
2. Szczegółowe uwagi i wskazówki w odniesieniu do wycieczek chemicznych do koksowni, względnie gazowni i do fabryki, przerabiającej smole pogazową ze specjalnem uwzględnieniem nowego programu chemii w klasie III 4-letniego gimnazjum.
Biorąc pod uwagę węgiel kamienny jako produkt kopalny wydobywany masowo na Górnym Śląsku, jakoteż ogromny rozwój fabryk, opartych na tym surowcu, uważać należy wy
cieczkę chemiczną, zwłaszcza do koksowni (względnie do ga
zowni) w przyszłym programie chemji za konieczną.
A. Wycieczka chemiczna do koksowni (gazowni).
Na wstępie do tej wycieczki należy uczniom wyjaśnić, skąd koksownia (gazownia) potrzebny surowiec czerpie, oraz jakie gatunki węgla nadają się najlepiej do koksowania (gazowania).
Należy również uczniom wyjaśnić, że w koksowni głównym produktem fabrykacji jest koks, natomiast w gazowni gaz świetlny.
Ustala się kolejność zwiedzania poszczególnych obiektów koksowni (gazowni) w następującym porządku:
1. Uczniowie zwiedzają oddział, przygotowujący węgiel kamienny do koksowania, nie wnikając w szczegóły tego dzia
łu. Należy uczniom pokazać urządzenie do rozdrabiania węgla na kawałki pożądanej wielkości, wspomnieć o celowości tego zabiegu, oraz pokazać urządzenie, służące do ubijania węgla rozdrobionego przed załadowaniem go do pieca koksującego.
2. Zwiedzenie pieców koksowniczych (względnie gazowni
czych). Należy uczniom zwrócić uwagę na kształt pieca, spo
sób jego ładowania, sposób ogrzewania pieca celem uzyska
nia w nim pożądanej temperatury (podać jej wysokość), podać czas, podczas którego poddaje się węgiel prażeniu w piecu bez dostępu powietrza, pokazać moment wyłado
wywania gotowego koksu i jego gaszenia, pokazać i omó
wić sposoby odprowadzania lotnych produktów suchej desty
lacji, a więc gazu świetlnego, wody amoniakalnej, benzenu i smoły pogazowej. Przypomnieć uczniom zastosowanie koksu.
3. Zwiedzenie objektu oczyszczania gazu świetlnego bez wdawania się w zbytnie szczegóły sposobów jego oczyszcza
nia. W gazowni pokazać zbiornik na gaz, omówić pokrótce jego działanie, oraz sposób doprowadzania gazu do poszcze
gólnych obiektów miasta. Wspomnieć uczniom o najważniej
szych składnikach gazu świetlnego i jego zastosowaniu.
4. Pokazać i omówić pokrótce dział otrzymywania amon
iaku i siarczanu amonowego i wspomnieć o jego zastosowaniu w rolnictwie.
5. Zwiedzenie oddziału otrzymywania benzenu (pokazać próbki) i przypomnieć uczniom jego zastosowanie.
6. Zwiedzenie oddziału magazynowania smoły pogazowej.
Pokazać próbki smoły i przeprowadzić krótką wzmiankę o niej, jako o surowcu przerabianym w specjalnych fabrykach (np. Fa
bryka Chemiczna Związku Koksowni w Wielkich Hajdukach), z którego otrzymuje się wielką ilość przeróżnych i ważnych produktów, jak np. benzen, kwas karbolowy, naftalen, oleje impregnacyjne, antracen, asfalt i t. p., które skolei znowu mają wielkie zastosowanie do wyrobu środków leczniczych, barwni
ków, gazów bojowych, impregnowania drzewa, asfaltowania dróg, wyrobu papy dachowej, brykietów i t. p. Powyższe uwagi będą aktualne zwłaszcza wtedy, kiedy nauczyciel nic ma zamiaru urządzać wycieczki chemicznej do fabryki, prze
rabiającej smołę pogazową.
Na tern należy zakończyć zwiedzanie koksowni (gazowni).
Powyższy schemat zwiedzania koksowni (gazowni) jest schematem ramowym, podającym maximum zwiedzanych obiektów i omawianych zagadnień z temi obiektami związa
nych. Unikać należy w każdym razie zbytnich i nieaktualnych szczegółów, któreby nie tylko nie wzbudziły zainteresowania w umysłach młodzieży, lecz nawet mogłyby wywołać pewien chaos w pojęciach ucznia, co oczywiście mijałoby się z celem wycieczki. Zadaniem wycieczki chemicznej jest przedewszyst- kiem umożliwienie uczniowi zetknięcia się z zagadnieniami chemicznemi, które w klasie były teoretycznie potraktowane jasno, przejrzyście i przystępnie dla umysłowości ucznia dane
go wieku, obecnie na terenie fabryki, i ułatwienia zrozumienia praktycznego zastosowania wiedzy teoretycznej w produkcji różnych wytworów fabrycznych.
Czas potrzebny na zwiedzenie powyższych objektów waha się przeciętnie od 100 do 150 minut. Zależeć on będzie od sprawności przewodnika w oprowadzaniu oraz od rozmieszcze
nia poszczególnych objektów na terenie fabryki.
B. Wycieczka chemiczna do fabryki technicznej przeróbki smoły pogazowej.
1. Na wstępie do tej wycieczki należy uczniom wyjaśnić, skąd fabryka czerpie surowiec, jak go transportuje i przecho
wuje. Uczniowie oglądają cysterny służące do transportu smo
ły, oraz zbiorniki, służące do magazynowania smoły. (Pokaz próbek smoły.)
2. Zwiedzenie oddziału odwodniania smoły pogazowej, od
dzielenie wody amoniakalnej i oddzielenie pierwszej frakcji, t. j. oleju lekkiego. W tym dziale należy uczniom wyjaśnić, że smoła pogazowa zawiera stale pewien procent wody i amon-
jaku, które to domieszki trzeba usunąć. Oprócz tego należy objaśnić uczniów, że smoła pogazowa jest mieszaniną "bardzo złożoną, składającą się z przeróżnych związków chemicznych 0 różnych temperaturach wrzenia.
3. Zwiedzenie oddziału destylacji frakcjonowanej smoły pogazowej i oddzielania poszczególnych frakcyj, a więc pozo
stałości oleju lekkiego, następnie oleju średniego (karbolowe
go), oleju ciężkiego i oleju antracenowego. Należy uczniom zwrócić uwagę na kotły destylacyjne, sposób ich ogrzewania, na temperatury ich wnętrza, sposób odprowadzania i skrapla
nia, oraz zbierania w odbieralnikach destylowanych frakcyj.
4. Kolejno przechodzimy do działu przeróbki oleju lekkie
go. Z tego działu należy pokazać i omówić tylko oddzielenie benzolu surowego, a następnie otrzymywanie benzenu czyste
go. Uczniowie oglądają kocioł destylacyjny z deflegmatorem, służący do otrzymywania benzenu. Należy uczniom wytłuma
czyć budowę i działanie deflegmatora (przed wycieczką należy w klasie zademonstrować deflegmator szklany i wyjaśnić jego działanie). Uczniowie oglądają próbki czystego benzenu oraz mogą aparat destylacyjny, służący do destylacji benzenu, na
szkicować.
5. Z działu przeróbki oleju średniego pokazać i omówić otrzymywanie fenolu bez szczegółowego traktowania procesów chemicznych, stosowanych przy jego oddzieleniu. Można co najwyżej wspomnieć, że fenol jest to związek chemiczny o cha
rakterze kwasowym, który pod działaniem ługu sodowego przechodzi w sól (nie omawiać przytem wzorów chemicznych) 1 dzięki temu możemy łatwo od innych składników oleju śred
niego oddzielić, które w przeciwieństwie do fenolu mają cha
rakter chemiczny zasadowy, względnie obojętny. Następnie możemy wyjaśnić uczniom, że dla uwolnienia fenolu zpowro- tem z poprzednio otrzymanej soli działa się na nią kwasem węglowym. (Uwaga: kwas karbolowy jest kwasem słabszym od węglowego.) Następnie uczniowie oglądają próbki czyste
go fenolu oraz objaśnia się jego zastosowanie.
Zkolei przechodzimy do oddziału otrzymywania naftalenu surowego przez przekrystalizowanie, następnie pokazujemy otrzymywanie naftalenu prasowanego, a na końcu otrzymywa
nie naftalenu czystego, sublimowanego w płatkach względnie i w kulkach. Pokazujemy uczniom prasy, wytłaczające krążki naftalenowe pod Wysokiem ciśnieniem, zwracamy ich uwagę na warunki, w jakich robotnicy pracują (użycie masek).
Uczniowie oglądają krążki naftalenu oraz wyjaśnia się im jego zastosowanie.
Przechodzimy następnie do oddziału sublimowania nafta
lenu, pokazujemy uczniom komory, służące do sublimowania, i próbki krystalicznego naftalenu w płatkach. Można również
pokazać wyrób naftalenu w kulkach. Na końcu omawiamy zastosowanie tych odmian naftalenu.
6. Udajemy się zkolei do oddziału przeróbki frakcji trze
ciej (olej ciężki) i tutaj omawiamy tylko zastosowanie olejów impregnacyjnych do impregnowania drzewa, progów kolejo
wych i t. p. Można również wspomnieć o wyrobie karbolineum sadowniczego i jego zastosowaniu.
7. W dziale dalszej przeróbki oleju antracenowego wspo
minamy tylko o antracenie, nie omawiając ani aparatury, ani sposobu otrzymywania. Pokazujemy próbki gotowego antra
cenu i wspominamy o jego zastosowaniu.
8. Zwiedzamy oddział paku (smoły asfaltowej) i omawia
my jego rozliczne zastosowania.
9. Na zakończenie wycieczki można zwiedzić laboratorium chemiczne fabryki, w którem pokazać można tylko najprostsze aparaty, służące do badań produktów, wytworzonych w po
szczególnych oddziałach fabryki.
Biorąc pod uwagę skomplikowane i dosyć zawiłe procesy otrzymywania pojedyńczych produktów ze smoły pogazowej, poleca się urządzać wycieczkę do fabryki, przerabiającej smołę pogazową, jedynie z klasami zdolniejszemi i bardziej w zagad
nieniach chemicznych zaawansowanemu Czas potrzebny do zwiedzania poszczególnych obiektów i omówienia związanych z tymi obiektami zagadnień wynosi około 180 minut.
Powyższy rozkład zwiedzania f abryki, przerabiającej smołę pogazową, i zagadnień, jakie mają być omawiane, dosto
sowany jest do nowego programu chemii w klasie 111-ej gim
nazjum 4-letniego. Nieco obszerniej należy potraktować te za
gadnienia z uczniami obecnego typu humanistycznego, a tern bardziej z uczniami typu matematyczno-przyrodniczego, z któ
rymi powinno się omówić bardziej szczegółowo ważniejsze procesy chemiczne z użyciem wzorów i równań chemicznych, np. gdy będzie mowa o otrzymywaniu fenolu, naftalenu, piry
dyny, antracenu i t. p.
Opracowanie wskazówek do przeprowadzenia innych wy
cieczek chemicznych do ważniejszych zakładów przemysło
wych, których zwiedzanie będzie w nowym programie chemji konieczne, względnie pożądane, nastąpi w terminie później
szym.
3. Wykaz pomocy szkolnych w zakresie chemji.
1. Inwentarz uczniowski, przeznaczony dla z e s p o- fu z dwóch uczniów.
1. Podstawka drewniana do probówek, w niej 8 probówek, z których przynajmniej 2 ze szkła „Pyrex“, lub innego trudnotopliwego.
Wymiary próbówek: średnica zewnętrzna 15 mm, wysokość 15 cm.
2. Tryskawka na 500 ,cms.
3. Kolbka Erlenmayera na 150 cm” „Pyrex“.
4. 1 zlewka „Pyrex“ na 100 cm”.
5. Lejek o średnicy 7 cm.
6. Parowniczka porcelanowa o śred. 8 cm.
7. Tygielek porcelanowy z przykrywką o śred. górnej 3,5 cm, dolnej 2 cm, wysoki na 4 cm.
8. Trójkąt porcelanowy, albo kwarcowy odpowiedni do tygielka.
9. Łapka ze sprężyną do próbówek.
10. Pipetka na 1 cm” z jedną kreską.
11. Pręcik szklany dług. 20 cm, grub. 6 mm.
12. Szczoteczka do probówek z pendzlikiem na końcu.
II. Inwentarz stołu uczniowskiego.
Uwaga: Przedmioty tego inwentarza będą służyły zarówno do ćwiczeń chemicznych jak i fizycznych.
1. Dwa palniki Bunsena z regulatorami, lub 2 lampki spirytusowe.
2. Dwie rurki kauczukowe do palników Bunsena, długie na 75 cm o średnicy odpowiedniej do kranu gazowego i palnika.
3. Trójnóg o średnicy zewnętrznej 12 cm, wysoki na 21 cm.
4. Statyw żelazny na płycie, wysoki na 50 cm.
5. Uchwyt mosiężny średni (do probówek, rurek, kolbek).
6. Pierścień o śred. 9,5 cm.
7. Dwa łączniki do uchwytów i pierścienia.
8. Dwie siatki azbestowe.
9. Szczypce stalowe niklowano do tygli.
10. Dmuchawka ustna bez ustnika.
11. Zlewka litrowa grubościenna.
III. Inwentarz ogólny demonstracyjny.
1. Dwa uchwyty mosiężne duże (do chłodnicy, cylindra).
2. Dwie pary nożyczek.
3. Sześć butelek o pojemności 200 cm” z korkami doszlifowanymi na pospolite odczynniki.
4. Słoik o średnicy 4 cm z szeroką szyjką na papierki lakmusowe.
5. Kroplomierz na 10 cm” do fenolftaleiny.
ti. Kryś tali zatory o śred. 25 cm, wysokie na 8 cm, z grubego szkła po jednym na każdy stół laboratoryjny.
7. Butelki z obciętem dnem o śred. 15 cm — po jednej na każdy stół 8. Moździerze porcelanowe o śred. 10 cm — po jednym na każdy stół.
U. Tygle żelazne o śred. 5 cm, wysokie na 2 cm — po jednym na każ
dy stół.
10. Łyżeczki żelazne do spalań o śred. 15 mm, płytkie — po 2 na każ
dy stół.
11. Cylindry miernicze na 100 cm” — po jednym na każdy stół.
12. Dwie biurety na 25 cm” ze ściskaczem Mohra.
13. Dwie pipety na 10 cm” z jedną kreską, dwie na 25 cm” z jedną kreską, dwie na 50 cm” z jedną kreską.
14. Termometry pałcczkowe do 250° — po jednym na każdy stół.
15. Magnesy proste — po jednym na każdy stół.
Ili Moździerz agatowy o śred. 5 cm — jedna sztuka.
17 Moździerz stalowy o śred. 10 cm — jedna sztuka.
18. Ściskacze do korków drewnianych —• dwie sztuki.
19. Komplety świdrów niklowanych do korków — dwie sztuki.
20. Noże do krajania szklą — dwie sztuki.
21. Kolby miarowe — dwie sztuki na 100 cm”, dwie sztuki na 250 cm”, jedna sztuka na 500 cm” i jedna sztuka na 1000 cm”.
22. Dwa arcomctry 0,6—-1,0 i dwa 1,0—1,4.
23. Cylindry do zbierania gazów o pojemności 300 cm* z płytami szli- fowanemi — po jednej sztuce na każdy stół.
24. Lejki szklane o śred. 9 cm — dwie sztuki.
25. Lejki szklane o śred. 15 cm — dwie sztuki.
26. Kolbki destylacyjne „Pyrex“, lub inne trudnotopliwe na 250 cm” — 4 sztuki.
27. Kolby „Pyrex“ lub inno trudnotopliwe na 1000 cm3 — dwie sztuki.
28. Parownice „Pyrex“ lub inne trudnotopliwe na 500 cm3 — 4 sztuki.
29. Probówki „Pyrex“ lub inne trudnotopliwe o śred. 2,5 cm — 25 sztuk.
30. Parownice porcelanowe o śred. 12,5 cm — 2 sztuki.
31. Tygiel kwarcowy o śred. 3,5 cm — 1 sztuka.
32. Rurek szklanych łatwotopliwych o śred. zewnętrznej 6 mm, we
wnętrznej 4 mm — 4 kg.
33. Rurki szklane trudnotopliwe o śred. zewnętrz. 15 mm po 50 cm dług. — 4 sztuki.
34. Rurka z kwarcu przeźroczystego (silikaglas), śred. 15 mm, dług.
30 cm, grubości ściany 2 mm — 1 sztuka.
35. Rurek kauczukowych o śred. wewnątrz. 4 mm, zewnętrz. 7 mm — 10 metr.
30 Rurek kauczukowych o śred. wewnątrz. 7 mm, zewnętrz. 10 mm — 10 metr.
37. Korki gumowe do probówek odpowiedniego wymiaru — 10 sztuk, do kolbek odpowiedniego wymiaru —• 5 sztuk.
38. Korki drewniane jak wyżej w punkcie 37 — po 25 sztuk.
39. Rozdzielacze-lejki na 250 cm3 — 2 sztuki.
40. Wkraplacze na 50 cm8 —• 4 sztuki.
41. Ekrsykatory Scheihlera o śred. 13 cm — 1 sztuka o śred. 20 cm — 1 sztuka.
42. Wstawki porcelanowe do eksykatorów z nóżkami i otworami na tygle.
43. Suszarki żelazne z pojedyńczemi ściankami 20 cm X 30 cm X 18 cm
— 2 sztuki.
44. Podstawki do suszarek — 2 sztuki.
45 Pompa ssąca Körtinga metalowa albo zwykła szklana (o ile jest wodociąg) — 1 sztuka.
46 Kolbka ssakowa na 250 cm3 z lejkiem Buchnera (o ile jest wodo
ciąg — 1 sztuka.
47. Aparaty Kippa, półlitrowe — 2 sztuki.
48. Gazometry szklane na 4—6 litrów — 2 sztuki.
49. Butla stalowa do tlenu.
50. Butla stalowa do dwutlenku węgla.
51. Kąpiele wodne miedziane o śred. 15 cm — 2 sztuki.
52. Chłodnice Liebiga z alonżami (przedłużaczami), długość płaszcza zewnętrz. 40 cm — 2 sztuki.
53. Deflegmatory kulkowe — 2 sztuki.
54. Płóczki Drexla na 150 cm' — 4 sztuki.
55. Cylindry Fręseniusa (wieże) na 200 cm3 — 4 sztuki.
56. Woltametr z elektrodami platynowemi — 1 sztuka.
57. Woltametr z elektrodami węglowemi — 1 sztuka.
58. Eudjometr Bunsena na 50 cm3 z podziałką na dziesiąte części centymetra — 1 sztuka.
59. Elektrody platynowe o powierzchni 1,5 cnr — 1 para.
60. Drucik platynowy długości 50 mm, grub. 0,5 mm — po 1 sztuce na każdy stół.
01. Łyżki rogowe długie na 20 cm — 2 sztuki.
62. Łyżki rogowe długie na 14 cm — 2 sztuki.
63. Łopatki niklowe o szerokości 2 cm i 1 cm — po 1 sztuce.
65. Szczotki do kolb — 4 sztuki.
66. Szczotki do cylindrów — 4 sztuki.
67. Szczoteczki do rurek (takie jak do fajek) — 4 sztuki.
68. Szczypce do zbierania rtęci — 1 sztuka.
69. Waga talerzowa — 1 sztuka.
70. Wagi precyzyjne (obciążenie maksymalne 250 g, dokładność 0,01 g z odważnikami — 4 sztuki.
71 Palniki Mekera — 2 sztuki.
72 Butelki z korkami doszlifowanemi i napisami trawionemi na stę
żone HC1, IIN0.1, HsSO», NIL o pojemności 250 cm*.
73. Bibuły do sączenia —• 100 arkuszy.
Uwaga: Do ogólnego inwentarza należy dołączyć 10—25% inwentarza uczniowskiego i inwentarza stołu laboratoryjnego, stanowią
ce zapas niezbędny.
Przedmiotów inwentarza ogólnego demonstracyjnego i stołu uczniowskiego o ile są już w posiadaniu pracowni i gabinetu fizycznego, nie należy osobno zakupywać dla pracowni i ga
binetu chemicznego.
IV. Odczynniki i preparaty chemiczne.
A. Odczynniki stale.
1. Azotan amonowy 2. Chlorek „ 3. Siarczan „ 4. Chlorek harówy 5. Chromowy ałun
6. Cyna metaliczna (pręciki) 7. Cynfolja
8. Cynk metaliczny 9. Fosfor biały 10. ,, czerwony 11. Pięciotlenek fosforu 12. Glin (pyłek)
13. Glinowy ałun 14. „ tlenek 15. „ chlorek
16. Magnez metaliczny (wstążka) 17. Chlorek magnezowy
18. Pyl magnezowy 19. Tlenek magnezowy 20. Dwutlenek manganu 21. Manganawy siarczan 22. Miedź metaliczna (blaszka) 23. Drucik miedziany
24. Siatka miedziana
25. Wiórki miedziane (opiłki) 26. Tlenek miedziowy (druciki) 27. „ „ (proszek) 28. Siarczan miedziowy kryst.
29. Niklu siarczan 30. Ołów granulowany 31. Azotan olowiawy 32. Tlenek olowiawy (glejta) 33. Minja
34. Potas metaliczny
35. Azotan potasowy 36. Chloran potasowy 37. Chlorek potasowy 38. Dwuchromian potasowy 39. Fosforan potasowy (KTUPCh) 40. Krzemian „
41. Nadmanganian potasowy 42. Siarczan „ 43. Węglan
44. Wodorotlenek „ 45. Rtęć metaliczna
46. Siarczak rtęciowy (cynober)
47. Tlenek „ „
48. Siarka krystaliczna 49. „ w proszku 50. Trójtlenek siarki 51. Sód metaliczny 52. Azotan sodowy 53. Chlorek „ 54. Krzemian „ 55. Siarczan „ 56. Siarczyn 57. Siarczek „ 58. Tiosiarczan sodowy 59. Węglan sodowy bezwodny 60. Węglan sodowy 10-wodny 61. Wodorotlenek sodowy 62. Azotan srebrowy 63. Wapń metaliczny 64. Azotan wapniowy 65. Chlorek „ kryst.
66. „ „ do eksyka- torów ziarnisty bezwodny
07. Fosforan wapniowy pierwszo- rzędowy
G8. Siarczan wapniowy dwuwod
ny (gips)
(ii). Tlenek wapniowy
70. Węglan wapniowy (marmur) 71. Wapno sodowane
72. Węgiel drzewny 73. Opiłki żelazne 74. Pyłek żelazny 75. Siarczan żelazawy 7(1. Siarczek ,, 77. Tlenek żelazowy 78. Chlorek „ B. Odczynniki pomocnicze,
rud i t.
1. Bawełna (wata) 2. Blacha cynowana 3. „ cynkowana 4. „ cynkowa 5. Bronz
(i. Cement 7. Chrom
8. Glin blacha, drut 9. Glina (różne gatunki) 10. Kryształ górski 11. Krzemień pospolity 12. Kwarc „krystaliczny“
13. Piasek czysty 14. Mosiądz
15.. Blacha niklowa 1(1. „ niklowana 17. „ ołowiana 18. Błyszcz ołowiu (PbS) 19. Blenda cynkowa (ZnS) 20. Mangan
21. Piroluzyt (braunsztyn) 22. Azbest platynowany 23. Blaszka platynowa 2/2 cm,
okazy metali, stopów, p.
grub. 0,1 mm (1 sztuka) 24. Blaszki z chemicz. czystego
srebra 2/2 cm, grub. 0,5 mm (4 sztuki)
25. Okazy kryształów soli kamiennej
26. Siarczan wapniowy (anhy
dryt), dwuwodny (gips) 27. Wełna
28. Wolfram
29. Żelazo surowe (żeliwo) 30. Żelazo kowalne 31. Żelazo stal.
32. Drut żelazny stalowy 33. „ „ zwykły
miękki 34. Piryt 35. Chalkopiryt 36. Syderyt
37. Żelaziak brunatny 38. „ czerwony 39. Lakier do żelaza
C. Odczynniki w roztworach.
1. Chlorek amonowy 2n 2. Woda chlorowa 3. Jodyna 10%
4. Siarczan miedziowy 10%
5. Azotan ołowiany 10%
6. Chlorek sodowy 10%
7. Azotan srebrowy 10%
8. Siarczan wapniowy (woda gipsowa)
9. Woda wapienna
D. Odczynniki i wskaźni ki dla uczniów.
Kwas solny 2n
„ azotowy 2n
„ siarkowy 2n 4. Wodorotlenek sodowy 2n
5. „ amonowy 2n
6. ,, wapniowy
7. Fcnolftaleina 8. Lakmus (papierki)
C. i D. połączyć na jednej półce, wysuwając na pierwsze miej
sce D.
E. Odczynniki stężone (w dygestorju m).
1. Kwas azotowy stężony 3. „ solny „ 2. „ siarkowy „ 4. Roztwór stężony amonjaku
F. Pomocnicze przedmioty, potrzebne do realiza
cji rozdziału VI. nowego programu cbemji.
1. Maska gazowa 4. „ gazów bojowych
2. Tablica aparatu tlenowego 5. Przeźrocza samolotów kon
„ schronu strukcji polskiej
przeciwgazowego
G. Prepparaty, odczy n n i k i i różne m a ter j a 1 y, potrzebne do nauki chemji organicznej.
1. Alkohol etylowy 21. Fenolftaleina w proszku
2. „ metylowy 22. Fuksyna
3. Aldehyd mrówkowy 23. Indygo
4. Alizaryna 24. Lakmus
5. Antracen 25. Kwas cytrynowy
(!. Błonnik (wata) 26. „ mlekowy
7. Białko suche 27. „ octowy
8. Benzen 28. „ palmitowy
9. Benzyna lekka 29. „ olejowy
10. Chloroform 30. „ stearowy
11. Cukier mleczny (laktoza) 31. „ szczawiowy 12. „ słodowy (maltoza) 32. „ winowy 13. „ trzcinowy (sacharoza) 33. Mrówczan sodowy 14. „ gronowy (glukoza) 34. Naftalen
15. ,, owocowy (fruktoza) 35. Oranż metylowy
Ili. Czterochlorek węgla 36. Octan sodowy bezwodny 17. Dwusiarczek „ 37. Skrobia
18. Dekstryna 38. Węglik glinu
19. Eter etylowy
20. Fenol 39. „ wapnia
I-I. Preparaty pomocnicze do nauki cbemji organiczne j.
1. Celuloid
2. Djamcnt do cięcia szkła 3. Grafit
4. Jedwab sztuczny 5: „ (nitki) 6. Koks
7. Naft 8. Parafina
9. Ropa naftowa (olej skalny) 10. Sadza
11. Terpentyna 12. Smoła (pak) 13. Trociny drzewne
(z drzewa twardego) 14. Węgiel kamienny 15. „ brunatny IG. Wióra drzewne
(hukowe lub dębowe) 17. Wosk ziemny 18. Torf
I. K o 1 e kc j e surowców i produktów przemysłu hutniczego i chemicznego.
1. Kolekcje przemysłu żelaznego 2.
3.
4.
5.
6.
7.
8. 9.
10.
cynkowego szklarskiego ceramicznego kwasu siarkowego związków azotowych nawozów sztucznych ropy naftowej węgla kamiennego i cukrownictwa.
smoły pogazowej
J. Tablice technologiczne, rysunki, przeźrocz a.
1. Tablica pieca wysokiego.
2. „ „ Siemens-Martina.
3. Rysunek schematyczny fabrykacji kwasu siarkowego metodą kon
taktową.
4. Rysunek retort żelaznych do suchej destylacji drzewa.
5. „ gazowni.
G. „ koksowni.
7. Przeźrocza z mechanicznej obróbki żelaza (walcownia, drułownia).
8. „ z ważniejszych zdrojowisk polskich. e- 9. ., z terenu kopalń ropy naftowej.
10. „ z rafinerji ropy naftowej (kotły destylacyjne ropy naftowej, aparat destylacyjny z deflegmatorem dla rektyfikacji benzyny, agitator do oczyszczenia nafty surowej, krystalizatory dla parafiny, prasy do wytłaczania parafiny).
11. Przeźrocza z kopalni soli kamiennej w Wieliczce.
12. Przeźrocze z tężni.
13. Przeźrocza z kopalni węgla kamiennego.
14. „ z cukrownictwa.
Uwaga: Z pospolitszych i we większej ilości używanych odczyn
ników i preparatów należy posiadać większe zapasy.
K. Wskazówki dotyczące niezbędnego umeblowa
nia pracowni, wspólnej dla chemji i fizyki i g a bi
bę t u chemicznego z uwzględnieniem specjalne m potrzeb chemji.
1. Stoły uczniowskie, nadające się zarówno do ćwiczeń fizycznych jak i do chemicznych, patrz Poradnik w Sprawach nauczania i wycho
wania, rok IV, zesz. 1 (0) z r. 1932, str. 16.
2. Stołki (taborety), patrz Poradnik jak wyżej, str. 16.
3. Stół nauczycielski, patrz Poradnik jak wyżej, str. 16—18.
4. Dwie półki ścienne zamykane, do przechowywania pospolitych od
czynników i preparatów, potrzebnych do ćwiczeń uczniowskich o wymiarach dług. 120 cm, głębokości 39 cm, wysok. 55 cm; rysunek patrz Poradnik jak wyżej, str. 20 (wymiar schodka: wysokość 12,5 cm, głębokość 8 cm).
5. Dygestorjum (wyciąg): długość około 200 cm, głębokość minimum 60 cm, wysokość około 200 cm.
(I. Szafa (kształtu komody) z 10 szafeczkami na inwentarz uczniowski o wymiarach wewnętrznych: długość około 35 cm, wysokość 32 cm, głębokość 40 cm każda, zamykane na klucz. Ogólne wymiary szafy: długość około 190 cm, wysokość około 80 cm, głębokość ok.
46 cm. Liczba szafek zależy od liczby zespołów, oraz liczby kom
pletów inwentarza uczniowskiego.
7. Umieszczenie wag należeć będzie do wyposażenia pracowni fizycz
nej. Wagi powinny znajdować się w gabinecie fizycznym ze względu na kwasy i gazy żrące, unoszące się w powietrzu podczas ćwiczeń chemicznych.
8. Wentylację sali ćwiczeń uskutecznić można przez umieszczenie elektrycznego wentylatora w jednem ze środkowych okien sali.
Rozmiary wentylatora zależne są od kubatury całej sali.
Umeblowanie gabinetu chemicznego.
1. Ze względu na przechowywanie odczynników i preparatów che
micznych, powinien mieć gabinet chemiczny zasadniczo osobne pomieszczenie. Jego minimum umeblowania powinno składać się:
2. Szafa z komodą o wymiarach: wysokość 200 cm, z tego na wyso
kość komody przypada około 80 cm, długość od 150 do 170 cm, głę
bokość komody 00 cm, głębokość górnej części szafy 46 cm. Szafa ta ma być przeznaczona na inwentarz ogólny i demonstracyjny.
3. Szafa zwykła na odczynniki zapasowe i różne preparaty z przodu oszklona, o wymiarach: wysokość około 200 cm, długość ok. 150 cm, głębokość (wymiar zewnętrzny) około 35 cm.
4. Stół dla nauczyciela: długość około 200 cm, szerokość około 60 cm, wysokość około 80 cm.
Uwaga: Powyższy wykaz umeblowania przedstawia minimum koniecznego sprzętu w pracowni, wspólny dla chemji i fizyki, i w ga
binecie chemicznym. W sprawach umeblowania i wyposażenia pra
cowni chemicznej należy zwracać się po informacje i instrukcje do Ogniska Metodycznego Chemji przy Gimnazjum Matem.-Przyrodni- czem w Chorzowie II, ul. św. Piotra 5.
Bibljoteka chemiczna dla nauczyciela (minimum).
1. Ilarabaszewski J. Metodyka chemji. Książnica-Atlas. Warszawa 1932.
2. Scheid K. Methodik des chemischen Unterrichtes. II-gie wydanie.
Lipsk 1927.
3. Zawidzki .1. Chemja nieorganiczna. Warszawa 1932.
4. Holloman A. Podręcznik chemji nieorganicznej. Przekład K. Jabl- czyńskiego. Lwów 1928.
5. Szperl L. Wykład chemji organicznej. Warszawa 1930.
6. łlolleman A. F. Podręcznik chemji organicznej. Przekład K. Sła
wińskiego i T. Pytasza. II-gie wydanie. Warszawa 1921.
7. Ost H. Technologja chemiczna. Przekład polski w 2-ch częściach.
Warszawa 1922—1924.
8. Rheinholdt H. Chemische Unterrichtsversuche. Nakł. Theod. Stein- kopf. Drezno 1934.
Ö. Zawidzki J. Technologja chemiczna nieorganiczna. Wykłady lito- grafowane. Koło Chemików Politechniki Warszawskiej. 1934.
Bibljoteka chemiczna dla uczniów.
1. Trzeciak Paulina. Chemja w gospodarstwie domowem. Kraków 1933.
2. Lassar-Cohn. Chemja w życiu codzicnnem. Warszawa. Trzaska, Evert, Michalski.
3 Harabaszewski J. Woda. Księg. św. Wojciecha. Poznań 1928.
4. Jabłczyński Kaz. Doświadczenia z chemji w życiu codzicnnem.
5 Kendal James. Nowoczesna alchemja. Trzaska, Evert, Michalski.
Warszawa.
6. Zamoyski Tad. Za kulisami współczesnej chemji. Warszawa 1933.
Dom Książki Polskiej.
7. Porębski ling. Wielcy twórcy nauki. Trzaska. Warszawa.
8. Duchowicz. Dawniejsze i nowoczesne oświetlenie. Państw. Wyd.
Książek Szkolnych. Lwów 1933.
9. Dr. Doliński Jarosław. Gaz świetlny i produkty uboczne.
10. — — Mały rocznik statystyczny. Nakład Głów
nego Urzędu Statystycznego. Warszawa 1934.
11 Faraday M. Dzieje świecy.
Czasopisma.
1. Fizyka i chemja w szkole.
2. Przyroda i technika.
Wyjaśnienie Redakcji.
W poprzednim numerze „Spraw Szkolnych na Śląsku“ w arty
kule sprawozdawczym p. t. „Zakłady Kształcenia Nauczycieli“ znala
zło się kilka niezbyt szczęśliwie zredagowanych zwrotów, dotyczących poziomu nauczania w seminarjach nauczycielskich, które sprawiają wrażenie za daleko idącego generalizowania ujemnej opinji o prowa
dzonej w tych Zakładach pracy. Wobec tego wyjaśniamy, że intencją artykułu było wprawdzie wskazanie na pewne braki i niedomagania tego działu szkolnictwa, niemniej jednak w zamiarze autora nie leżało zgoła przypisywanie za to winy ogółowi nauczycielstwa pracującego w seminarjach nauczycielskich, wśród którego znajduje się bezsprzecz
nie wiele jednostek zdolnych, ofiarnych, należycie przygotowanych do pełnienia swego zawodu i wywiązujących się bez zarzutu ze swych obowiązków.
Drukarnia P. Mitręgi w Cieszynie.
