A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S
FO LIA H ISTO R IC A 76, 2003
Pa u l i n a Ma t e r a
FRANCUSKIE ZA STR ZEŻ EN IA W OBEC „M O R A TO R IU M H O O V E R A ” Z 20 CZERW CA 1931 R.
W w ydaw anym corocznie przez K rólew ski In sty tu t Spraw M ięd zy n a ro -dow ych „Survey o f In tern atio n al A ffairs” ro k 1931 zyskał m ian o „A nnus terrib ilis'". K ryzys gospodarczy, któ ry zaczął się krachem n a now ojorskiej giełdzie w październiku 1929 r., osiągnął w tedy swoje apogeum w większości k ra jó w św iata. Szczególnie d o tk liw e p ro b lem y g o sp o d arcze odczuw ały N iem cy cierpiące z pow o d u b ra k u k ap itału , uszczuplonego d o d a tk o w o przez konieczność d o k o n y w an ia spłat reparacji w ojennych. B rak za u fan ia inw estorów zagranicznych pow odow ał p o n a d to w ycofyw anie ich funduszy z niem ieckich b an k ó w 2. P ró b ą ra to w a n ia sytuacji było ogłoszenie 21 III
1931 r. propozycji unii celnej, k tó ra m iałaby połączyć N iem cy i A ustrię, rów nież przeżyw ającą depresję ekonom iczną. P rojekt ten nie został jed n ak zrealizow any, m im o że S tany Z jednoczone były początk o w o skłonne poprzeć tę inicjatywę. W ładze am erykańskie m iały nadzieję, że w ten sp osób Niemcy własnym i siłami zdołają pok o n ać kryzys. Banki i przedsiębiorstw a am ery k ań -skie posiadały w E uropie Ś rodkow ej znaczne inwestycje, k tó re sięgały sum y 700 m in d o laró w 3. N ajw iększym problem em był fakt, że ok. 75% a m e ry k a ń -skich kap itałó w w N iem czech było ulokow anych w długofalow ych inwes-tycjach, a więc nie było m ożliw ości ich szybkiego o d zy sk an ia4. Jednakże rząd S tanów Z jednoczonych wciąż p ró b o w ał k o n ty n u o w ać politykę
izola-1 A. J . Toynbee, Survey o f International Affairs izola-193izola-1, London izola-1932.
2 Na tem at sytuacji gospodarczej w Niemczech w 1931 r. zob. H. A. W inkler, Weimar 1918-1933. Die geschichte der ersten deutschen demokratie, M ünchen 1933, s. 404-405.
3 W tej kwocie 300 min dolarów stanowiły kredyty krótkoterm inow e. H . G. W arren, Herbert Hoover and the Great Depression, New York 1959, s. 133. Zob. także: E. E. Morison, Turmoil and Tradition. A Study o f the Life and Times o f H. L. Stimson, Boston 1969, s. 346; M . Drybiński, Z gospodarczego położenia Stanów Zjednoczonych, „Przegląd G ospodarczy” , 15 V 1931, nr 10, s. 436, M . N. Rothbad, America's Great Depression, Princeton 1963, s. 228.
cjo n izm u , nie an g a żu jąc się b ez p o śred n io w spraw y e u ro p e jsk ie 5. N ie zdecydow ał się zająć oficjalnego stanow iska w kwestii unii celnej, gdyż układ ten był sprzeczny z p ro to k o łem genewskim z 4 X 1922 r., w którym W ielka B rytania, F ran cja, W łochy, C zechosłow acja i A u stria zagw arantow ały między innym i, że nie dojdzie do unii celnej niem iecko-austriackiej6. Ogłoszenie p ro jek tu w yw ołało więc zdecydow any o p ó r F ran cji, k tó ra ośw iadczyła, że jeśli Niem cy nie zrezygnują ze swoich planów , nie d o stan ą żadnych pożyczek
n a p o p raw ę sytuacji gospodarczej.
P om oc ta k a o k azała się być N iem com n iezbędna w m aju 1931 r. Już 5 m aja prezydent Paul von H in d en b u rg p o d p isał serię specjalnych d ek retów dotyczących w zrostu p o d atk ó w , cięć płacow ych i zm niejszenia p o -m ocy dla bezrobotnych. F ataln e skutki psychologiczne tego posunięcia pogłębiło w ydarzenie, k tó re w płynęło na dalsze pogorszenie sytuacji fin an sowej na całym świecie. 11 m a ja został w ydany k o m u n ik a t rz ąd u a u stria c -kiego o niew ypłacalności najw iększego p ryw atnego b an k u w iedeńs-kiego K re d it A n stalt für H andel und G ew erbe. W ydarzenie to za p o c z ą tk o w a -ło d ru g ą fazę pogłębiającego się kryzysu św iatow ego. N a silały się też niepokoje w N iem czech, co zaow ocow ało w zrostem w pływ ów p artii h it-lerow skiej zdobyw ającej co raz większą p o p u larn o ść. 15 m a ja w G enew ie K om isja d o spraw B adań nad U nią E u ro p e jsk ą ro z p atry w a ła m ożliw ość w p ro w ad zen ia niem ieck o -au striack iej unii celnej, d o czego sk łan iały ją o statn ie w ydarzenia. Przew odniczący kom isji - m inister spraw zagranicz-nych F ra n c ji A ristid e B riand z a d ek laro w ał goto w o ść sw ego rz ąd u d o udzielenia pożyczki A ustrii, ponow nie stanow czo p ro testu jąc przeciw p ro -jek to w an ej unii celnej7.
Tym czasem w S tanach Z jednoczonych w śród politycznych elit n arastało p rzek o n an ie o konieczności interw encji na Starym K onty n en cie. Z d aw an o sobie spraw ę z wagi zależności i pow iązań ekonom icznych; w iad o m o więc było, iż destabilizacja europejska odbije się również negatyw nie n a gospodarce S tan ó w Z jed n o czo n y ch . P o za tym o b a w ia n o się, że kryzys sp o w o d u je przejęcie władzy przez p artię hitlerow ską, a p o n a d to b ra n o pod uwagę m ożliw ość w ybuchu rew olucji kom unistycznej8.
5 F. Costigliola, Awkward Domination. American Political, Economic and Cultural Relation with Europe 1919-1933, Ithaca 1984, s. 235.
b B. Aucrbach, Le rattachement de l'Austriche à l'Allemagne, Paris 1927, s. 128. Sprawa zainteresowania Stanów Zjednoczonych nicm iecko-austriacką unią celną - zob. Papers Relating to the Foreign Relations of the United States [dalej: PR FRUS), 1931, vol. 1, W ashington
1946, M em orandum Stimsona z rozmowy z Claudelem, 26 III 1931, s. 571-572.
7 A. Toynbee, Survey..., s. 67. Po ogłoszeniu unii celnej niem iecko-austriackiej, Francja wycofała swe kapitały (ok. 200 min marek w złocie) z K redit A nstaldt, co było jedną z przyczyn tego wydarzenia. G. Hodgson, The Colonel. The Life and Wars o f Henry Stimson 1867-1950, New York 1990, s. 198.
W m aju 1931 r. am b asa d o r niem iecki w W aszyngtonie F red e ric S ackett o d b y ł serię ro zm ó w z prezy d en tem S ta n ó w Z jed n o c zo n y ch H e rb erte m H ooverem , przek o n u jąc go o konieczności podjęcia zdecydow anych kro k ó w przez stronę am erykańską. A m b asa d o r dow odził, że N iem com grozi „ k o m -pletne b an k ru ctw o finansow e i w idm o rew olucji” . Je d n a z takich rozm ów od b y ła się 6 m aja. W edług sek retarza p rezydenta - T h e o d o re ’a Joslina, w łaśnie wtedy naro d ziła się koncepcja - jeszcze bliżej nie sprecyzow ana - ogłoszenia m o ra to riu m 9.
T ak że finansiści z W all Street n a czele z potężnym bankierem Johnem P. M organem zachęcali H o o v era, by zdobył się na gest pom ocy św iatu, tym bardziej że w ym agał tego interes S tanów Z jed n o c zo n y ch 10. A lb ert W iggin - prezes R a d y A d m in istracy jn ej C hase N a tio n a l B ank w skazyw ał, że dłużnicy Stanów Z jednoczonych nie zdołają zgrom adzić takiej sum y dolarów , by w yw iązać się ze swoich płatności. Z pow odu zbyt w ysokich ta ry f celnych nie m ogli d o k o n y w ać zakupów w S tanach Z jednoczonych. U w ażał, że pierw szy k ro k na d ro d ze d o rozw iązania tej patow ej sytuacji pow inien być zrobiony przez rząd am erykański. P o d o bnego zdania był P aul W a rb u rg - szef M a n h a tta n C o m p an y , a tak że O w en Y o u n g - przew o d n iczący kom isji, k tó ra uchw aliła plan spłat reparacji niem ieckich".
M im o że n a otw artym w W aszyngtonie 4 V 1931 r. VI K ongresie M iędzynarodow ej Izby H andlow ej H o o v e r w skazyw ał na zb ro jen ia ja k o na głów ny pow ód depresji gospodarczej, pow szechne odczucia były odm ienne: to m ięd zy n aro d o w a w spółpraca ekonom iczna i finansow a przeżyw ała okres stagnacji, spow odow any m . in. niezadow oleniem z przyjętych rozw iązań w kwestii reparacji niem ieckich i tzw. „długów m ięd zy rząd o w y ch ” zaciąg-niętych w czasie i po za kończeniu I w ojny św iatow ej p rzez alian tó w w S tan ach Z jednoczonych. Oczywiście źró d ła kryzysu były głębsze i bardziej złożone, je d n a k w ydaje się, że ten p ro b lem o c h a ra k te rz e p o lity czn o - -finansow ym najbardziej negatyw nie zaw ażył nad p o p ra w n o ścią stosunków m iędzynarodow ych. W praw dzie ciężary w ynikające z tych zobow iązań były ju ż red u k o w an e przez układy S tanów Z jednoczonych z poszczególnym i dłużnikam i oraz przez dotyczące reparacji plany D aw esa (z 1924 r.) i Y ounga (z 1930 r.), ale d ążo n o usilnie d o an u lo w an ia tych w ierzytelności. S tany Z jednoczone, aczkolw iek popierały ideę likw idacji reparacji niem ieckich, konsekw entnie nie w yrażały zgody na rezygnację z pieniędzy pożyczonych
v T. G. Joslin, Hoover o ff the Record, New York 1971, s. 88.
10 M . P. Lelfler, The Elusive Quesl. America's Pursuit o f European Stability and French Security 1919-1933, Chapel Hill 1979, s. 231-235.
11 Hoover oficjalnie stal do tam tej pory na stanowisku, że Stany Zjednoczone są w stanie przezwyciężyć kryzys, niezależnie od sytuacji gospodarczej na świecie. S. F. Bemis, The Diplomatic H istory o f the United Stales, New Y ork 1957, s. 709. Por.: F. dc Tessan, Le President Hoover..., s. 241; American Foreign Policy, ed. R. A. Divine, New Y ork 1960, s. 220.
swoim byłym sojusznikom . O dm aw iały także uzn an ia zależności m iędzy tymi d w o m a rodzajam i płatności w ynikających z pro w ad zen ia w ojny12. G dyby więc p ań stw a europejskie uw olniły N iem ców od reparacji, to i tak nie m ogłyby być pew ne an u lo w an ia w łasnego zadłużenia w S tan ach Z jed noczonych. S praw a ta w zbudzała wiele em ocji. R ep aracje up o k arzały N iem -ców , a byli alianci S tan ó w Z jed n o czo n y ch uw ażali sp łaty d łu g ó w za niespraw iedliw e, poniew aż według nich sojusznicy realizow ali w spólne cele w czasie w ojny, więc nie pow inni się rozliczać z jej kosztów .
W tej sytuacji w S tanach Z jednoczonych zrodził się pom ysł ogłoszenia przez p rezydenta H o o v era propozycji rocznego m o ra to riu m n a wszelkie spłaty m iędzynarodow e. L iczono n a to, że przyjęcie zaw ieszenia zobow iązań p o p ra w i w zajem ne sto su n k i w E u ro p ie i przyczyni się d o n aw ią zan ia współpracy w osiąganiu stabilizacji ekonom icznej. W zam ierzeniach am erykań-skich m iało to wywołać głównie pozytyw ny efekt psychologiczny, zachęcający poszczególne k raje do zacieśnienia stosunków handlow ych, znoszenia barier celnych oraz udzielanie pożyczek przez pań stw a znajdujące się w lepszej sytuacji finansow ej.
Jeśli chodzi o tę o statn ią kwestię, w S tanach Z jednoczonych m yślano głów nie o F rancji, k tó ra nie została jeszcze d o tk n ię ta głębokim kryzysem oraz p o siad ała jedne z najw iększych n a świecie zasoby z ło ta 13. Nie m o żn a było p o m in ąć tego p ań stw a we w prow adzaniu w życie m o ra to riu m , bowiem F ra n c ja m ogła działać albo w sposób pozytyw ny, udzielając N iem com pożyczek, albo jeszcze bardziej osłabić to państw o, w ycofując swoje fundusze. Stosow anie przez nią siły finansow ej ja k o broni politycznej odczuły naw et S tany Z jednoczone, gdy F ran c ja zaczęła w ycofyw ać swoje rezerw y złota. F ra n c ja m ogła być tru d n y m partn erem n a m ającej rozpocząć się konferencji rozbrojeniow ej w Genew ie, n a sukcesie której bardzo zależało S tanom Z jed n o czo n y m 14. Była więc państw em , k tórego reakcji na ogłoszenie m o ra -torium A m erykanie najbardziej się obawiali. Projekt ten był bowiem sprzeczny z zatw ierdzonym na m ocy układu z 20 I 1930 r. planem Y o u n g a dotyczącym reparacji niem ieckich, k tó ry przew idyw ał m ożliw ość ogłoszenia m o ra to riu m , ale tylko n a część reparacji zw aną „w aru n k o w ą” 15. F ran c ja była zdecydow ana bronić niezm ienności tej um owy. Jeszcze 9 VI 1931 r. B riand ośw iadczył, że
12 M . L. Fausold, The Presidency o f Herbert Clark Hoover, Lawrence 1985, s. 144. 13 P. Einzig, International Gold Movements, London 1931, s. 33.
14 II. L. Stimson, Mc G. Bundy, On Active Service in Peace and War, New York 1948, s. 273. 15 W planie Y ounga podzielono kwotę ogólną reparacji na dwie części: bezwarunkową, któ ra nie mogta być przedm iotem m oratorium i została ustalona na 612 min m arek niemieckich rocznie, oraz w arunkow ą - możliwą do odroczenia, podzieloną na 59 rat rocznych, których kwota miała odpow iadać sumie długów międzyalianckich. R. Castillon, Les reparations alleman- des. Deux experiences 1919-1932, 1945-1952, Paris 1953, s. 57.
p lan Y o u n g a nie pow inien ulegać zm ianom , gdyż był o statec zn ą w ersją uk ład u reparacyjnego, na k tó ry F ra n c ja była go to w a w yrazić zg o d ę16.
T ym czasem 26 m a ja n astąp ił k ra ch na giełdzie berlińskiej. P rezydent H o o v e r nie cieszący się w tym okresie p o p u larn o śc ią ani w śród opinii publicznej, ani w K ongresie, w strzym yw ał się z podjęciem decyzji. T y m -czasem sytuacja w S tanach Z jednoczonych p o w ydarzeniach w N iem czech staw ała się rów nież sk o m p lik o w an a. W m a ju n a n o w o jo rsk iej giełdzie o d n o to w a n o najw iększy od ośm iu miesięcy spadek cen akcji, o co H oover o sk a rż a ł m iędzy innym i F ran c ję , k tó ra w ycofyw ała sw oje fu n d u sze ze S tanów Z jed n o czo n y ch 17. P rezydent zdaw ał sobie spraw ę, że p o ogłoszeniu m o ra to riu m skom plikuje się kw estia zrów now ażenia b u d żetu am ery k ań s-kiego. Jednocześnie zaś przew idyw ał pozytyw ne skutki jego w prow adzenia - m iał nadzieję na zw iększenie o b ro tó w h an d lo w y c h , k tó re w latach
1929-1930 znacznie spadły: ek sp o rt o p o n ad 2 m ld d o laró w , a im port 0 3 m id 18. H o o v er długo w ahał się z podjęciem inicjatyw y, uw ażając ją za d uże ryzyko w ym agające o d w ag i19. Nie przekonyw ały go zbytnio persw azje finansistów J. P. M o rg a n a czy T h o m a sa L am o n ta, k tó ry stw ierdził, że „ F ra n c u z i są najtrudniejszym i p artn e ram i w negocjacjach, lecz N iem cy sam i po n o szą odpow iedzialność za swe k ło p o ty , źle zarzą d zając swoimi fin an sa m i” 20.
Przed podjęciem decyzji H o o v e r chciał m ieć pełne p oparcie czołow ych polityków am erykańskich, i aby je osiągnąć w ybrał się w p o d ró ż p o stanach p ołudniow o-zachodnich, podczas której konsultow ał się z lideram i partyjnym i 1 najw ażniejszych organizacji.
P ropozycja m o ra to riu m została pierw szy raz oficjalnie p rz ed staw io n a na posiedzeniu rządu 5 VI 1931 r.21 H o o v e r wciąż nie był jeszcze pew ny reakcji
16 J . W hcelcr-Bennctt, The W reck o f Reparations Being Political Background o f the Lousanne Agreement 1932, London 1948, s. 45.
17 E. W. Bennett, Germany and the Diplomacy o f the Financial Crisis 1931, Cambridge 1962, s. 134.
'* Hoover udow adniał wpływ kryzysu w Europie Środkowej na sytuację gospodarczą w Stanach Zjednoczonych w liście do senatora A rthura C appera. W. J . Barber, From New Era to New Deal. Herbert Hoover, the Economists and American Foreign Policy, 1921-1933, Cambridge 1988, s. 117. D ane o obrotach handlowych Stanów Zjednoczonych: Statistiques du Commerce Extérieur 1931 et 1932, Genève 1933, s. 120. Por. American Economic Foreign Policy. Postwar Economy History, Analysis and Interpretation, ed. A. D. G ayer, C. T. Schmidt, New Y ork 1939, s. 29.
19 Joslin wspomina, że pisząc osobiście projekt m oratorium Hoover był bardzo spięty, obawiając się reakcji opinii publicznej. Przyznał wtedy: „...jest to najbardziej śmiałe oświadczenie, jakie kiedykolwiek wydałem” . T. G. Joslin, Hoover..., s. 91.
20 S. A. Schuker, American ,,Reparations“ to Germany 1919-1933: Implications fo r the Third - World Debt Crisis, Princeton 1988, s. 59.
21 H . Parafinowicz, Zapomniany prezydent. Biorafia polityczna Herberta Clarka Hoovera, Białystok 1993, s. 136.
sw oich politycznych przeciw ników i opinii publicznej. 8 czerw ca ośw iadczył w obecności swoich najbliższych w spółpracow ników , że chce w ycofać swą propozycję, je d n a k am erykańskie pieniądze zagrożone w N iem czech o raz presja m . in. O w ena Y o u n g a i G e o rg e’a H a rriso n a (szefa B anku R ezerw F ederalnych) pow strzym ały p rezydenta od zm iany decyzji22.
Z a ra z potem ogłoszono publiczne ośw iadczenia czołow ych p olityków am erykańskich, sugerujące w zrost zain teresow ania S tanów Z jednoczonych sytuacją w E uropie. 13 czerw ca p o d sek retarz stan u R o b ert C astle p o -wiedział, że w obliczu grożącej N iem com k a ta stro fy S tany Z jednoczone m o g ą być zm uszone, choćby tym czasow o, do zm ian y sw ego sto su n k u w obec długów alianckich. 16 czerw ca sekretarz sk arb u A ndrew M ellon przybył d o L o n d y n u z „n ie o fic ja ln ą ” w izy tą23. P rez y d en t H o o v e r nie chciał w praw dzie, by info rm acja o planow anym m o ra to riu m była p rz ed wcześnie p o d a n a d o w iadom ości opinii m iędzynarodow ej, je d n a k z d o k u m e n tó w b ry ty jsk ich w ynika, że w L o n d y n ie w iedziano o niej p rz y -najm niej od k o ń ca m a ja 24.
W czerwcu odbyło się rów nież spo tk an ie k an clerza niem ieckiego H e in -richa B riininga i m in istra spraw zagranicznych Ju liu sa C u rtiu sa z prem ie-rem brytyjskim Jam esem R am seyem M acD o n ald em w C hequers, gdzie ro z m a w ian o rów nież o m ożliw ości pom o cy N iem com . W y d a n o w tedy w spólny k o m u n ik a t o konieczności m iędzynarodow ej w spółpracy w tej kw estii, gdyż sytuacja w N iem czech staw ała się co raz bardziej krytyczna. O d k o ń c a m a ja d o połow y czerw ca w yco fan o z tego k ra ju fu n d u sz e zagraniczne na sum ę ok o ło 1 m ld m arek. 10 czerw ca politycy niem ieccy p rzeprow adzili rozm ow y z am b asad o rem am erykańskim w Berlinie, m o żn a więc przypuszczać, że p odobnie ja k Brytyjczycy wcześniej ju ż wiedzieli o p lan ac h H o o v e ra 25.
Nie odbyły się n ato m iast żadne k onsultacje ze stro n ą fran cu sk ą, choć d o ra d cy próbow ali p rz ek o n ać H o o v e ra d o ich podjęcia. W P ary żu spodzie-w ano się je d n a k ja k ic h ś d z ia ła ń , ch o ciażb y z p o spodzie-w o d u spodzie-w sp o m n ian y ch wcześniej wypowiedzi C astle’a i M ellona. D o p iero 18 czerw ca zan iep o k o jo n y a m b a sa d o r fran cu sk i w W aszy n g to n ie - P au l C lau d el o d b y ł pierw sze rozm ow y n a ten tem at z politykam i am erykańskim i. Z o stał zapew niony, że
22 Czołowi am erykańscy bankierzy i finansiści podjęli zdecydowaną akcję na rzecz m o ra-torium , które ich zdaniem pow inno było zostać ogłoszone na 2 lata. D o m om entu ogłoszenia m oratorium 20 VI 1931 r. niemal codziennie odbywały się ich konferencje w prywatnej rezydencji Stim sona w Woodley. D. Pearson, C. Brown, The American Diplomatic Game, G arden City 1935, s. 212. Zob. także: E. W. Bennett, Germany..., s. 156.
23 A. Toynbee, Survey..., s. 72.
24 Documents on British Foreign Policy [dalej: DBFP], Second Series, vol. 2, London 1947, Lindsay (am basador brytyjski w Stanach Zjednoczonych) do H endersona (m inistra spraw zagranicznych Wielkiej Brytanii), 6 VI 1931, dok. 50.
ża d n a akcja nie zostanie p o d jęta bez p o rozum ienia z F ra n c ją 26. O szcze-gółach p lan u H o o v e ra C lau d el zo stał p o w iad o m io n y n astęp n e g o d n ia i ku zaskoczeniu sek retarza stan u H e n ry ’ego L. S tim sona w yraził z a d o -w olenie z decyzji am ery k ań sk ieg o p re zy d en ta o ra z ze zm ian y p olityki izolacjonizm u - ja k o odpow iedź n a zaangażow anie się w spraw y E uropy. N ie m o żn a było oczywiście jeszcze przew idzieć reakcji rz ąd u francuskiego, dlateg o Stim son zadeklarow ał, że ogłoszenie m o ra to riu m jeszcze zostanie w strzym ane27.
Je d n a k C laudel nie zdążył się sk o n tak to w ać ze swoim rządem , bow iem 20 czerw ca prezydent H o o v er ogłosił publicznie p ro jek t m o ra to riu m . N a po cz ątk u ośw iadczenia znalazło się stw ierdzenie, że plan w ejdzie w życie tylko w p rz y p ad k u jego ratyfikacji przez K o n g res S tanów Z jednoczonych. R ząd am erykański p ro p o n o w a ł zawieszenie n a ro k wszelkich sp łat reparacji i długów m iędzynarodow ych w raz z odsetkam i. S tro n a a m ery k ań sk a gotow a była odroczyć tym sam ym w szystkie długi obcych rządów od 1 V II 1931 r. pod w arunkiem , że i one zaw ieszą obow iązki płatnicze sw oim dłużnikom . D ecyzja ta została u za sad n io n a u tra tą zau fan ia w sto su n k ach m iędzy-n aro d o w y ch w tru d iędzy-n y c h latach kryzysu. F a k t teiędzy-n - w edług H o o v e ra
w płynął n a znaczne zm niejszenie w ym iany handlow ej, niestabilność na ry n k u zło ta , sp ad ek cen i p o śre d n io n a bezro b o cie w poszczególnych k rajach. Prezydent postulow ał, by ro k obow iązującego m o rato riu m poświęcić n a o d b u d o w ę go sp o d arczą świata. W swym ośw iadczeniu podkreślił jed n ak po raz kolejny désintéressement S tanów Z jednoczonych kw estią reparacji i odm ow ę połączenia tej kwestii z zadłużeniem p aństw europejskich. H o o v er stw ierdził, że m o ra to riu m jest gestem dobrej woli, k tó reg o skutkiem m iała być p o p ra w a stosunków m iędzynarodow ych, co m iało d o p ro w a d zić do rozw iązania najw ażniejszych problem ów ów czesnego św iata - nie tylko gospodarczych, ale i politycznych, n a przykład kwestii rozbrojenia2“. P ropozy-cja ta - w brew obaw om H o o v e ra - została b ard zo d o b rz e przyjęta przez opinię publiczną i prasę w S tanach Z jednoczonych. N aw et w „T h e N a tio n ” - gazecie zw ykle nieprzychylnej p o cz y n an io m H o o v e ra - zn a la zło się stwierdzenie, że tym gestem zwiększył on swe szanse w przyszłych w yborach29.
26 J . Kiwerska, Niem cy w polityce Stanów Zjednoczonych, [w:] Niem cy polityce m iędzy-narodowej 1919-1939, t. 2: Lata wielkiego kryzysu gospodarczego, red. S. Sierpowski, Poznań 1992, s. 143. O dyskusji na tem at konsultacji z państwam i europejskimi zob. także: R. F. Ferrell, American Diplomacy in the Great Depression. Hoover - Stimson Foreign Policy 1929-1933, London 1957, s. 115.
27 H. L. Stimson, M c G. Bundy, On Active..., s. 206.
2* Tekst deklaracji H oovera z 20 VI 1931 r. [w:] L'Espirit International, O ctobre 1931, s. 658-659. Także: PR FR U S, s. 45-46, America in the World. Twentieth-Century H istory in Documents, ed. O. T. Barck, Cleveland 1961, s. 237-238.
28 J . A. Schwarz, The Interregnum o f Despair. Hoover, Congress and the Depression, Chicago 1971, s. 79.
Pierw szą reakcję P aryża n a tę propozycję m o ż n a określić ja k o pełne urazy zaskoczenie w yw ołane faktem , że p ro p o z y cja tej wagi nie była wcześniej k o n su lto w an a z F ra n c ją - jednym z najw iększych wierzycieli św iata. W literaturze am erykańskiej m o żn a sp o tk ać się z tw ierdzeniem , że H oover takie rozm ow y planow ał i chciał się w strzym ać jeszcze z ogłoszeniem m o ra to riu m . Jego nagłą decyzję m iały spow odow ać przecieki d o prasy, a także negatyw ne w obec planu wypowiedzi n iektórych k ongresm anów . P rezydent liczył na natychm iastow e i entuzjastyczne przyjęcie przez wszystkie kraje tej propozycji, co m iało przynieść pozytyw ny efekt psychologiczny i akceptację m o ra to riu m przez K on g res bez zbędnych dyskusji30. M o ż n a je d n a k zad ać pytanie, czy ten pośpiech nie m iał n a celu postaw ien ia F ran cji przed faktem d o k o n an y m i zm uszenia jej d o w yrażenia zgody w atm osferze bezw arunkow ego p o p arcia dla propozycji H o o v e ra w p o zostałych krajach. T ak ie w ytłum aczenie jest bard zo p ra w d o p o d o b n e - przecież to właśnie F ra n c ja była w oczach A m erykanów głów nym ew entualnym o p o n en tem tej inicjatyw y31.
W P aryżu o b aw iano się głów nie zarzucenia n a zawsze plan u Y ounga, co nie tylko pozbaw iłoby F ran c ję d o ch o d ó w z reparacji, ale - co gorsze
stanow iłoby kolejny wyłom w trak ta cie w ersalskim , k tó reg o F ra n c ja zdecydow anie b ro n iła w każdych okolicznościach. W a rto rów nież p rz e a n a -lizow ać jej straty spow odow ane wejściem w życie m o ra to riu m - rów n ałab y się m niej więcej strato m am erykańskim poniesionym w skutek zaw ieszenia spłat długów (licząc średnią n a jednego m ieszkańca). Je d n a k należy pam iętać, że plan H o o v e ra m iał pom óc głównie N iem com , a w tym k ra ju inwestycje francuskie wynosiły zaledw ie 1/9 w kładów am erykańskich. O g ó ln a sum a, jakiej F ra n c ja spodziew ała się z tytułu zadłużenia innych państw w ro k u m o ra to riu m (od 1 VII 1931 r. d o 30 VI 1932 r.), to 814,6 m in m arek w złocie, a długi, k tó re m usiałaby spłacać innym państw om , w ynosiły tylko 485,5 m in m arek w złocie. N ietru d n o obliczyć, że F ra n c ja straciłaby w tym prz y p ad k u 349,1 m in co było najw iększą sum ą, p o ró w n u jąc d o stra t innych k ra jó w 32. W P aryżu niepokój w zbudzała rów nież p olityczna stro n a tego problem u: przede w szystkim obaw iano się, że N iem cy w ykorzystają przerw ę w regulow aniu sw oich zobow iązań n a ro zbudow ę zbrojeń.
50 F. Costigliola, Awkward Domination..., s. 236. W edług Joslina, który tak sam o motywuje brak wcześniejszych konsultacji z Francją, prasa m iała ogłosić trzym aną dotychczas w ścisłej tajemnicy informację 21 czerwca. T. G. Joslin, Hoover..., s. 97.
31 Obawiano się, że Francja może odebrać m oratorium jak o am erykańską próbę narzucenia własnej polityki Europie. Przewidywano długie rozmowy przygotowawcze, które mogły zniweczyć wysiłki H oovera i spow odować porzucenie idei m oratorium . B. M itchel, The Depression Decade. From New Era Through New Deal 1929-1941, New York 1975, s. 63.
32 H . F. Armstrong, France and the Hoover Plan, „Foreign A ffairs” , O ctober 1931, vol. 10, N o 15, s. 27. N a tem at reakcji Francji zobacz też: The United States and Its Place in World Affairs, ed. A. Nevins, L. M . H acker, Boston 1943, s. 208.
D latego też stro n a fran cu sk a nie uległa presji opinii św iatow ej, k tó ra bard zo d o b rze przyjęła propozycję H o o v era. Inicjatyw a znalazła rów nież po p arcie am erykańskiego społeczeństw a, czego w ym iernym skutkiem był natychm iastow y w zrost cen akcji n a giełdach św iatow ych33.
21 czerwca C laudel sp o tk ał się w W aszyngtonie ze Stim sonem . F ran c u sk i am b asa d o r po konsultacji ze swym rządem stw ierdził, że choć F ran cu zi d oceniają d o b rą wolę H o o v era, p roszą o zaczekanie n a odpow iedź kilka dni. S tim son w skazał n a n iek o rzy stn e sk u tk i tej zw łoki, k tó r a m o g ła wywrzeć bardzo złe w rażenie na świecie. C laudel je d n a k w yjaśnił, że rząd w Paryżu przygotow uje oświadczenie zaw ierające ogólną zgodę na propozycję am ery k ań sk ą, zastrzegając konieczność przed y sk u to w an ia niektórych szcze-gółow ych kw estii34.
W P aryżu z przedstaw icielam i rządu francuskiego rozm ow y prow adził a m b a sa d o r am erykański W alter Edge, podczas k tó ry ch Pierre E. F la n d in francuski m inister finansów - pow iedział, że nie m o żn a dopuścić do od roczenia N iem com części bezw arunkow ej reparacji. W skazał, że o ile nie odbije się to bard zo niekorzystnie na finansach francuskich, to inne m niej zam ożne państw a E uropy stracą pow ażne źródło swoich dochodów . Zauw ażył też konieczność przybycia am erykańskiego sek retarza sk a rb u - A ndrew M ellona d o P aryża, aby wyjaśnił tę i inne kw estie budzące w ątpliw ości strony francuskiej. Celem tego ostatn ieg o p o stu la tu m iała być n a pew no o d b u d o w a p restiżu F ran c ji. F la n d in w yraził bow iem n ieu fn o ść co d o szczerych zam iarów Stanów Z jednoczonych, spow odow aną szczególnie wizytą M ellona w C hequers w dniach 5-10 czerwca, podczas której rozm aw iał z Brytyjczykam i i Niem cam i. F rancuskiem u m inistrow i tru d n o było uwierzyć, że nic p o ru sz o n o tam tem atu p lan o w a n eg o m o ra to riu m . C ała sp ra w a w yglądała więc na spisek, któ ry m iał pozostaw ić F ran c ję n a m arginesie negocjacji i postaw ić ją , po ogłoszeniu m o ra to riu m , w sytuacji przym usow ej. E dge zapew nił je d n a k , że nic tak ieg o nie m iało m iejsca, p rz ek o n y w ał o szczerości intencji am ery k ań sk ich 35. Edge w ystosow ał rów nież n o tę w tej spraw ie, ośw iadczając, że F ra n c ja ja k o pierw sza dow iedziała się o treści p ropozycji H o o v e ra 36. E dge p ró b o w a ł u za sad n ić sw oim zw ierzchnikom w W aszyngtonie sceptyczne podejście F ran cu zó w , tłum acząc je problem am i związanymi z przekonaniem własnego parlam entu i opinii publicznej o koniecz-ności p oniesienia k osztów o d b u d o w y g ospodarczej św iata. Szczególnie
33 F. Costigliola, Awkward Domination..., s. 237.
3ł PR F R U S , M em orandum Stim sona dotyczące rozm ów z Claudelem, 21 VI 1931, s. 43. E. E. Morison, Turmoil and Tradition..., s. 351.
35 PR FR U S, Edge do Stimsona, 21 VI 1931, s. 44.
36 N ota wystosowana przez am basadora Stanów Zjednoczonych w Paryżu, 23 VI 1931, „L ’Espirit International” , O ctobre 1931, s. 659-660.
dotyczyło to Niem iec postrzeganych we F ran c ji ja k o p otencjalny w róg, który pieniądze zaoszczędzone na m oratorium m oże przeznaczyć n a zbrojenia37. W tej sytuacji A m erykanie i Brytyjczycy w spólnie wywarli presję n a rząd niem iecki, by poczynił jak iś „gest dobrej w oli” w sto su n k u do F ran cji m ogący zlikw idow ać jej obaw y. Owocem tych sta ra ń była m o w a rad io w a kanclerza H einricha B riininga z 23 VI 1931 r., w której w yraził w dzięczność H ooverow i za inicjatyw ę i z a p ro p o n o w ał ja k najszybsze rozpoczęcie rozm ów francusko-niem ieckich m ających p opraw ić w zajem ne stosunki, n a co F ra n c ja w krótce w yraziła zgodę. W cześniej m inister spraw zagranicznych Julius C u rtiu s zw ołał konferencję p raso w ą dziennikarzy, na której zaapelow ał 0 pow strzym yw anie się od w rogich kom entarzy co do postaw y F ran cji w obec m o ra to riu m 38.
R ząd P ie rre’a L avala zdaw ał sobie je d n a k spraw ę, że będzie m usiał przyjąć propozycję H o o v era. W obec częstych zm ian g abinetów we F ran c ji, znalazł się w bard zo kłopotliw ej sytuacji - decyzja n araże n ia k ra ju n a straty finansow e nie m ogła m u przysporzyć popularności. Stąd w ynikała konieczność postaw ienia w arunków , k tó re m ogłyby chronić w jak im ś sto p n iu interesy francuskie. O dpow iedź P ary ża n a plan H o o v e ra została w ysłana d o p iero cztery dni po jego ogłoszeniu - 24 czerwca. S tro n a fran cu sk a p o p a rła istotę 1 cele m o ra to riu m , aczkolw iek w skazała n a kolejną konieczność dużych pośw ięceń sw ego k ra ju . G łów nym zastrzeżeniem było nieuw zględnienie spłaty „bezw arunkow ej” części reparacji zapisanej w planie Y ounga. F rancuzi w skazyw ali, że je st to niezbędne d o za ch o w a n ia ciągłości i gw arancji u trz y m a n ia za sad y w n o szen ia o d sz k o d o w a ń w o jen n y c h p rzez N iem cy. Z n ają c tru d n ą sytuację swego dłużnika, za p ro p o n o w ali, by su m a w ynikająca z części bezw arunkow ej zo stała p rz e k a z a n a przez ten k ra j d o B anku R o zra ch u n k ó w M iędzynarodow ych (B R M )39. In sty tu cja ta m iała następnie przekazać ją z pow rotem d o Niem iec w form ie pożyczki. Z k red y tu BRM pow inny też - w edług F ran c u zó w - skorzystać k raje E u ro p y Środkow ej i W schodniej, k tó re ucierpią na odcięciu dopływ u reparacji. R ząd paryski uzasadniał, że d o d atk o w e kredyty są niezbędne dla u ra to w an ia go sp o d ark i niem ieckiej, a sam o m o ra to riu m nie przyniesie efektu. Je d n a k potw ierd zo n o so lidarność z A m erykanam i w walce z kryzysem '40.
37 PR FR U S, lidge do Stimsona, 22 VI 1931, s. 49.
" Ibidem, Sackett (am basador amerykański w Niemczach) do Stimsona, 23 VI 1931, s. 50-54. ” Bank R ozrachunków M iędzynarodow ych (Bank o f In tern atio n al Settlem ents) byl instytucją założoną na konferencji w Hadze w styczniu 1930 r. w celu regulow ania wszystkich spraw związanych ze sprawą reparacji i długów wojennych, mającą również wspierać gospodarkę światową kredytam i. J . Kiwerska, M iędzy izolacjonizmem a zaangażowaniem. Europa w polityce zagranicznej Stanów Zjednoczonych od Wilsona do Roosevelta, Poznań 1995, s. 269. Zob. także: I*. Kinzig, The Bank o f International Settlements, London 1932.
,0 Odpowiedź francuska na propozycję am erykańską, 24 VI 1931, „ L ’Espirit International” , O ctobre 1931, s. 661-662.
Prezydent H oover wyraził duże zniecierpliwienie postaw ą Paryża. Stwierdził naw et, że poniew aż sceptycyzm F ran cji zniszczył pozytyw ny efekt psycho-logiczny, jaki m iało przynieść m oratorium , należy ten kraj ukarać wyłączeniem spod jego działania. Zgłosił rów nież propozycję, by z każdym innym krajem negocjow ać o so b n o w arunki odroczenia spłat. Stim son z tru d em odw iódł go od odpow iedzenia Paryżow i w ten sposób. A m erykański prezydent, nigdy wcześniej nie odczuw ający sen ty m en tu d o F ra n c ji, od m o m e n tu zakw estionow ania przez nią m o ra to riu m czuł d o p olityków tego kraju g łęboką niechęć. U w ażał, że są obciążeni obsesyjną podejrzliw ością, a ich p o lity k a je s t sk ra jn ie eg o isty czn a. N a to m ia s t s e k re ta rz s ta n u S tim so n uw ażał francuskie propozycje za ro z sąd n ą p o dstaw ę d o przered ag o w an ia m o ra to riu m . Tw ierdził, że najw ażniejsze w tej sytuacji było szybkie ustalenie kon k retn y ch w aru n k ó w działania, by N iem cy m ogły naty ch m iast zająć się o d b u d o w ą swych finansów i by wrócił d o tego k ra ju k a p ita ł zagraniczny41. Jedynym pozytyw nym efektem odm ow y przez F ran c ję bezw arunkow ego przyjęcia m o ra to riu m był - w edług H o o v e ra - k o n iec d otychczasow ej jednom yślnej w spółpracy francusko-brytyjskiej w spraw ie długów w ojennych42. Także opinie polityków francuskich nie były zbyt przychylne dla propozycji am erykańskich. W praw dzie tezy zaw arte w odpow iedzi francuskiej z 24 czer-w ca zostały przyjęte przez Izbę D eputo czer-w an y ch , jed n ak że d e b a ta trczer-w a ła całą noc - z 26 n a 27 czerwca, a tekst końcow y został zaakceptow any w ostatniej chwili dzięki solidarnem u głosow aniu za nią w szystkich socjalistów 43. Z a -pow iedziano też, że depu to w an i nie zgodzą się na jakiekolw iek dalsze ustępstw a. D o d a tk o w o żąd an o od N iem iec gw arancji pokojow ej polityki i rezygnacji z p ró b zm ian tra k ta tu w ersalskiego. Szczególnie wypowiedzi p osłów lewicy (m . in. L eo n a B lum a) były n acech o w an e p rz ek o n an iem o coraz dalej idących odstępstw ach od tego d o k u m en tu . N iep o k o jo n o się także o stan finansów F rancji, k tó re kolejny raz m iały zostać uszczuplone44. R ów nież w prawicowym dw utygodniku francuskim „R evue des deux M o n d es” a u to r zajm ujący się spraw am i polityki zagranicznej - R ené P inon - w ostrych słow ach skrytykow ał propozycję H o o v era. Tw ierdził, że F ra n c ja oczekiw ała w praw dzie pom ocy am erykańskiej dla E u ro p y , ale raczej w postaci pożyczek przekazyw anych przez B R M oraz poprzez anulow anie zadłużenia. Ocenił ogłoszone m o ra to riu m ja k o półśrodek nie m ogący p opraw ić ani sytuacji gospodarczej, ani przyw rócić dobrych stosunków m iędzynarodow ych. W edług
41 D BFP, Lindsay do H endersona, 24 VI 1931, dok. 83.
42 H oovera zawsze niepokoił „wspólny fro n t” francusko-brytyjski wywierający naciski na władze Stanów Zjednoczonych w celu zredukow ania bądź całkowitej likwidacji zadłużenia. Prezydent postrzegał te działania jak o „sojusz antyam erykański” . T. G. Joslin, Hoover..., s. 335.
43 J . Wheeler-Hennelt, The Wreck..., s. 60. O decyzji francuskiego parlam entu: M . Soulie, La vie politique d 'Edouard Herriot, Paris 1962, s. 337.
P in o n a, skutkiem b ra k u zaufania do N iem iec i n ieprzyznania im pożyczki przez now ojorski B ank R ezerw F ederalnych było dalsze w ycofyw anie przez inwestorów zagranicznych funduszy z Niemiec. Uważał, że pieniądze z reparacji zaoszczędzone przez N iem cy nie są w ystarczające dla podniesienia się tego k raju z zapaści i w ypłyną stam tąd ,ja k z dziuraw ego n ac zy n ia” . P in o n a o b u rz ały ta k ż e nieprzychylne k o m en tarze p rasy zag ran iczn ej n a tem at stanow iska zajętego przez F rancję. Stw ierdził, że nie była o n a zobo w iązan a d o pośw ięcenia swych interesów dla d o b ra Niem iec. W ystąpienie H o o v e ra nazw ał „gestem te a tra ln y m ” , p ró b ą „m o raln eg o sz a n ta ż u ” , w swej istocie będącym tylko „ o b ro n ą interesów am erykańskich fin an sistó w ” 45.
Z dając sobie sprawę z tych nastrojów , strona am erykańska zdecydow ała się na podjęcie rozm ów . Przed swoim wyjazdem d o F ran cji sek retarz skarbu M ellon o trzym ał d o k ład n e w skazów ki od H o overa. P rzede w szystkim m iał podkreślać, iż wejście w życie m o ra to riu m jest spraw ą b ard zo pilną i że najlepszym rozw iązaniem byłoby przyjęcie go bez pop raw ek , gdyż K on g res m oże z ich pow odu odrzucić cały projekt. A m erykański p rezydent uw ażał za niem ożliw ą do p rzeprow adzenia fran cu sk ą propozycję d o ty czą cą pom ocy krajom E u ro p y Ś rodkow ej z pieniędzy uzyskanych przez w płaty d o BRM bezw arunkow ej części reparacji. W edług niego, jeśli N iem cy m iałyby w ogóle płacić tę część swych zobow iązań, to pow inny one w rócić w form ie pożyczki w yłącznie d o nich, gdyż w przeciw nym razie kraj ten poniesie d o d a tk o w e straty . Pożyczka ta m iała być sp łaco n a w ra ta c h ro złożonych na 10 lat. H oover zagroził, że jeżeli Paryż nie zgodzi się na taki okres, stro n a am erykańs-k a serykańs-króci rów nież czas przeznaczony n a spłacanie długów francuserykańs-kich. Prezy-d en t nie zgaPrezy-dzał się rów nież z propozycją, by zaw ieszone płatności były realizow ane w całości w następnym roku. Problem stanow iły także o d szk o d o -w ania -w form ie do sta-w to -w aró -w - u-w ażał, że po-w inny być utrzym ane, a bezw arunkow a część reparacji m iała być pom niejszona o ich w a rto ść46.
T ym czasem Edge wysyłał telegram y do W aszyngtonu podk reślając, że plan przedstaw iony przez H o o v e ra nie był w ystarczający do rozpoczęcia rozm ów z F ran c ją . D o m ag ał się w ysłania bardziej k o n k re tn y c h i m ożliw ych d o przyjęcia w arunków . A larm ow ał, że jeśli F ran cu zi nie o trzy m a ją żadnych ustępstw , to rząd L avala, k tó ry był dość przychylny idei m o ra to riu m , b ro n iąc się przed upadkiem , usztywni swoje stan o w isk o 47. Je d n a k rów nież H o o v e r znalazł się w trudnej sytuacji, gdyż pojaw iły się głosy ze strony k o n gresm anów (na przykład sen a to ra W illiam a B o rah a - szefa senackiego
45 R. l’inon, Chronique de la quinzaine, „Revue des deux M ondes” , 1 V il 1931, s. 240, 1 VIII 1931, s. 713. Por. C. J . Ginoux, L ’économie française entre les deux guerres 1919-1939, Paris brw, s. 345.
46 PR FR U S , Stimson do A therlona (chargé d ’affaires w Wielkiej Brytanii), 24 VI 1931, s. 65-68.
K o m ite tu S praw Z agranicznych), że w p rz y p ad k u zm ian w m o ra to riu m w ycofają d la niego swe poparcie. H o o v er rów nież obaw iał się ustępstw w obec F ran cji, szczególnie w zrostu jej w ym agań i d ążenia d o całkow itej redukcji długów . U w ażał j ą za kraj ta k p o tężn y fin an so w o , że b ra k reparacji przez ro k nie spow odow ałby żadnych w ielkich szkód. P ostaw ę Francji postrzegał jak o działanie o charakterze ściśle politycznym, skierow anym przeciw N iem com , a tak że S tanom Z jednoczonym 48. W obee tego Stim son polecił E d g e’owi d yskutow ać z F ran cu zam i wyłącznie o przyjęciu pierw otnej wersji p lan u H o o v era, przedstaw iając sytuację ze stro n y am erykańskiej, a także p rzekonując, że bez udziału S tanów Z jednoczonych nie będzie m o żn a zorganizow ać pom ocy dla Niem iec. A m b asa d o r E dge ja k o argum ent m iał p o d ać fakt, że niem al wszystkie pań stw a europejskie zaakceptow ały już m o ra to riu m , w obec czego F ra n c ja zostanie izolow ana w sw oich dążeniach. G d y b y te argum enty nie zostały przyjęte, am erykański sek retarz stanu polecił przedstaw ić propozycję L eo n a F ra se ra . A m erykański d y re k to r BRM sugerow ał, by N iem cy w płaciły 500 m in m arek d o tej instytucji ja k o sym bol ko n ty n u acji p lan u Y o u n g a, co m ogłoby zadow olić F ran cję, a nie spow o-dow ałoby trudności z transferem oraz byłoby zgodne z duchem m o ra to riu m 49. 26 czerw ca Edge wysłał do B rian d a list, w któ ry m zapraszał go do rozpoczęcia negocjacji z przebyw ającym w P aryżu sekretarzem sk arb u M eilo- nem . T ego sam ego d n ia do E u ro p y udał się S tim son, by osobiście kierow ać negocjacjam i. M iał on zam iar przek o n ać F ran c u zó w do ja k najszybszego przyjęcia m o rato riu m bez postulow anych przez nich zastrzeżeń. Był p rz ek o n a-ny, że w przeciw nym w ypadku cała idea upadnie, gdyż inne kraje rów nież poczują się upraw nione do zgłaszania swoich uwag. M iał poza tym pełnom oc-nictw a d o przedstaw ienia F ran cu zo m opisanego wcześniej p lan u F rase ra. H oover polecił m u rów nież nie zajm ow ać się szczegółami technicznym i realiza-cji jego propozyrealiza-cji, zostaw iając je d o ro z p atrze n ia specjalnem u kom itetow i ekspertów , k tó ry m iał o b ra d o w ać po osiągnięciu p o ro zu m ien ia francusko- -am erykańskiego50. A m erykanie mogli liczyć również na poparcie Brytyjczyków, którzy obaw iali się rozciągnięcia ko n tro li finansow ej F ran c ji nad N iem cam i. Z g odnie tw ierdzili, że w p rz y p ad k u o d rzucenia m o ra to riu m F ra n c ja będzie m usiała spłacać swe długi w ojenne, a także w yasygnow ać ze swego funduszu gw arancyjnego w B R M odszk o d o w an ia wierzycielom N iem iec51.
27 VI 1931 r. rozpoczęły się w P aryżu rozm ow y m iędzy L avalem , F landi- nem i B riandem a M ellonem i Edgem . Jednocześnie w Berlinie a m b a sa d o r
4* The Memoirs o f Herbert Hoover, vol. 3: the Great Depression 1929-1941, New York 1952, s. 172.
49 PR FR U S, Stimson do Edge’a, 25 VI 1931, s. 75-77.
50 Ibidem, R obert Castle (pełniący obowiązki sekretarza stanu) do Stim sona, 26 VI 1931, s. 77-82.
am erykański S ackett rozm aw iał z B runingicm o w a ru n k ach m ożliw ych do przyjęcia przez Niem cy. K anclerz odm aw iał od p o cz ątk u zaak ce p to w an ia propozycji francuskiej, ale również planu F rasera. U w ażał także za politycznie niem ożliw e publiczne potw ierdzenie akceptacji N iem iec d la p lan u Y ounga, czego m iędzy innym i dom agali się F ran cu zi.
Podczas rozm ów z M ellonem Laval przedstawił więcej szczegółów p ro p o n o -wanego rozdysponow ania reparacji - 4/5 BRM m iałby przeznaczyć n a pożycz-kę dla Niemiec, a 1/5 - dla krajów E uropy Środkow ej, k tó ra byłaby spłacana przez pięć lat. M ellon, wiedząc o stanow isku B runinga w obec tej propozycji, wyraził obaw ę, że rząd niemiecki jej nie zaakceptuje. F rancuzi rów nież zdecy-dow anie odrzucili przyjęcie m o rato riu m , nie podając zastrzeżeń. Poniew aż nie chcieli jed n ak , by nastąpił im pas w rozm ow ach, więc zgłosili kolejną pro p o zy -cję: F ra n c ja m iała przekazać do dyspozycji B RM sum ę ró w n ą francuskiej części spłat bezw arunkow ych, k tó rą Niemcy m ogłyby wziąć ja k o pożyczkę na korzystnych w arunkach. D la krajów E uro p y Środkow ej m ian o przekazać 1/5 tej kw oty. Od Niem iec żą d an o gw arancji, że pożyczka zostanie p rzeznaczona w yłącznie n a cele zw iązane z o d b u d o w ą g o sp o d arczą52, ale W aszyngton odrzucił i tę propozycję ja k o sprzeczną z duchem m o ra to riu m . Z g o d zo n o się jedynie, by po ro k u wolnym od wszelkich zobow iązań, reparacje były
realizo-wane w ciągu 25 lat, a nie 35 (jak było przew idziane w planie Y ounga), i aby bezw arunkow ą część odszkodow ań w ojennych w całości pożyczyć N iem com . R ząd am erykański p o trak to w a ł to ja k o ostateczne ustępstw o, pod g roźbą całkow itego zerw ania negocjacji. Z auw ażo n o p o n a d to , że sytuacja finansow a Niem iec jest tak tru d n a , że p ra w d o p o d o b n ie nie będą w stanic zapłacić reparacji, a w p rzy p ad k u o d w ołania m o ra to riu m F ra n c ja będzie m u siała bez ich dopływ u spłacić swe długi S tanom Z jednoczonym i W ielkiej B ry tan ii53. Z drugiej strony było oczywiste, że F ran cja jest w stanie wypełnić te zobow iązania, zaś niepowodzenie m oratorium m ogło spow odow ać kom pletną k atastro -fę finansow ą w Niemczech, d o czego S tany Z jednoczone nie chciały dopuścić. P ozycja F ran c ji w negocjacjach wciąż była więc silna.
Tym czasem stro n a niem iecka ogłosiła, że nie m oże w yrazić zgody na propozycję francuską, co d o d atk o w o utrudniło paryskie negocjacje. A m eryka-nie przew idyw ali, iż w tej sytuacji F ran c ja będzie się czuła u p ra w n io n a do wywierania na Niemcy nacisku politycznego. F rancuzi nic ukryw ali zresztą, że w zam ian za zaakceptow anie m oratorium chcieli uzyskać od Niem ców gw aran-cję status quo w E u ro p ie o raz rezygnaaran-cję tego pań stw a z walki o strefy wpływów w E uropie Środkow ej i na B ałkanach. A m erykanie byli zdecydow a-nie przeciw ni w ysuw aniu takich żą d ań , a-nie tylko z p o w o d u zasadniczego am erykańskiego dystansu do spraw politycznych Starego K ontynentu, ale także
52 PR FR U S, Edge do Castle’a, 27 VI 1931, s. 86-87. 53 Ibidem, Castle do Edge'a, 27 VI 1931, s. 88-91.
przez postrzeganie F ran cji ja k o p ań stw a dążącego d o hegem onii politycznej i ekonom icznej, co uw ażano za zagrożenie d la pokoju.
W tym czasie zaczęła się kształtow ać koncepcja w ysunięta p o czątkow o przez B rytyjczyków , zak ładająca, że N iem cy pow inni w ykonać ja k iś „gest dobrej w oli” . Pracow nicy am basady brytyjskiej w Berlinie wywierali naciski, by N iem cy dobro w o ln ie zrezygnow ali z unii celnej z A ustrią, co m ogłoby p opraw ić negatyw ne n astro je we F rancji. P róbow ali rów nież przekonać A m erykanów , że pow inni przyłączyć się d o ich d ziała ń 54. Je d n a k H oover pow strzym yw ał się od w ydania na to zgody, obaw iając się, że zostanie osk arżo n y o w łączanie swego k ra ju w problem y polityczne E uro p y . Był to jeden z „grzechów głów nych” przeciw obow iązującem u w S tan ach Z
jed-noczonych izolacjonizm ow i i, w przy p ad k u wyjścia na jaw takich działań, polityczna pozycja H o o v e ra byłaby zniszczona. A m erykanie woleli, by F ran cu zi porozum ieli się w tych kw estiach bezpośrednio z N iem cam i55. Oni je d n a k zajęli nieprzejednane stanow isko, licząc n a to, że w razie fiaska rozm ów am erykańsko-francuskich i tak otrzym ają pom oc ze S tanów Z jed-noczonych. T a k a nieoficjalna sugestia pojaw iła się w w ypow iedziach dla prasy w spółpracow ników sekretarza skarbu, m . in. O gdena M illsa56. R ozm ow y francusk o -am ery k ań sk ie toczyły się m im o to nadal. F ran c u zi zapoznali się z o sta tn ią propozycją H o o v era, lecz nie zaakceptow ali jej, tłu m acząc się tru d n ą sytuacją polityczną na forum Z grom adzenia N arodow ego. A m erykanie zasugerow ali, że według instrukcji prezydenta, gdy to porozum ienie nie zostanie podpisane, F ra n c ja zostanie w yłączona spod d ziała n ia m o ra to riu m . D alsze negocjacje na ten tem at m iały być p ro w ad zo n e indyw idualnie z innym i państw am i. P. F la n d in zadeklarow ał, że przedstaw i am ery k ań sk ą propozycję R adzie M inistrów , choć w ątpił, iżby została o n a p rz y ję ta '7.
N astępnego d n ia - 1 lipca - Edge przekazał rządow i paryskiem u m em o ra n d u m , k tó re nadeszło z am erykańskiego D e p a rta m e n tu S tanu, w któ ry m p o d sum ow ano dotychczasow e rozm ow y. Z a kwestie, w których osiągnięto k om prom is, u znano rezygnację F ran c ji z o trzym yw ania wszelkich spłat z Niem iec przez ro k o ra z zasadę k o ntynuacji spłat bezw arunkow ych przy zapew nieniu N iem com zupełnego zw olnienia ze zobow iązań. Stanow isko rządów różniło się je d n a k znacznie jeszcze w kilku kw estiach. Po pierw sze, F ran cu zi nalegali, by pożyczki z BRM były przykazyw ane przedsiębiorstw om
54 D B F P , H enderson do Newtona (am basadora brytyjskiego w Stanach Zjednoczonych), 29 VI 1931, dok. 93; F. W. Focrstcr, Germany and Austria. An European Crisis, „Foreign A ffairs” 9 VII 1931, vol. 9, s. 622.
53 Hoover zezwolił jednak na działanie swych dyplom atów w Berlinie w celu skłonienia rządu niemieckiego do rezygnacji z planowanej budowy małych okrętów wojennych, lecz Briining odrzucił tę propozycję. F. Costigliola, Awkward Domination..., s. 237.
56 E. W. Bennett, Germany..., s. 189.
przem ysłow ym i finansow ym , a nie rządow i niem ieckiem u. A m erykanie tw ierdzili z kolei, że byłoby to sprzeczne z celem m o ra to riu m , gdyż w tym p rzy p ad k u nie przyniesie to rządow i niem ieckiem u żadnej ulgi. P oza tym nie zgadzano się z propozycją F ran cji, by 25 m in d o laró w w płaconych przez N iem cy do B R M było w ykorzystane do udzielenia pożyczek k ra jo m E u ro p y Środkow ej, gdyż de fa c to zobow iązyw ałoby to N iem cy do k o n ty n u o w an ia spłat odszk o d o w ań , co rów nież stanow iło w yłom w p ro p o n o w a n y m przez H o o v e ra planie. Problem stanow iło też ustalenie okresu p o m o rato ry jn y c h zw rotów zobow iązań. S tro n a am ery k ań sk a stanow czo o p o w iad a ła się za ich rozłożeniem na 25 lat, podczas gdy F ra n c ja przew idyw ała n a to ty lk o d w a lata. F ra n c ja chciała rów nież uzyskać zapew nienie, że nie będzie m usiała w płacać d o B R M 120 m in d o laró w n a fu ndusz gw arancyjny, do czego zobow iązyw ał ją plan Y o u n g a 58.
F ran cu zi zdaw ali sobie spraw ę, że w tym d ram atycznym m om encie rozm ów m uszą przystać n a jak iś k om prom is. U znali więc m e m o ra n d u m z 1 lipca za d o b rą bazę do dalszych p ertrak tacji i wyrazili gotow ość pójścia na ustępstw a w spraw ie okresu zw rotu zaw ieszonych płatności o ra z funduszu gw arancyjnego. C o do rozw iązania drugiego z p roblem ów , p ro p o n o w a li żeby dyrek to rzy B anku zgodzili się zin terp reto w ać korzystnie d la F ran c ji o d p o w ied n i a rty k u ł p lan u Y o u n g a i ustalić m n iejszą k w o tę fu n d u sz u gw arancyjnego. N am aw ian o też Stany Z jednoczone, by w ykorzystały własne fundusze n a po m o c krajom E uro p y Środkow ej, a M ellon zasugerow ał wtedy, by banki centralne F rancji, S tanów Z jednoczonych i W ielkiej B rytanii zagw arantow ały p o 10 m in d o laró w dla tych krajów . P rop o zy cja ta k a p ad ła m im o początkow ej niechęci A m erykanów uw ażających, że d ziałanie takie w spiera wpływy francuskie w E uropie, k tó re uw ażali za zbyt rozległe; po d o b n eg o zdania byli Brytyjczycy59.
S p o tk a n ie am ery k a ń sk o -fra n c u sk ie w zbudziło niew ielkie nadzieje na kom prom is, lecz wciąż pozostaw ały do uzgodnienia w ażne kwestie. R ozm ow y p a ry sk ie były śled zo n e z w ielką uw agą, tym b ard ziej że czas d z ia ła ł zdecydow anie n a n iekorzyść m o ra to riu m ; p o g a rsz a ła się też dosło w n ie z d n ia na dzień sy tu acja g o sp o d a rc z a w N iem czech60. R ząd brytyjski z a p ro p o n o w a ł w ów czas zw ołanie d o d atk o w e j konferencji d o L o n d y n u .
“ Memorandum dostarczone przez ambasadora Stanów Zjednoczonych w Paryżu, 1 VII 1931, „ L ’Espirit International” , O ctobre 1931, s. 663-667.
59 D B FP, Tyrrell do H endersona, 2 VII 1931, dok. 114.
60 Od 1 lipca na now o rozpoczęło się wycofywanie kapitałów zagranicznych z Niemiec. 6 lipca Reichsbank ogłosił, że z Niemiec odpłynęło kolejne 100 min marek. A. J . Toynbee, Survey..., s. 78. Podczas kryzysu mającego miejsce wiosną i latem 1931 r. z Niemiec wycofano 2/3 kredytów krótkoterm inow ych (2,9 mld m arek). 60% tej sumy wycofali Amerykanie, 10% Francja. J . W. Wheelcr-Bcnnett, The Wreck..., s. 73. Por.: E. F. Gay, The Great Depression, [w:] Fifty Years o f Foreign Affairs, ed. H. F. A rm strong, New Y ork 1972, s. 101.
W łaśnie tam m iały się rozstrzygnąć problem y o późniające podpisan ie m o -ra to riu m , k tó re były postrzegane ja k o czysto techniczne. S tro n a f-ran cu sk a je d n a k w yraźnie g rała n a zwłokę, zdecydow ana w ykorzystać tru d n ą sytuację do zrealizow ania wszystkich swoich celów. Briand przyjął w praw dzie propozy-cję brytyjską, ale zaznaczył, że m inistrow ie nie m o g ą opuścić P ary ża przed 6 lipca, czyli d o zakończenia sesji p a rla m e n tu 61.
Postaw a ta k a niesłychanie irytow ała A m erykanów , ale praktycznie zmuszała ich d o d ziała n ia . 4 lipca M ellon p o in fo rm o w a ł, że rz ąd am ery k ań sk i ostatecznie zaakceptow ał zasadę k o n ty n u o w an ia sp łat bezw arunkow ej części reparacji w edług p lan u Y ounga. P o zo stała jeszcze kw estia okresu o d d a n ia uzyskanej w ten sposób przez N iem cy pożyczki. A m erykanie zdecydow ali się je d n a k w ycofać z negocjacji n a ten tem at; ta k więc decyzja m iała być p o d jęta bez ich udziału, podczas zapow iedzianych bezpośrednich rozm ów francusko-niem ieckich62.
Poniew aż rozm ow y francusko-am erykańskie przeciągały się dłużej niż za p lan o w an o , na świecie w zrastał niepokój. P an o w ała o pinia, że p ropozycja H o o v e ra zostanie odw ołana, u n ik an o więc inwestycji w N iem czech, wciąż w ycofyw ano także stam tąd fundusze. 3 lipca ogłoszono b a n k ru ctw o jednego z najw iększych koncernów przem ysłow ych w N iem czech - N o rd d e u tsch e W ollk äm m erei, a la rm u ją c a była też sy tu acja wielu p o tężn y ch b an k ó w . W obec tego F rancuzi i A m erykanie w ydali w spólny k o m u n ik a t, że p o ro -zum ienie w najw ażniejszych kw estiach ju ż osiągnięto, a d o om ów ienia pozostały jedynie szczegóły n atu ry technicznej.
T ra g ic zn a sytuacja gospodarcza, a także naciski ze strony am erykańskiej i brytyjskiej skłoniły B riininga do złożenia 5 lipca publicznego ośw iadczenia, iż k w o ty zaoszczędzone przez N iem cy dzięki m o ra to riu m nie z o sta n ą przeznaczone na zbrojenia63. F a k t ten został niewątpliwie pozytywnie odebrany przez F rancję, choć zapewne spodziew ała się większych politycznych ustępstw.
Porozum ienie m im o to nie było jeszcze wcale pew ne - w ciąż trw ały dyskusje, k tó re spraw y m o żn a przekazać kom itetow i ekspertów , a k tóre z nich w ym agają ja k najszybszego ustalenia. S ytuacja była nadal bardzo napięta. K ażdy punkt propozycji obu stron był om aw iany bardzo szczegółowo, co przynosiło wciąż nowe kontrow ersje i żądania przeredagow ania propozycji6'. W końcu rozm ow y przyniosły k o n k re tn y rezultat: 5 lipca o godzinie 2.30, po całonocnych negocjacjach, do W aszyngtonu zostały w ysłane podstaw y um ow y z a a k ce p to w an e przez rząd fran cu sk i. Z aw ierały one zgodę na zaw ieszenie w szystkich z o b o w ią z a ń m ię d z y n a ro d o w y c h n a ro k od
61 D BFP, H enderson do Newtona, 2 VII 1931, dok. 116. 62 PR FR U S, Edge do Castle’a, 4 VII 1931, s. 135.
63 A. J . Toynbee, Survey..., s. 77; E. A. Rosen, Hoover, Roosevelt and the Brain Trust, New Y ork 1977, s. 74.
1 VII 1931 r., z w yjątkiem bezw arunkow ej części reparacji - 612 m in m arek. K w o ta ta, przekazyw ana do B R M , m iała być pożyczona N iem com pod zastaw obligacji kolei g w arantow anych przez rząd. S płata części w arunkow ej m iała być realizow ana w 12 rocznych ratach , począw szy od 1 VII 1932 r. T e sam e w aru n k i m iały dotyczyć spłat długów w ojennych. Z ap la n o w an o rów nież utw orzenie specjalnego funduszu w w ysokości 30 m in d o laró w , gdy banki centralne S tanów Z jednoczonych, F ran c ji i W ielkiej B rytanii zgodzą się w płacić n ań po 10 m in K w o tę tę m iał rozdzielić B RM krajo m , k tó re m o ra to riu m pozbaw iało reparacji niem ieckich.
F ra n c ja postaw iła rów nież d o d atk o w e w arunki przyjęcia pow yższych ustaleń: zm niejszenie przez B R M sum y funduszu gw arancyjnego, w yw iązanie się N iem iec z za k o n trak to w an y c h wcześniej reparacji spłacanych w tow arach o ra z określenie przez rząd niem iecki celów przeznaczenia uzyskanych śro d -ków 65. O dpow iedź am ery k ań sk a d o ta rła d o P ary ża jeszcze tego sam ego dnia. W aszyngton nie chciał przyjąć francuskiej propozycji ja k o podstaw y p o ro z u m ie n ia . W telegram ie C a stle ’a do E d g a m o ż n a zauw ażyć silne rozdrażnienie p o staw ą F rancji. W aszyngton stał n a stan o w isk u , że dalsze przedłużanie o b ra d i kom plikow anie m o ra to riu m H o o v e ra przez „m głę technicznych szczegółów ” w ypacza jego sens i nieodpow iedzialnie odw leka p o p ra w ę sytuacji gospodarczej w N iem czech. C astle polecił d o starc zy ć F ran c u zo m o stateczną propozycję, której odrzucenie m iało spow odow ać n atychm iastow e zerw anie negocjacji. W ładze am erykańskie ośw iadczyły, że w tym przyp ad k u w ina za fiasko m o ra to riu m będzie leżała w yłącznie po stronie Francji i w taki sposób odbierze to m iędzynarodow a opinia publiczna.
Irytacja W aszyngtonu jest wyczuwalna naw et w oficjalnej nocie zawierającej propozycję ostatecznego porozum ienia. W przeciwieństwie do poprzednich, nic była u trzy m a n a w przyjaznym tonie. Z aw ierała osk arżen ia pod adresem Francji, k tó ra przez swój sprzeciw „wypaczyła jasność, zrozum iałość i prostotę” propozycji ogłoszonej w celu pom ocy najbardziej potrzebującym 66. W skazano również na tragiczne efekty przeciągających się rozm ów , k tóre odczuły państw a E u ro p y Środkow ej. Jedyne pow ażniejsze zastrzeżenie rządu am erykańskiego dotyczyło d o staw tow arów w ram ach reparacji - obciążało to znacznie rząd niem iecki, a tym sam ym nie było zgodne z celem m o ra to riu m . A m erykanie zarzucali rów nież politykom francuskim , iż w ich propozycji znalazły się w arunki, k tó ry ch rząd am erykański nie m oże spełnić, gdyż angażow ałby się w n iepożądanym sto p n iu w spraw y europejskie. Z a przykłady takich w a ru n -ków podano: oficjalne zobow iązanie Banku Rezerw Federalnych d o wzięcia na siebie części pożyczki dla E u ro p y C entralnej czy p róby w ym uszenia udziału S tanów Z jednoczonych w spraw ach dotyczących reparacji niem ieckich.
65 PR FR U S, Edge do Castle’a, 5 V il 1931, s. 141-142.
Poniew aż Francuzi dobrze znali zasady polityki am erykańskiej, w ym agania te od eb ran o ja k o kolejne działania wcelu przedłużania negocjacji. W obec tego rząd Stanów Zjednoczonych zażądał wydania wspólnego oświadczenia, zawiera-jącego przyjęcie zasady m o rato riu m H oovera. O droczone płatności m iały być zw racane w dziesięciu rocznych ratach , począw szy od 1 V II 1933 r., a sum a reparacji bezw arunkow ych - w płacana do B RM i p rz ek az an a z pow rotem niem ieckim kolejom . Z apow iedziano rów nież pom oc d la krajów E uro p y Środkow ej, jed n ak bez p o d an ia konkretów , n ato m iast inne kwestie m iały być ro z p atry w an e po podpisaniu poro zu m ien ia przez kom itet ek sp e rtó w 67.
W aru n k i am erykańskie, przedstaw ione w sposób ta k zdecydow any, nie zrobiły na F ran cu zach spodziew anego w rażenia. Nie przyjęli cni n atychm iast p rz ed staw io n eg o w nocie p ro je k tu , a d yskusje trw ały jeszcze d w a dni - 5 i 6 lipca. R o zp atry w an o wciąż problem tra k to w a n ia do staw w tow arach: stro n a fran cu sk a nie chciała wziąć na siebie odpow iedzialności za zerw anie istniejących k o n trak tó w . M im o zdecydow anego stanow iska A m erykanów z noty z 5 lipca, udało się osiągnąć w tej spraw ie porozum ienie korzystne d la F rancji. Z go d zo n o się, by rów n o w arto ść tych do staw była w p łacan a do BRM i tra k to w a n a ja k spłaty bezw arunkow e rep aracji68. W tedy F ran cu zi zdecydow ali się w yrazić zgodę n a pozostaw ienie decyzji w pozostałych kw estiach kom itetow i ekspertów . W yrazili rów nież chęć zo rganizow ania w Paryżu konferencji przedstaw icieli krajów szczególnie zainteresow anych k o n ty n u acją spłat odszkodow ań p o okresie m o ra to riu m .
6 lipca doszło w końcu d o podpisan ia w spólnego ośw iadczenia stron am erykańskiej i francuskiej, czyli „ p o d staw p o ro z u m ie n ia” . Z nalazło się tam stw ierdzenie o zawieszeniu długów m iędzyrządow ych w okresie od 1 VII 1931 r. do 30 VI 1932 r., wynegocjowany wcześniej sposób zużytkow ania części spłat bezw arunkow ych o raz p ro p o n o w an y przez A m erykanów w nocie z 5 lipca sposób ich spłacania. O so b n ą część p orozum ień stanow iło ośw iad-czenie Francji w spraw ach „nie dotyczących rządu am erykańskiego” . Z apisano tam konieczność zorganizow ania w spólnych działań przez pośrednictw o B RM w celu pom ocy krajom europejskim tracącym na ogłoszeniu m o ra -to riu m , porozum ienie F ran cji z B RM w spraw ie funduszu gw arancyjnego o raz przekazanie spraw y dostaw tow arow ych kom itetow i ekspertów . F ra n c ja zastrzegła sobie również praw o w ym agania od rządu niemieckiego zabezpieczeń dotyczących użycia środków zaoszczędzonych przez budżet Rzeszy w yłącznie w celu popraw y sytuacji gospodarczej69.
67 Ibidem, Castle do Edge’a, 5 VII 1931, s. 150-157. “ D BFP, Tyrrell d o H endersona, 6 VII 1931, dok. 139.
69 PR FR U S, Podstawy porozum ienia am erykańsko-francuskiego, 6 VII 1931, s. 162. Zobacz także: D BFP, Tyrrell do H endersona, 7 VII 1931, dok. 148. Tekst francuski: „ L ’Espirit International” , O ctobre 1931, s. 668. Tekst polski: „Przegląd Polityczny” , wrzesień 1931, z. 3, załącznik, s. 1-2.
W praw dzie istniało jeszcze kilka niedom ów ień, lecz w swoim oświadczeniu z 6 lipca H o o v e r m ógł stwierdzić, że wszyscy najw ięksi wierzyciele św iata przyjęli jeg o propozycję. W sp o m n iał o ich pośw ięceniu, a szczególnie A m erykanów , którzy po raz kolejny udow odnili swój h um anitaryzm . W yraził p rzekonanie, że K o n g res zaakceptuje m o ra to riu m na swej sesji, k tó ra m iała odbyć się d o p iero w grud n iu 1931 r., o ra z stw ierdził, że inicjatyw a ta w prow adzi św iat na drogę p ro sp e rity 70.
W krótce okazało się, iż przew idyw ania te się nie spraw dziły. W W aszyn-g tonie o dbyło się spotkanie z p o litykam i am erykańskim i w am basadzie francuskiej, podczas k tó reg o P aul C laudel wzniósł toast: „za kryzys, k tó -rego uniknęliśm y i za k atastro fę, k tó ra n adejdzie” 71. Rzeczywiście, kryzys w N iem czech został o p an o w an y tylko na kilka dni. Ju ż 13 lipca w strzym ał w ypłaty jeden z najw iększych b anków w k ra ju - D a rm stá d te r B ank. Z ostały zaw ieszone także spłaty k ró tk o term in o w y c h pożyczek zag ranicznych72. M o ra to riu m nie przyniosło więc oczekiw anych rezultatów ; zapew ne było p r o -pozycją niew ystarczającą, by N iem cy m ogły podnieść się z tak głębokiego kryzysu.
O d m o w a F ra n c ji n aty ch m iasto w e g o przyjęcia m o ra to riu m H o o v e ra m iała n a pew no wpływ na sytuację go sp o d arczą rów nież w tym kraju. Spow odow ała to p a n ik a zagranicznych inw estorów w ycofujących kapitały , p rzekonanych, że m o ra to riu m nie zostanie ogłoszone. T ru d n o jed n oznacznie stw ierdzić, czy Niem cy p o k onałyby swe tru d n o ści w p rz y p a d k u n aty ch m ias-tow ego przyjęcia propozycji H o o v e ra (jest to raczej w ątpliw e), je d n a k przeciągające się negocjacje z pew nością pogorszyły sytuację73. M o ra to riu m trzeb a więc uznać jedynie za środek podjęty w celu złagodzenia sku tk ó w kryzysu w sytuacji krytycznej, a nie ja k o działanie odnoszące długofalow y
70 PR FR U S, Oświadczenie prezydenta H oovera, 6 VII 1931, s. 163.
71 Na spotkaniu tyra obecni byli Ogden Mills, R obert Castle i H erbert Feis - doradca d o spraw ekonomicznych w departam encie stanu. E. W. Bennett, Germany..., s. 177, D. Pearson, C. Brown, The American..., s. 232.
72 The United States in the World Affairs ¡918-1938, ed. A. Nevins, L. M. H acker, Boston 1943, s. 208.
73 Podczas rozm ów francusko-am erykańskich prezes Reichsbanku - H ans Luther próbow ał uzyskać dodatkow e pożyczki w Londynie i w Paryżu. Jednak te starania zakończyły się fiaskiem. 13 VII 1931 r. w Niemczech rozpoczął się wielki run na banki i kasy oszczędnościowe. Ogłoszono 2 dni wakacji bankowych, wydając w tym czasie szereg dekretów ograniczających sw obodny obrót płatniczy, co zaham owało wycofywanie kapitałów na wielką skalę. Rząd Brüninga prow adził politykę deflacyjną; zapobiegło to drastycznem u spadkowi wartości marki. Przyczyniły się do tego również pożyczki z Wielkiej Brytanii i Francji, przekazywane w swej większości do Banku Rzeszy. Więcej o sytuacji gospodarczej Niemiec: C. Łuczak, Dzieje gospodarcze Niemiec 1871-1945, Poznań 1984, s. 109-115; The World's Economic Crisis end the W ay to Escape, ed. A. Salter, London 1932; W. Mieczkowski, Niemcy między dwiema sesjami parlamentu, „Przegląd Polityczny” , listopad 1931, z. 5, s. 164-167.
