*M. Warszawa, d. 19 Czerwca 1887 r.

*M. 2 5 . Warszawa, d. 19 Czerwca 1887 r. T o m V I .

TYGODNIK POPULARNY, POŚWIĘCONY NAUKOM PRZYRODNICZYM.

PRENUM ERATA „ W S Z E C H Ś W IA T A ."

W W a rs za w ie :

rocznie rs. 8 kw artalnie „ 2

rocznie „ 10 półrocznie „ 5

K om itet R edakcyjny

stanowią: P. P. D r. T. C hałubiński, J . Aleksandrowicz b. dziekan Uniw., mag. K. Deike, mag. S. K ram sztyk, W ł. K wietniewski, l . N atanson,

D r J . Siem iradzki i mag. A. Ślósarski.

„W szechśw iat" przyjm uje ogłoszenia, których tre ść m a jakikolw iek zw iązek z nauką, n a następujących w arunkach: Za 1 w iersz zwykłego druku w szpalcie albo jego m iejsce pobiera się za pierwszy ra z kop. 7 ,/a,

za sześć następnych razy kop. 0, za dalsze kop. 5.

Prenum erow ać m ożna w R edakcyi W szechśw iata i we w szystkich księgarniach w k ra ju i zagranicą.

i L d r e s

Z K I r a . ł s o - w e l s l e - I F r z e d . a a a . i e ś c i e , 3 > T r 6 8 .

JA N CHRZCICIEL BOUSSINGAULT.

386 WSZECHŚWIAT. N r 25.

Jan Chrzciciel Boussingault.

Jedynastego M aja r. b. skończył długi a pracam i ważnemi dla ludzkości w ypełnio­

ny żywot J a n C hrzciciel B oussingault, mąż, którego im ię F ra n c y ja z dumą, zapisze w panteonie sw oich wielkości obok L avoi- siera, G ay-L ussaca i D um asa. P rac o w ał on blisko trzy ćw ierci w ieku, a um ysł m iał bystry i górujący, a serce w nim biło dla n au k i i dla bliźnich, niedziw przeto, że są­

dow i potom ności w spaniała jeg o postać p rzedstaw i się zgięta pod brzem ieniem swych czynów.

B o u s s in g a u lt urodził się w P a ry ż u 2 L u ­ tego 1802 roku. Ja k o dziew iętnastoletni uczeń szkoły g ó r n ic z e j w S a in t-E tie n n e ogłosił drukiem pierw sze swe badania n ad zw iązkam i krzem u z platyną. W dw udzie­

stym ro k u życia popłynął do A m eryki po­

łu d n io w ej, aby objąć profesurę w Szkole górniczej w B o g O ta . N iedługo je d n a k w spo­

koju oddaw ał się nauczaniu: zaw rzała w al- j k a o niepodległość i m łody francuz stanął j w szeregach B olivara. O d tąd zaczyna się j szereg zdarzeń, jak g d y b y ze staraj baśni o bohaterach. Z dm uchaw ką i barom etrem w olstrach uczony rycerz przebiega k ra je dziewicze; na koniu, niezatrzym ując się w pochodzie, w ykonyw a p róby i wstępne dośw iadczenia; przez czas ja k iś pracow nię ma na w ierzchołku C him boraza. Niema w ątpienia, że bogaty plon odkryć i spostrze­

żeń czekał tu na każdym k ro k u chętnej d ło ­ ni, któraby go zerw ała, ale też dodać należy, że i dłoń ta w iedziała, po co i ja k sięgać w ypada. B oussingault w tej szczególnej podróży naukow ej poznaw ał i rozbierał set­

ki ciekaw ych m inerałów , czynił niezliczone spostrzeżenia nad roślinam i, oznaczał w y­

sokość gór, a m nóstw o przetw orów i w yro­

bów m iejscowych E u ro p a dotychczas zna tylko z jeg o opisu. L ite ra tu ra specyjalna wzbogaciła się o ja k ie piędziesiąt rospraw źródłow ych, napisanych przez B oussingaul- ta w czasie pobytu w A m eryce.

Cała ta odyseja była je d n a k tylko prze- gryw ką. W 1833 r. B oussingault w rócił ]

do F ran c y i i tu w krótce otrzym ał profesurę w lijońskim fakultucie uniw ersyteckim . P o ­ j ą ł za żonę pannę L e Bel, siostrę znakom i­

tego agronom a i to bezw ątpienia wpłynęło na dalszy k ieru nek prac jego, dając moż­

ność podejm ow ania doświadczeń na wielką skalę. A lzacka wioska B echelbronn, a po­

tem stare opactwo L iebfrauenberg w W o- gezach zyskały sobie rozgłośną sławę, jak o pierw sze na świecie stacyje rolnicze do­

świadczalne. Jeszcze w 1839 r. w ybrany na członka A kadem ii po H uzardzie, Bous­

sin gau lt często p rzeb yw ał w P a ry ż u i tu wszedł w najściślejsze stosunki z Dumasem.

S kład pow ietrza, podówczas znany praw ie tylko z jakościow ej strony i to bardzo n ie ­ dokładnie, zajął dw u chemików i dał im m atery jał do znakom itych poszukiwań, przechodzących swą ścisłością wszelkie d o ­ św iadczenia daw niejsze. Obm yślili w tym celu m etodę wagową, pod ich wspólnem im ieniem przytaczaną do dziś dnia jak o przyk ład precyzyi i dokładności. D ługi szereg rozbiorów został ukończony w 1841 roku, a w uw agach, którem i kończy się spraw ozdanie o nich w „Comptes ren- d u s”, poraź pierw szy zn ajdujem y wypowie­

dziane poglądy na stałość składu atm osfery i n a ogrom ne znaczenie podrzędnych co do ilości dodatkow ych części składow ych po ­ w ietrza atm osferycznego.

W zm ianka o poszukiw aniach nad powie­

trzem służyć pow inna za pu n k t wyjścia dla wyśw ietlenia najgłów niejszej zasługi Bous- singaulta. O d czasów L avoisiera chemicy w milczącej zgodzie przyjm ow ali zasadę nieznikom ości m ateryi. „E x nihilo nihil fit et in nihilum nihil converti po test” stosow a­

ło się je d n a k w sposób doświadczalnie stw ierdzony tylko do m artw ej natury. Z cze­

go zaś pow stają organizm y, jak im sposobem żołędź, w ziemi zasiana, z biegiem czasu sta­

je się rozłożystym dębem; a z drugiej stro- ny —r gdzie się podziew a sub strat życia, gd y z niego życie uleciało? Na te pytania odpow iadać um iano zaledw ie domysłami.

B oussingault znalazł spichlerz ogólny, z k tó ­ rego żywa przy ro d a czerpie swój m ateryjał, w pow ietrzu atm osferycznem i dowiódł, że odw rotnie — taż sama atm osfera je s t ogól­

nym cm entarzem , na którym składają swe

zw łoki w szystkie organizm y. Pam iętajm y

N r 25. WSZECHŚWIAT. 387 jed n ak , że pogląd taki nie opierał się na do­

mysłach albo zgóry powziętych teoryjach, ale był tylko niezbędnym wnioskiem z ol­

brzym iego szeregu doświadczeń. A do­

św iadczenia B oussingaulta ja k z jedn ćj stro­

ny zdumiewają, swoją, ścisłością, tak z d ru ­ giej •— wyższćj jeszcze nabyw ają ceny przez systematyczność, z ja k ą były prow adzone.

K ażde pytanie róspatryw ane było od po­

czątku i największego starania dokładano, żeby rozejrzyć się i zoryjentow ać we wszy­

stkich fazach pośrednich. W taki sposób B oussingault zbadał znaczenie pow ietrza dla życia roślin i wym ianę gazów pom iędzy a t­

mosferą a w nętrzem zielonych kom órek

W ciągu spraw y przysw ajania węgla. Ta- kiem uż samemu dochodzeniu poddał ziemię orną, zw racając szczególną uw agę na tw o­

rzenie się w niej saletry, czyli nitryfikacyją.

Toż samo wreszcie przeprow adził nad orga­

nizmami zwierzęcemi, kładąc rzeczywiste podw aliny chemii i fizyjologii odżyw iania się zw ierząt. R ezultaty w ielkich prac Bous­

singaulta w pobieżnej o nim wzmiance mo­

gą być m alowane tylko w ielkiem i pow ierz­

chniami. G dyby ktoś chciał w ejrzeć w szcze­

góły, m usiałby przepisać wszystkie jego ros- praw y, gdyż B oussingault w ozdobach wy­

mowy się nie kochał, a co poznał — w yra- | żał w najprostszych słow ach i w takiej tył- } ko ich liczbie, ja k ą za niezbędną uw ażał.

C hem ija rolnicza była naczelnym przed- j miotem zajęcia B oussingaulta, ale bynaj­

mniej nie jedynym . Różne gałęzi chemii stosowanój, a szczególniej m etalurg ija che­

miczna, a nadto fizyka kuli ziemskiój i gieo- logija znajdow ały w nim zamiłowanego i pilnego badacza. G orliw ym też i poży­

tecznym był profesorem w K onserw atory- ju m Sztuk i Rzemiosł, a niemnićj czynnym i niestrudzonym członkiem A kadem ii, To­

w arzystw a rolniczego francuskiego i m nó­

stw a innych korporacyj naukow ych. D zi­

wić się przeto wypada, że przy ty lu i _ tak różnorodnych zajęciach B oussingault znaj­

dow ał jeszcze dość czasu i siły do ważnych j prac nad higieną. K w estyja zaop atry w a­

nia P ary ż a w zdrow ą wodę do picia, kw e­

styja zużytkow ania odpadków m iejskich i tysiączne kw estyje szczegółowe z higieny pryw atnej i zaw odow śj, przez B oussingaul­

ta zostały rozjaśnione a zw ykle i fosstrzy-

gnięte w sposób stanowczy. W tym k ie­

ru n k u prac swoich miał za kolegów P ay e- na, P eligota, P asteura i wielu innych p ier­

wszorzędnych przyrodników , z którym i do współki przeprow adzał rozległe i według swego zw yczaju gruntow ne badania, któfe, po parte urzędow ą powagą R ady higieny publicznćj i zdrowotności dep. Sekwany, służyły za decydujące wskazówki dla władz miejskich i rządowych.

B oussingault m iał to szczęście, rzadko spotykające uczonych, że jeg o poglądy teo­

retyczne weszły w krew i kość nauki, a zdo­

bycze w kieru n k u praktycznym odrazu wchodziły w w ykonanie, niosąc nieobliczo- ne korzyści współrodakom i całćj ludzkości.

„Był to, ja k pow iada Janssen, wielki uczo­

ny, następca de Saussurea, w spółzaw odnik H um boldta, tow arzysz pracy Dum asa, a na- koniec m istrz, którego prace i odkrycia zmieniły oblicze nauki o rolnictw ie i dały jój podstaw y jaknajpew niejsze ija k n a jb a r-

dzići ścisłe”.

Zn.

MINERALOGIJA

JAKO NAUKA BIJOLOGICZNA.

(M owa prof. Ju d d a , wygłoszona na rocznem zebraniu Towarzystw a gieologieznego w Londynie).

(Dokończenie).

Przejdźm y obecnie od statyki m inera- j łów, ich m orfologii, do dynam iki — fizy­

jologii. M inerały nie są to bynajm niój sta- j łe i niezm ienne istoty, ja k to niektórzy

j

chcą przypuszczać. Przeciw nie, przed-

j

stawiają one różne stopnie niestałości i pod-

| legają ściśle określonym szeregom przeobra-

1 żeń. W idzieliśm y ju ż, że każdćj zmianie

w zew nętrznych w aru nk ach, otaczających

kryształ, tow arzyszy drobna ale w yraźna

modyfikacyja jego budowy cząsteczkowej,

ja k to można wykazać zapomocą analizy

optycznćj. N iektóre m inerały są tak czułe

na działanie sił zew nętrznych, że naw et

przejście fal świetlnych przez ich substan-

i °yj^ pow oduje nowy układ cząsteczek, zdra-

388 WSZECHŚWIAT. N r 25.

dzający się na zew nątrz przez zm ianę w b a r­

wie, przezroczystości i innych własnościach.

W innych znow u m in erałach atom y są tak J ułożone, że działanie sił zew nętrzny ch wy­

wołuj u szybkie rospadanie się ich na now e kom binacyje. W ten sposób dokonyw ają się takie przeobrażenia param orficzne j a k p rzem iana aragonitu w kalcyt, albo augitu w hornblendę. I w tym w ypadku nadzw y­

czaj słabe działanie siły niekiedy w ystarcza ju ż dla sprow adzenia podobnych zm ian.

N ajbardziej je d n a k znam iennym ze wszyst­

kich je st ten fakt, że każdy k ry sz ta ł p o sia­

da pew ne właściwości budowy cząsteczko­

wej i w skutek swoistej w ew nętrznej „orga- nizacyi” reagu je w pewien określony spo­

sób na działanie różnych sił zew nętrznych, przyczem podlega on ściśle oznaczonym sze­

regom zm ian fizycznych i chem icznych, nie- tracąc swój tożsamości. W szelako w o sta­

tecznym rezultacie podobnych kolejn y ch zm ian, siły,skupiające oddzielne części w je - dnę całość, stopniowo słabną i w n astęp ­ stwie tego osobnikowe istnienie m inerału znajd u je swój k re s; m atery jały jed n ak , z których on się składał, łącząc się w now e zw iązki, mogą utw orzyć substancyją innych

„organicznych” istot. M am że jeszcze bli­

żej wyłuszczyć, że pod w szystkiem i tem i w zględam i m inerały zachow ują się zupełnie podobnie ja k rośliny i zw ierzęta? A le w w y­

p ad k u g dy mamy do czynienia z tem i osta- tniem i, podobne zmiany, będące bespośre- dnim w ynikiem działania sił zew nętrznych n a specyjalną organizacyja, nazyw am y fizy- jologicznem i; otóż nie widzę żadnej racyjo- nalnój przyczyny, dla której nie m ielibyś­

my się posługiw ać tym sam ym term inem w razie, gdy chodzi o m inerały. P ra w d a , i że całkow ity cykl tych przem ian w m in era - i łach często wym aga olbrzym ich okresów czasu i w przeciągu niedających się ob li­

czyć p rz erw mogą się one w ydaw ać zaw ie- szonemi; ale pod tym względem „życie” m i­

n erału zupełnie w taki sam sposób różni się od życia rośliny, j a k życie tej ostatniej od zw ierzęcego.

llospatrzm y nieco bliżej szczegóły tych procesów. D zięki badaniom nowszych cza­

sów wiemy, że każdy k ry sz ta ł posiada pe­

w ną liczbę płaszczyzn— wszystkie one z n a j­

d u ją się w ścisłej zależności od sw oistej sy-

m etryi kry ształu •— w zdłuż których d ziała­

nie różnych sił fizycznych przejaw ia się w rozm aity sposób i w yw ołuje określone zm iany we własnościach fizycznych i che­

m icznych m inerału. Są to t. zw. płaszczy­

zny budowy.

Z nich najłatw iej uw idocznić się dają płaszczyzny łupliw ości. G dy poddajem y kry ształy działaniu siły m echanicznej, w te ­ dy rozłupują się one z nierów ną łatw ością w zdłuż jednój, dw u albo trzech określonych płaszczyzn. W razie, gdy nie daje się to uskutecznić zapomocą uderzenia albo ci­

śnienia, możemy tego dokonać przez nieró­

wne rosszerzanie się i kurczenie kryształu, ja k ie możemy w yw ołać to ogrzew ając go to oziębiając naprzem ian. N ie możemy do­

sięgnąć kresu tój łupliw ości, jeżeli naprzy- kład sproszkujem y k ry ształ k alcy tu i zba­

dam y pow stały delikatn y proszek pod m i­

kroskopem , bo w tedy każde drobne jeg o zia­

renko okaże nam k ształty odłupanego rom - boedru tego m inerału. W ybitna budow a cząsteczkowa kryształów , od którój zależy przedziw na ta własność łupliw ości w zdłuż pew nych kierunków , stw ierdza się nie- tylko przez doskonałość płaszczyzn, w ystę­

pujących przy rozłup yw aniu i po siadają­

cych blask, którego żadna sztuczna p o litu ra nie może naśladow ać, ale także przez ten fakt, że każda grupa takich płaszczyzn przedstaw ia swoiste cechy, zupełnie analo­

giczne do tych, ja k ie m ają płaszczyzny nie­

naruszonego jeszcze kry ształu . K ażda przedstaw ia pew ne właściwości w sposobie odbijania św iatła, w mniejszej lub większej łatw ości, z ja k ą rosstępuje się w danym k ie ­ ru n k u k ry ształ przed ostrozakończonym p rzedziuraw iający m go przedm iotem , k aż­

da, będąc trak to w a n a odnośnemi rospusz- czalnikam i, zostaje w charakterystyczny dla niej sposób nagryzioną, dając początek gieo- m etrycznyin figurom , znanym jak o „posta­

ci n agry zio ne”.

Należy wspomnieć, że płaszczyzny łu p li­

wości w zw ykłych w arunkach pozostają w kry ształach w stanie utajonym . To sa­

mo stosuje się do innego rodzaju płaszczyzn, do których z kolei się zw racam y. D awno ju ż tem u B rew ster, Reusch i P faff wykazali, że gdy poddajem y m inerały ciśnieniu w pe­

w nych kieru nk ach, w tedy cząsteczki ich

N r 25. WSZECHŚAVIAT. 389 zdają, się przesuw ać je d n e ponad drugiem i

w zdłuż pew nych płaszczyzn w ew nątrz k ry ­ ształu; przy analizie optycznej k ryształ w ten sposób traktow any, w ykazuje seryje blaszek bliźniaczych, ułożonych rów nolegle do t. zw. „płaszczyznprzesuw ania się”. Zda­

j e się więc jak o b y podczas ruchów , zacho­

dzących w ew nątrz kryształu w skutek dzia­

łan ia siły zew nętrznej, pewne cząsteczki, ułożone w w arstw y rów noległe do takiej płaszczyzny, czyniły obrót o 180°. J a k w poprzednim , ta k i w tym w ypadku płasz­

czyzn takich może być jed n a, dwie lub trzy w tym samym krysztale; je d n a z nich w szak­

że zazwyczaj je st głów ną; rów nolegle do niej prześlizgiw anie się cząsteczek w raz z tow arzyszącem mu pow staw aniem blaszek I bliźniaczych dokonyw a się najłatw iej, gdy inne mają w tym w zględzie znaczenie p o d ­

rzędne. P rzez pew ien czas sądzono, że n ie ­ wiele tylko m inerałów , ja k k alcyt albo sól kuchenna, posiada podobne płaszczyzny, ale badania F ran k e n h eim a,B au m h a u era,F o erst- j nera, a głów nie Miiggego w ykazały ich ist­

nienie w kry ształach , należących do ja k ie j­

kolwiek g rup y państw a m inerałów , niewy- łączając i tych, k tóre stanow ią zw ykłe sk ła­

dniki skał, ja k feldspat lub piroksen. N a j­

bardziej jed n ak na uwagę naszą zasługują t. z w. płaszczyzny nagryzania. P rze d laty D aniel w ykazał, że kryształy, wystawione na działanie i-ospuszczalników, zostają na- gryzione we właściwy sposób tak, że dają początek szczególnym figurom gieom etrycz- nym . P rzedm io tem tym zajm ow ali się B aum hauer, L eydołt, Becke i inni, najw ię­

cej jed n ak przyczyniły się do w yśw ietlenia

odnośnych zjaw isk prace von E b n era nad kalcytem i aragonitem , z których wynika, że wszystkie te skom plikow ane zjaw iska

„postaci nagryzionych” zależą od tego, że w kryształach istnieją pew ne płaszczyzny, wzdłuż k tó ry ch n ajłatw iej się one rospusz- czają albo podlegają działaniu chem iczne­

mu. W łasne moje doświadczenia nad tym przedm iotem wykazały, że działanie chemi­

czne w zdłuż tych płaszczyzn k ryształu po­

woduje pow staw anie wklęsłości, mających często k ształty odjem nych kryształów , które całkowicie albo w części mogą być wypeł­

nione produktem działania chemicznego.

W szystkie opisane rodzaje płaszczyzn, ja k ­

kolwiek różne, pozostają je d n a k z sobą. w p e­

wnym stosunku. Zbytecznem byłoby d ow o­

dzić, że istnienie ich możebnem je s t tylko w skutek skom plikow anej budowy cząstecz­

kowej m inerałów .

Jed yn ie przez badanie minerałów, tw o ­ rzących skały naszego globu, znaczenie bu­

dowy cząsteczkowej i zadziwiających p rz e­

obrażeń, którym kryształy mogą podlegać dzięki ich wewnętrznej „organizacyi” w y­

stępuje przed nami w całej swej wadze.

W tedy i tylko wtedy, zaczynamy pojmować całą doniosłość rozległych następstw proce­

sów fizyjologicznych, do których są zdolne m inerały. M usimy sobie uprzytom nić, żc kryształy, tworzące skały naszej ziemi, pod­

legały w ciągu olbrzym ich okresów czasu, wpływowi wszelkiego rodzaju sił m echani­

cznych, kolejnem u ogrzewaniu i ochładza­

niu, że wystawione były na działanie róż­

nych rospuszczalników , uskuteczniające się przy olbrzym iem i często zmiennem ciśnie­

niu i wtedy dopiero zrozum iem y obecny ich stan. Zaiste, wszystkie m inerały mają, swo- ję historyją życia, określającą się po części pierw otnym ich składem , po części zaś, d łu- giemi szeregami powolnie zm ieniających się w arunków zew nętrznych. Lecz k ró tk o trw a- lość własnego naszego istnienia na ziemi wiel­

ce u tru d n ia należyte ujęcie tej kolei w ypad­

ków we wszystkich ich skom plikow anych i następstwach, czyni nader mozolnem odna- } lezienie pierw otnej delikatnej organizacyi

| m inerałów oraz w ykrycie różnych w aru n ­ ków, k tóre ją zmodyfikowały i wyznaczenie każdem u z nich stosownej funkcyi, ja k ą s p e ł- niał on w przedziwnej historyi naszego glo­

bu w ciągu bezmiernych czasów przeszłości.

Rozmieszczenie m inerałów w skorupie ziemi stanowi przedm iot chorologii, która I posiada dla m ineralogii niem niej ważne zna-

| czenie, ja k dla zoologii i botaniki. Ju ż da- j wniej m ineralogow ie zajm owali się nieco tym przedm iotem , wszakże dopiero w osta- j tnich czasach kw estyja różnego rozmiesz-

| czenia m inerałów tak w przestrzeni ja k i w czasie oraz sposobu, w ja k i stow arzy-

! szyły się one dla w ytw orzenia mas skali-

| stych stanow i ważną gałęź naszój nauki,

| której nadano miano petrologii.

P o d nazwą „petrografii” usiłow ano usta-

I lić gałęź wiedzy przyrodniczej, któraby się

znajdow ała w takim sam ym stosunku do m ineralogii, ja k ta ostatnia do chemii. P o ­ dobnie j a k m inerały, tak argum entow ano, pow stały przez połączenie pew nych zw iąz­

ków chem icznych, ta k sk ały znow u mogą być ro spatry w ane ja k o utw orzone z ró ż­

nych m inerałów . M usim y wszakże zw ró­

cić uw agę na to, że podczas gdy m inerały posiadają odrębną indyw idualność —będącą w ynikiem ich swoistego składu chemicznego oraz charakterystycznych form k ry sta lo g ra ­ ficznych, nic analogicznego natom iast nie­

podobna odkryć w skałach. Czemże się określa „g atunek”, do którego należy dana skała? Nie w ystarcza w tym celu zbadanie ostatecznego j ćj składu chemicznego, skały bowiem jaknajrozm aitszego ch a rak teru i p o ­ chodzenia mogą się nie różnić pod tym względem. Nie możemy rów nież składu m i­

neralogicznego brać za podstaw ę naszej kla- syfikacyi dlatego, że często w jed n y ch i tych samych masach skalistych g atunki m inerałów , wchodzących w ich skład, jak o też w zglę­

d na ilość każdego z nich, mogą zm ieniać się od p u n k tu do punktu. N akoniec i budow a krystaliczna, jak k o lw iek w niektórych w y­

padkach p rzedstaw ia znakom ite k ry tery ju m dla odróżniania pewnych typów skał, nie je s t je d n a k nieom ylnym środkiem , któryby pro w adził do w yczerpującej dyjagnozy we wszystkich mogących się zdarzyć w ypad­

kach. D la tych też powodów uw ażam wszelkie obecne usiłow ania ustalenia no­

m en k latu ry i klasyfikacyi skał jed y n ie za tymczasowe. Niem niej wszakże s ta ra n ­ ne badanie różnych typów skał rzuca nowe światło n a wiele faktów, których p rzezna­

czeniem je st sprow adzić rów nież w ielki p rzew rót w naszych poglądach i spekula- cyjach m ineralogicznych ja k i gieologicz- nych. P etro lo g ija tw orzy ogniwo łączące m ineralogiją z gieologiją, ta k ja k paleonto- logija wiąże bijologiją z gieologiją. M ine­

ralo g iją słusznie nazwano alfabetem p etro- logii; ale jeżeli ortografija i etym ologija ję ­ zyka' sk ał należy do m ineraloga, to jeg o składnia i prozodyja stanow ią przedm iot badań gieologa. Jestem przekonany, że w tym języ k u , w którym g atu n k i m inera­

łów oznaczają lite ry a typy skał — słowa, leży przed nami w ypisana cała historyja ewolucyi naszej ziemi.

390

W ażniejszem jeszcze od oznaczenia g a­

tu n k u albo rodzaju, do którego zaliczyć w ypada daną skałę, jest w ykrycie stosun­

ków pokrew ieństw a pom iędzy różnemi m i­

nerałam i, z któ ry ch ona się u tw o rzyła oraz rozróżnienie m iędzy je j składnikam i m ine- ralnem i pochodzenia pierw otnego a takiem i, k tó re dopiero później weszły w jój skład.

D la niem ałćj liczby skał możemy dowieść, że każdy z obecnych ich składników m ine­

raln y ch je s t różnym od tych, z których p ier­

w otnie one się utw orzyły; w niektórych ra ­ zach, zaiste, łatw o wykazać, że bezustannie odbyw ał się proces przeobra2ania się ele­

m entów skały w coraz to nowe agregaty m ineralne.

Poczyniono też wiele ciekaw ych spostrze­

żeń, tyczących się gieograficznego rozm iesz­

czenia różnych gatunków m ineralnych. J e ­ dne z nich, ja k feldspat, piroksen i oliwin, zdaje się że w ystępują wszędzie w skorupie naszćj ziemi, znajdujem y je naw et w c ia ­ łach pochodzenia zaziem skiego — w m eteo­

rytach. In n e zaś, podobnie ja k le u c y t, nefelin, sodalit albo m enilit obficie w}'stępują w pew­

nych okolicach na pow ierzchni ziemi, gdy w innych zupełnie ich brak. Nic może podlegać żadnej wątpliwości, że dalsze u p ra ­ wianie tego wielce obiecującego pola b a ­ dań, gieograficznego rozmieszczenia mine­

rałów i skał, da nam rezu ltaty niepośledniej w artości naukow ej.

W szystkie te ważne w yniki m orfologii, fizyjologii i chorologii państw a m inerałów służą za fundam ent dla gm achu jeg o etyjo- logii — nau k i o przyczynach, dzięki któ­

ry m w ytw orzyły się obecnie istniejące k ształty i funkcyje (capabilities) i nastąpi­

ło takie a nic inne rozmieszczenie m inera­

łów.

Podczas gdy skam ieniałości, ja k ie znaj­

dujem y w skałach, dozw alają oznaczyć d a­

tę ich pochodzenia, staranne badanie za­

w artych w nich m inerałów daje nam moż­

ność w yśw ietlenia skom plikow anych szere­

gów przeobrażeń, których one doznały od pierwszój chw ili swego pow stania. K a ż ­ da skała od pierw szej chw ili swego istnie­

nia podlegała i wciąż jeszcze podlega bez­

ustannym zm ianom w ew nętrznym , stano­

wiącym skutek działania różnych czynni­

ków ja k o to ciepła, ciśnienia, działania ros- N r 25.

WSZECHŚWIAT.

N r 25. WSZECHŚWIAT. 391 puszczalników, gry pow inow actw chemicz­

nych, a także krystalograficznych i innych sił cząsteczkowych, przyczyn, być może sa­

mych przez się nieznacznych, ale mogących pod wpływem długiego czasu spowodować najbardziej zadziw iające zm iany. Jestto zadaniem wieologa — rosśw ietlić te zawiłe rezultaty, oznaczyć, które z tych zjawisk są wynikiem sił działających podczas pierw o­

tnego utw orzenia się skały, k tóre zaś należy przypisać późniejszym zmianom, wyszcze­

gólnić kolejne fazy tych ostatnich i w ykryć różne ich przyczyny, jedncm słowem n ak re­

ślić historyją danćj skały od czasu jój po­

w stania aż do chw ili obecnej.

W adsw orth dobrze scharakteryzow ał zmiany, zachodzące w skałach, przypisując ( je dążności przechodzenia niestałych kom- binacyj m ineralnych w stałe. M usimy so- j bie wszakże uprzytom nić, że stałość jestto term in względny: u k ład cząsteczek stały ; w pew nych w arunkach, staje się niestałym w innych. A poniew aż w arunki zew nętrz­

ne ciągłym ulegają zmianom, przeto też skały bezustannie się przeistaczają. Co się

tyczy w arunków panujących podczas p ier­

wotnego pow stania skał, to należy omijać liczne źród ła błędów, k ryjących się w sk a­

łach, k tóre podległy ju ż wielu przeobraże­

niom; stosuje się to głównie, chociaż nie wy­

łącznie, do starszych formacyj gieologicz- nych. N ajprędzej też możemy się spodzie­

wać znaleść klucz do wielu zagadnień pe- trologicznycli przez badanie skał młodszych i nowszego pochodzenia. Jeżeli, naprzy- kład, skupim y naszą uw agę na nowszych i mniej zm ienionych skałach w ulkanicznych, wtedy staje się jasnem ,że napotykany w nich stopień krystałizacyi zależał ód większej lub mniejszej powolności ich tw ardnienia;

ta zaś w arunkow ała się głębokością, na j a ­ kiej pow stały one pod pow ierzchnią ziemi.

N ajnow sze poszukiw ania trojakiego ro ­ dzaju dozw oliły nam głębiej w ejrzyć w p ro ­ ces kształtow ania się łupkow ych i gnejso­

wych skał. Przedew szystkiem wymienić tu w ypada doświadczenia Ti^eski i D aubree- go, które w ykazały, że stała m ateryja, pod­

dana działaniu wielkiego ciśnienia, zacho­

wuje się tak ja k płynna masa, ja k to sądzić można z całej w ew nętrznej budow y m ate­

ryi w ten sposób traktow anej. P ow tóre ba­

dania Springa ustaliły ten fakt, że zarówno przem iany paramorficzne j a k i zw ykłe re-

j

akcyje chemiczne mogą wynikać z prostego

| ciśnienia. T ak n ap rzyk ład jednoskośnoosio-

! wa odm iana siarki niestała ju ż przy zwy-

| czajnej tem peraturze, przechodzi, pod w p ły ­ wem ciśnienia 5000 atmosfer, natychm iast w stałą rombową odmianę; przeobrażeniu

j

tem u tow arzyszy zmiana w gęstości oraz w innych własnościach fizycznych. Jesz­

cze jaskraw szym je st przykład niestałego żółtego jo d n ik u rtęci, któ ry przez samo ju ż potarcie o jak ąś tw ardą substancyją p rz e­

chodzi w stalą, czerw oną odmianę. W ażną je s t rzeczą zaznaczyć, że w obu wspom nia­

nych wypadkach takież przem iany odbyw a­

ją się „sam oistnie” po dostatecznie wielkim przeciągu czasu; albo, innemi słowy: drobne zm iany w tem peraturze, ciśnieniu i innych otaczających w arunkach, jeżeli działają przez długi okres czasu, sprow adzają ten sam sku ­ tek, ja k i bardzo wielkie ciśnienie w yw ołuje natychm iastowo. W idocznem je st także, ja k sądzę, że podobna param orficzna p rze­

m iana piroksenu w hornblendę, tak często dokony wająca się w skorupie ziemi, niekie­

dy następuje w skutek olbrzym iego ciśnie­

nia, niekiedy zaś w skutek ciągłych acz d ro ­ bnych zmian w w arunkach zew nętrznych w ciągu długich okresów czasu. A le jesz­

cze bardziej ciekawemi dla gieologa są te doświadczenia S pringa, które dowodzą, że i reakcyje chemiczne mogą być wywołane przez znaczne ciśnienie. P o ddając mię- szaninę sproszkow anych ciał silnem u ciśnie­

niu, badacz ten zdołał otrzym ać różne sto­

py m etaliczne jako też związki chemiczne, nadto mógł w ten sposób spowodować p o ­ dwójną wymianę składow ych części pomię­

dzy różnem i solami. M amy w tem dowód, że podobne reakcyje, odbywające się m ię­

dzy skom plikow anem i krzem ianam i, two- rzącemi m inerały skał, zapew ne także zale­

żą od tejże samej przyczyny. W reszcie trze­

ci rodzaj poszukiwań, mogący przyczynić się do usunięcia trudności, stojących na przeszkodzie wyświetleniu genezy łu pko­

wych i gnejsowych skał, stanowią w spo­

m niane już wyżej badania m ikroskopowe.

W praw dzie dotąd szczegóły podobnych

zm ian zostały wyświetlone tylko w k ilk u

najprostszych w ypadkach, jestem jed n ak

392 WSZECHŚWIAT. N r 25.

przekonany, że dalsze zastosow yw anie tój m etody dozwoli przezw yciężyć najw iększe naw et mogące się przedstaw ić trudności.

Istnieje jeszcze inny, całkow icie różny od poprzednich, szereg zm ian, zachodzących w skałach, które, w skutek obnażonćj swój pow ierzch n i, są w ystaw ione na działanie wody, tlenu, d w u tlen k u w ęgla i innych czynników atm osferycznych. W szystkie od­

noszące się tu zjaw iska są niezm iernej w agi dla gieologa. o n

N a zakończenie niniejszych uw ag chciał­

bym wskazać jeszcze inny p u n k t analogii, istniejącej pom iędzy trzem a gałęziam i lii- story i n aturalnej. M am tu na myśli tę oko­

liczność, że doświadczalne spraw dzenie n a­

szych wniosków często jest trudnem , jeżeli nie zupełnie niemożliwem. J a k musimy się zadaw alniać w ykazaną zmiennością istnie­

jący ch form roślin i zw ierząt, ja k o pośre­

dnim dowodem możliwości pow staw ania no­

wych gatunków w czasie, ta k samo wobec ograniczonych naszych zasobów ciepła, ci­

śnienia, a głów nie czasu, zaledw ie możemy spodziew ać się, że uda nam się sztucznie od­

tw orzyć przeróżne m inerały i skały naszój ziemi. Niemniej wszakże z praw dziw em zadowoleniem mogę zaznaczyć, że pomimo tych trudności, wiele ciekaw ych rzeczy zro­

biono ju ż na tem polu. Sław a odnośnych odkryć przew ażnie należy się francuskim chemikom, m ineralogom i gieologom. P r a ­ com Senarm onta, D aubreego i wielu innych zaw dzięczam y możność sztucznego otrzym y­

w ania w ielkiej liczby m inerałów , Fouquó zaś i M ichał Lóvy zdołali sztucznie odtw o­

rzyć niektóre skały, nieróżniące się pod ża­

dnym względem od tych, k tó re u tw orzy ­ ły się pod w pływ em czynników n a tu ra l­

nych.

B ad an ia tego rodzaju z każdym dniem coraz dobitniej w ykazyw ały znaczenie i w ar­

tość ścisłej um iejętności m ineralogicznej dla gieologii. D łu g ten z drugiej strony całko­

wicie się spłaca dobroczynnym wpływem, jak ie w yw iera ta ostatnia na pierw szą. O be­

cnie uczeni z w szystkich okolic św iata, ze S kandynaw ii ja k i F ran c y i, z Niemiec ja k i Stanów Zjednoczonych stara ją się wlać ducha w „m artw e” masy m ineralne. O d­

dzielne fakty, spostrzeżenia, uogólnienia, hipotezy — wszystko się składa na w ytw o­

rzenie zdrowego ciała wiedzy m ineralogicz­

nej, a gdy ożywi je duch myśli gieologicz- nej, m ineralogija stanie się nauką bijologi- czną.

H enryk SUbersłein.

DZIAŁ ANIE O L E J U

H A F A L E M O R S K I E .

L a t tem u kilk a powszechne zaciekaw ienie w yw ołała wiadom ość rozniesiona przez p i­

sma o zagadkow em działaniu oleju na fale m orskie. P od wpływem m ianowicie rozla­

nego n a pow ierzchnię wody oleju w zburzo­

ne m orze szybko się uspakaja; a lubo rz e­

telności faktu tego nie dow ierzano, został on stw ierdzony niew ątpliw em i św iadectw a­

mi. Zw rócono naw et uw agę, że rzecz ta daw no ju ż była znana i tylko uległa zapo­

m nieniu. A rystoteles, P linijusz i P lu ta rc h w iedzieli ju ż podobno, że px-zez rozlanie ole­

j u w ygładza się najsilniej zaniespokojone m orze, a Griinther przytacza, jakk olw iek sam nie m iał sposobności potw ierdzić u źró­

dła, że u pisarza byzantyńskiego Teofilakta S iinokatty znajd uje się następne zdanie:

„słyszałem opow iadanie, że żeglarze, aby sprow adzić ciszę w ichrów i m orza, olój do m orza wlewra ją ”.

W now szych czasach zajm ow ał się tą kw estyją F ra n k lin , który prow adził w tym celu dośw iadczenia, a w rospraw ie ogłoszo­

nej w r. 1774 działanie oleju tłum aczy tem, że ro sprzestrzeniając się w n ader cienkiej w arstw ie po znacznej części pow ierzchni m orza, usuw a on tarcie m iędzy wodą a wzbu- rzonem pow ietrzem . Y irlet d ’A oust opo­

wiada, że w r. 1830 podczas żeglugi z T ha-

sos do Sam otraki widział doświadczenie to

z powodzeniem wykonane; p rzytacza nadto,

że i sam a p rz y ro d a używa tego sposobu,

obok bowiem m iędzym orza Tehuantepec

i w pobliżu A zow u uchodzące do m orza ź ró ­

dła oleju skalnego nie dopuszczają ro z w ija ­

nia się tam w irów falowych.

N r 25. w s z e c h ś w i a t . 393 Dopiero wszakże żywsze zainteresow anie

się temi objaw am i w ostatnich latach wy­

wołało liczniejsze badania i dośw iadczenia ściślej kontrolow ane. U wejścia do portu P eterh e ad w czasie burzy wypom powano na pow ierzchnię m orza znaczną ilość oleju, a fale natychm iast widocznie się uspokoiły.

Zwłaszcza też u rz ąd hydrograficzny wy­

działu m ary n ark i w Stanach Zjednoczonych zeb rał liczne świadectwa, które fakt sam dostatecznie stw ierdziły i posłużyły do wy­

prow adzenia wniosków pew niejszych o isto­

cie tego zjaw iska; okazuje się, że tak napo- zór tajem nicze to działanie oleju daje się sprow adzić do ogólnych i dobrze znanych własności cieczy. N iedaw no właśnie prof.

T h urston ogłosił w przedm iocie tym pracę w jcdnem z pism am erykańskich, a ja k k o l­

wiek pracę tę znamy jed y n ie ze streszcze­

nia, zamieszczonego w pismach niemieckich, możemy tu podać zasady, w edług których zjaw isko to w części przynajm niej wyjaśnić się daje.

Jakkolw iek groźną je s t potęga fal na roz- hukanem m orzu, u legają one tym że samym praw om , co każdy inny ruch falowy, tw o­

rzą się i roschodzą w tenże sam sposób, co drobne zm arszczki na spokojnej pow ierz­

chni jeziora, gdy ją kam yk uderzy. P rz e ­ suwanie się wody na w zburzonej pow ierz­

chni m orza je s t złudzeniem tylko; ruch j e ­ dynie roschodzi się coraz dalej, ale każda

cząstka wody pozostaje w swem miejscu, [ odbyw ając tylko d rg an ia około pewnego ! środka i w racając ustaw icznie do położenia,

ja k ie poprzednio zajm ow ała. D ostrzedz to możemy w yraźnie, gdy po roskołysanej fa­

lam i pow ierzchni wód je z io ra rossypiemy

kaw ałki drzew a lub inne dostatecznie lek­

kie przedm ioty, — każde tak ie ciało wraz z falą podnosi się i opada, ale zawsze na miejscu swem pozostaje i dalej nie przep ły ­ wa. J a k w szeregu ku l z kości słoniowej lub choćby m onet ułożonych na stole, ruch 1 nadany pierw szej przenosi się natychm iast w skutek sprężystości na dalsze kule lub monety, tak też i ru c h falowy w po­

dobny sposób roschodzi się coraz dalej;

drganie każdej cząstki udziela się następ­

nej i ruch rozbiega się na coraz większe obszary.

D zieje się tu zresztą w ogólności toż sa- I

mo, co w brzmiącej strunie, lubo w tej osta­

tniej każda oddzielna cząstka drg an ia swe dokonyw a po linii prostej, na pow ierzchni zaś wody w kółko wciąż się obraca; w obu razach są też różne i przyczyny, które ruch ten w yw ołują i utrzym ują; w strunie b o ­ wiem działa sprężystość, gdy falowanie cie­

czy pow odow ane jest przez silę ciężkości,

J

która cząstkę wody przez uderzenie w iatru

| z poziomu w ytrąconą do równow agi spro- j wadzić usiłuje. K ażda cząstka, ja k powie-

| dzieliśmy, opisuje w ogólności drogę k rzy ­ wą zamkniętą, k tó ra w razie największej prawidłow ości je s t okręgiem koła. P ow ierz­

chnia zatem fali ma postać cykloidy, to je st linii krzyw ej, ja k ą kreśli pun kt jak ik o l­

wiek, obrany na jednym z prom ieni kola toczącego się po gładkiej drodze.

Długością fali je st odległość od jed nćj gó­

ry do następnej, lub od jednego dołu do na­

stępnego. W ysokość fal, czyli innemi sło­

wy obszerność drgań, nie je st jednaką w różnych morzach; je s t ona tem znaczniej­

szą, im woda je st głębsza, im swobodniej powierzchnię je j przebiegać mogą w iatry i im wreszcie je s t mniej słona, p rzy m niej­

szym bowiem ciężarze łatw iej ją chw ytać mogą prąd y atmosferyczne. P rz y zw ykłych falach wysokość ich w yrów nyw a dw udzie­

stej części ich długości, co znaczy, że odle­

głość od jednej góry do następnej, podsta­

wa zatem fali, przechodzi średnio dw adzie­

ścia razy je j wysokość.

N ajdłuższą z dotąd zaobserwow anych fal dostrzeżono w części północnćj oceanu A t­

lantyckiego: długość je j wynosiła pół mili morskiej ang. (900 m etrów ), a na przejście przez okręt potrzebow ała 23 sekund. Prze- cięciowo je d n a k długość fal przy silnych i długotrw ałych w iatrach wynosi 200 me- I trów . Co do ich wysokości, to według n aj­

dokładniejszych obserwacyj fale najwyższe dochodzą 16 m etrów; Scoresby w idział fale o wysokości 13 m, a fale o 10 m nie należą do niezw ykłych. D la fali o 300 m długości

! czas drgnięcia wynosi 16 sekund; w tymże

| samym też czasie przesuw a się ona obok ob- ' serw atora, fala zatem roschodzi się z szyb-

| kością około 20 m na sekundę. F a la o 60 m

długości przebiega ocean z takąż samą mniej

więcej szybkością, ja k najlepsze obecnie p a ­

rowce, mianowicie z szybkością 19 do 20

394 WSZECHŚWIAT. N r 25.

m il angielskich na godzinę, co na sekundę czyni 10 m etrów.

Źródło siły, k tó ra tak potężnie miota p o ­ w ierzchnią m orza, stanow i energija prądów pow ietrznych, k tó re j ą znów czerpią z cie­

pła słonecznego, przeobrażonego w pracę m echaniczną. E n e rg iją tę zbiera pow ierz­

chnia m orza, przenosi ją i oddaje znów w formie pierw otnej ja k o ciepło, w yw iązu­

jące się p rz y uderzeniu fal o brzegi, albo tarc iu jed n y ch cząstek wody o drugie. Z a­

sób ten energii ujaw nia się niemniej i w po­

tężnych działaniach mechanicznych; ła m a ­ nie się fal o brzegi w yw iera ciśnienie, d o ­ chodzące niem al dw udziestu i trzydziestu ton (po 1000 kg) na m etr kw adratow y, czyli 3 kg na centym etr kw. P rz y takiej sile przerzucanie głazów , k tó re się nam olbrzy- miemi w ydają, je s t igraszką tylko dla fal rozhukanych. W portach zw łaszcza, gdzie przeprow adzono w ielkie roboty d la po­

w strzym ania nacisku wód, d ają się łatw o dostrzegać ślady tryum fów m orza nad w y­

siłkam i człow ieka. W idziano bryły po k il­

ka ton ważące, rzucane ja k b y drobiazgi przez tamy; w C herbourgu najcięższe dzia­

ła na wałach zostały przesunięte; w B a rra - H ead na Ileb ry d ach Tom asz S tephenson stw ierdził, że głaz ważący 43 ton odepchnię­

ty został przez fale o piętnaście przeszło de­

cym etrów. W D unkierce p rzek o n ał się Y ił- larceau, że gdy morze ze wściekłością się sroży, ziem ia drży w odległości 1500 jesz- | cze m etrów od brzegu. Z resztą przeob ra­

żenia brzegów , działaniem fal m orskich p o ­ w odow ane, najw yraźniej o ich potędze świadczą.

Jak k o lw iek znaczną je s t energija w r u ­ chu fal m orskich się kryjąca, nie są one zgoła straszne dla żeglarza na otw artem m orzu, a tylko w tedy grożą niebespieczeństw em , g dy ruch pow ietrza je s t dosyć silny, by m ógł spowodować załam anie się fal. W yso­

kie fale podnoszą tylko i obniżają okręt, nie w yw ierają wszakże niszczących działań na jeg o ściany i nie padają na pomost. Z ała­

m anie się natom iast fali, za czetn idzie rz u ­ cenie się na statek wysoko wzniesionej i zn a­

cznej masy wody, spow odow ać może za­

gładę i zatonięcie. O tóż w łaśnie ro zla­

nie oleju dokoła statk u pow strzym ać mo­

że załam anie eię fal, a tym sposobem

do skutecznój jego ochrony posłużyć może.

G d y w prow adzam y na wodę kroplę ole­

ju , rosprzestrzenia się on natychm iast na w szystkie strony, tw orząc w ten sposob nadzw yczaj cienką w arstw ę na pow ierzchni wody. P rz y dalszem rospościcraniu się j e ­ go granice pow łoki olejnej przyjm ują p o ­ stać kątów atą i tw orzą zygzaki, których fo r­

ma zależy od n atu ry użytego oleju, a wresz­

cie cała pow łoka rospada się na mnóstwo n ad e r drobnych części. P rz y ciągłym j e ­ dn ak dopływ ie oleju tw orzy się pow łoka nieprzerw ana, k tó ra wodę zupełnie p o k ry ­ wa na przestrzeni zależnej od ilości ro zla­

nego oleju.

Jak k o lw iek ciecze nie posiadają własnej postaci, a części ich łatw o się jedne wzglę­

dem d ru g ich przesuw ają, to wszakże nie są one pozbaw ione zupełnie spójności, o czem ju ż świadczy pow staw anie kropel. Gdyby między oddzielnem i cząsteczkam i wody lub rtęci nie zachodził pewien zw iązek, rospa- dałyb y się w py ł i nie tw orzyłyby kropel.

W szczególności zaś spójność cieczy wystę-

j

puje w yraźnie przy tw orzeniu się cienkich

| błon, ja k to ma miejsce w słynnych do- j św iadczeniach P lateau . Różnem i metodami zdołano naw et wykazać, że spójność ta cie­

czy dosyć je s t znaczna i że zm ienia się z n a­

tu rą cieczy.

W szczególności działanie to ujaw nia się na pow ierzchni cieczy, gdy w ierzchnia jej w arstw a, pod w pływ em przyciągania czą­

steczek bespośrednio pod nią się zn a jd u ją­

cych, pozostaje w pew nym stanie napięcia.

W o d a posiada dosyć spójności, by na p o ­ w ierzchni swej utrzy m ać m ogła ostrożnie położoną igłę, jak k o lw iek ona posiada g ę ­ stość osiem razy w iększą i pod wpływem siły ciężkości pow innaby opaść na dno, co też zachodzi natychm iast, skoro pow ierzch­

nia wody przełam aną zostanie. Im tedy większą je s t spójność cieczy, tem trudniej fale je j u leg ają przełam aniu.

P rzełam aniu takiem u sprzyja w praw dzie silne napięcie pow ierzchni, która pozostaje w nienorm alnych niejako w arunkach. N a­

pięcie to wszakże w zrasta ze skrzyw ieniem

tej powiex-zchni, skoro więc po wzburzonej

wodzie rozlew a się płaska w arstw a oleju,

N r 25.

. 395 napięcie to słabnie i przełam anie fali zosta­

je utrudnionem . Nadto olćj posiada i zna­

czną, spójność, a wreszcie, zm niejszając ta r ­ cie między w iatrem a wodą, osłabia też p ier­

w otną przyczynę tw orzenia się fal. W m iej­

sce groźnych fal zapadających, powstaje spokojny ruch falowy, a okręt, lubo zwolna, może bieg swój dalój prow adzić, olćj bo­

wiem rospościera się po wodzie z n ader zna­

czną szybkością. Chociaż to wszystko nie­

zupełnie jeszcze tłum aczy w pływ oleju na uspokojenie m orza, pozw ala przynajm nićj w ogólnych rysach zjaw isko to ująć i odej­

muje mu cechę tajemniczości.

W departam encie m arynarki Stanów Z je­

dnoczonych przekonano się nadto, że olćj osłabia też gw ałtow ne uderzanie fal o brze­

gi, a tem samem um ożebnia w ylądow yw a- nie podczas burzy.

Z prób prow adzonych w A m eryce okaza­

ło się także, że oleje roślinne i zwierzęce w yw ierają wpływ skuteczniejszy aniżeli m i­

neralne, a zw łaszcza lekki olćj skalny oka­

zuje się najm nićj przydatnym . Olćj rybi ma być najkorzystniejszym . S tatystyka co do tćj rzeczy prow adzi się obecnie sta ra n ­ nie, a autor arty k u łu , z którego wiadomości powyższe czerpiem y, w yraża nadzieję, że metoda ta rzeczywiście zm niejszy niebespie- czćństwa żeglugi i nada jć j większą pew­

ność i zaufanie.

N admienimy tu wreszcie, że pokryw anie wody olejem p rzedstaw ia dla żeglarza i in­

ną jeszcze, dosyć ważną korzyść; w yw ołu­

ją c mianowicie uspokojenie m orza, olćj wzmaga też i je g o przezroczystość. T ak np. znany je st przypadek, że gdy o k ręt pe­

wien na m orzu Sródziem nem w pobliżu T a ­ rentu u trac ił kotwicę, przez rozlanie butel­

ki oleju woda stała się tak przezroczystą, że kotwicę z łańcuchem można było dojrzeć w głębokości 20 metrów.

T. R .

NO W SZE B ADANIA

N A D

(Dokończenie).

Co się tyczy gospodarza pośredniego ta ­ siemca, to w ostatnich czasach prof. B raun przedsięw ziął rozległe poszukiw ania w tym kieru n k u i drogą eksperym entalną doszedł do wniosku, że gospodarzem tym jest szczu­

pak. P rof. B raun dla ostatecznego stw ier­

dzenia swoich przypuszczeń, opartych zresz­

tą na licznych innych doświadczeniach, za­

prag nął na jakim bądź człowieku spraw ­ dzić, czy rzeczywiście w ęgry, znajdow ane w szczupaku, spożyte, rozw ijają się w je li­

tach ludzkich w tasiemce. T rzej uczniowie prof. B rauna, studenci u n iw ersy te tu dor- packiego, oświadczyli gotowość spożycia węgrów z mięsa szczupaka. Pomim o, że żaden z tych studentów nie cierpiał dotąd nigdy na tasiemca ani też na solitera, i po­

mimo, że przed zażyciem węgrów panowie

| ci przez pew ien czas używ ali na wszelki wypadek środków antlielm intycznych (t. j.

| przeciw ko robakom), w trzy tygodnie po spożyciu węgrów zachorow ali na tasiemca,

! a w ekskrem entach ich znajdow ało się wie­

le bardzo dojrzałych proglotydów . Po kil­

ku dniach robaki zostały spędzone. T ak więc przypuszczenia B rauna sprawdzone zostały di’ogą eksperym entalną, trudno te­

dy rzeczywiście wobec faktów powyższych w ątpić jeszcze o tem , że szczupak je s t prze-

J

nosicielem tasiemców. A le w nauce każdy fakt, zanim zdobyw a sobie praw o obywa­

telstw a, musi uledz naprzód wielokrotnój krytyce. T ak też stało się i z odkryciam i Brauna. W roku zeszłym znakom ity ba- 1 dacz taśmowców, prof. Kiichenm eister w y­

stąpił przeciw ko B raunow i i oświadczył, że zdaniem jego, szczupak nigdy nie byw a

| przenosicielem węgrów tasiem ca szerokie­

go, lecz że pośrednim gospodarzem tego pa- sorzyta je s t łosoś.

\V Japonii szczupak je s t nadzwyczaj

396 W SZECHŚW IAT. N r 25.

rzadki, gdy tymczasem, ja k się w ostatnich czasach okazało, tasiem iec je s t tam jed n y m z najpospolitszych pasorzytów ludzkich.

Ijim a tw ierdzi też, że rzeczyw iście w J a p o ­ nii gospodarzam i pośredniem i tasiem ca nie są szczupaki lecz dw a rzeczne g atu n k i łoso- siów. Spostrzeżenia te zdaw ały się p rze­

m aw iać na korzyść poglądu K ilchenm ei- stera.

T a k więc kw estyja w ędrów ek tasiem ca szerokiego na now e natrafiła trudności.

O baj zasłużeni zoologowie, B rau n i K ilchen- m eister w ypow iadają w tak ważnej rzeczy zdania w prost przeciw ne. B raun uw aża szczupaka za najw ażniejszego przenosiciela w ęgrów tasiemca, K tlchenm eister zaś za­

przecza tem u z ja k n ajw ię k szą stanow czo­

ścią, p rzyp isu jąc ro lę tę łososiowi.

K om u zatem wierzyć? S pór zaostrzył się, B ra u n w ystąp ił znów przeciw ko K ii- chenm eistrow i, starając się w ykazać bez­

zasadność jego zarzutów , a spór ten był tem ciekawszy, że prow adzili go dw aj badacze, którzy sam odzielnie pracow ali nad jed n ą i tą sam ą kw estyją.

W obec takiego stanu rzeczy prof. R udo lf L e u c k a rt, najw iększa pow aga w dziedzinie helm intologii, za b rał niedaw no głos w j e - dnem z czasopism specyjalnie poświęconych nauce o pasorzytach (C e n tra lb la tt fu r Ba- cteriologie und P a ra siten k u n d e 1887, N r 1 i 2) i besstronnie rozebrał oba te sprzeczne poglądy; z pracy L eu c k arta w y nika ja k n a j- oczywiściój,że praw d a leży po stronie B ra u ­ na, szczupak nie je s t je d n a k w yłącznym lecz tylko najczęstszym gospodarzem wę­

grów tasiemca; oprócz niego i inne także ryby, a pom iędzy niemi i łosoś, b yw ają ró ­ wnież niekiedy przenosicielam i tego paso- rzyta.

I ta k , K tlchenm eister pow iada, że jeże li naw et B ra u n przez spożywanie węgrów ze szczupaka w yw oływ ał sztucznie u ludzi ta­

siemca, to fakt, aby ryba ta norm alnie z a ra ­ żała człow ieka, w ydaje mu się „absolutnie niew iarogodnym ” dlatego, że szczupak ni­

gdy nie byw a konsum ow any na surowo i że przenosicielem w ęgrów tasiem ca musi być j ryba żyjąca w wodach słodko-słonych, a nie wyłącznie w słodkich, poniew aż m ieszkań­

cy krajów nadbrzeżnych E u ro p y często się tasiemcem zarażają.

W arunkom tym odpow iada najzup ełn iej, zdaniem K iichenm eistra, łosoś, k tó ry bywa niekiedy ja d a n y (szczególniej w Szwecyi) w stanie surow ym , tylko lekko solony. D la­

tego też K ilchenm eister uw aża łososia po­

spolitego (Salmo salar) lub inne ryby łoso­

siow ate za gospodarzy pośrednich tasiemca, dotąd je d n a k nie znaleziono jeszcze u łoso­

sia pospolitego węgrów ani w mięsie, ani we w nętrznościach, a że łosoś byw a gdzienie­

gdzie spożyw any w stanie surowym , nie sta­

now i jeszcze dostatecznego dowodu, tem- bardziej, że łososie i tasiemiec nie w j e ­ dnych i tych sam ych przebyw ają okolicach.

Sam K tlchenm eister zw rócił także na to uw agę, pow iada bowiem, że na brzegach O d ry , W ezery i E lb y —a m ógłby też dodać i na brzegach R en u aż do B azylei — z u p e ł­

nie brak tasiem ca lub też zdarza się on b ar­

dzo rzadko.

F a k t ten K ilchenm eister objaśnia przez okoliczność, że m ieszkańcy okolic, przez k tó re p ły n ą rzeki powyższe, nic zjadają ło ­ sosia w stanie surowym . A le L eu c k art słu­

sznie zaznacza, że łososia b ra k też w dop ły­

wach R odanu, a w okolicach tych tasiemce są bardzo pospolite; brak go w m orzu Ś ród- ziem nem i pobliskich krajach nadbrzeżnych, szczególniej zaś we W łoszech, oraz w Ro- syi południow ej (przynajm niej je s t on tu bardzo rzadki). W tych więc krajach ło­

soś nie może być jedy ny m przenosicielem w ęgrów tasiem ca. W obec takich faktów K ilchenm eister zupełnie dow olnie p rzy p isu ­ je w niektórych krajach rolę przenoszenia tasiem ca innym rybom , np. w Rosyi p ołu­

dniow ej jesiotrom .

A le jak że to pogodzić, p y ta L euckart, z tem , że zdaniem K iichenm eistra, łososie są wyłącznym i gospodarzam i pośrednim i tasiem ca.

K ażd y zgodzi się wraz z L euckartem , że w yw ody K iichenm eistra są bardzo naciąga-

! ne i nie dosyć objektyw ne. Co do spoży­

wania ryb w stanie surow ym , to L eu ck art

! tw ierd z i n a zasadzie długoletnich sw ych ob-

serw acyj, że nie trzeba wcale zjadać su ro ­

wego mięsa obfitującego w w ęgry, by taś-

m ówcami się zarazić, dosyć je s t spożyć r y ­

bę niedostatecznie ugotow aną lub zamało

usmażoną, przyczem , jeśli ryby niestarannie

I byw ają przyrządzane, pozostaw ia się w nich

N r 25. WSZECHŚWIAT. 397 część wnętrzności, a szczególniej przełyku, |

którego ścianki zaw ierają dosyć często wę­

gry. Oba więc najw ażniejsze zarzu ty Kii- chenm eistra nie w ytrzym ują, ja k widzimy, ścisłej krytyk i.

Co do szczupaka, to B raun w odpowiedzi na zarzuty swego przeciw nika zaznacza jeszcze, że w D orpacie i okolicach jego, gdzie tasiem iec je st bardzo pospolity, szczu­

pak spożywany bywa w stanie lekko solo­

nym i praw ie surowym , oprócz tego podczas ta rła w yrabia się w D orpacie z ik ry tej ry ­ by rodzaj kaw ioru przez lekkie solenie;

B rau n znalazł tak w ziarnach kaw io ru tego jak o też w Mrędzonem mięsie szczupaków

żywe w ęgry tasiem ca. P rzeciw ko poglą- | dom K tichenm eistra przem aw ia także w wy­

sokim stopniu fakt, że w bardzo wielu k ra ­ ja c h , np. u nas w K rólestw ie lub na L itw ie, łososie są bez porów nania droższe od szczu- , paków i przez niektóre w arstw y ludności

nigdy nie byw ają spożywane, gdy tym cza- | sem szczupak stanow i rybę bardzo tanią, przez ludność uboższą w w ielkiej ilości zja­

daną; gd yby więc w yłącznym przenosicie- lem tasiem ca m iał być łosoś, w ja k iż sposób m ożnaby sobie w ytłum aczyć częste stosun­

kowo zjaw ianie się tasiem ca pośród ludno­

ści uboższej.

I tak biorąc pod uw agę w szystkie pow yż­

sze fakty, a także tę ważną okoliczność, że B raun eksperym entalnie dow iódł swego tw ierdzenia, K iichenm eister zaś starał się przekonać przeciw nika swego teoretycznie i gołosłownie, m usim y w raz z L euckartem oddać pierwszeństwo B raunow i. S postrze­

żenia B rauna stw ierdził także w roku ze­

szłym na sobie samym F e rra ra ; p ołkn ął on mianowicie trzy w ęgry w yjęte z ciała szczu­

paka, z jego mięśni, w ątroby i okolicy żo­

łądka, a po kilku tygodniach w kale jego zaczęły się rzeczywiście zjaw iać proglotydy tasiem ca szerokiego.

W tymże czasie dr Zschokke, m łody p rz y ­ rodnik genewski, ogłosił spostrzeżenia nad wędrówkam i i rozw ojem tasiem ca szerokie­

go w Genewie i jej okolicach, w m iejscow o­

ściach, w których taśmowiec ten je st dom i­

nujący; prace te w ykonane były w labora- toryjum prof. K aro la V ogta i pod światłym jeg o kierunkiem .

D r Zschokke zaznacza przedew szystkiem , że w ostatnich dziesięciu latach liczba lu ­ dzi chorych na tasiemca w Genewie n a d ­ zwyczaj się zm niejszyła. Zdaniem jeg o obecnie w przybliżeniu 1% tylko m ieszkań­

ców Genewy cierpi na tego pasorzyta.

P rzystąpiw szy do badań, Zschokke chciał się przedew szystkiem przekonać, czy znaj­

dzie larw y tasiemca czyli węgry w szczupa­

ku. Pom im o licznych i bardzo ścisłych poszukiw ań nie znalazł on je d n a k ani j e ­ dnego w ęgra w tej rybie; ale zarów no też nie znalazł larw tasiemca w ciele ryby łoso­

siowatej Corćgonus fera. Zupełnie co in ­ nego wszakże dostrzegł u m iętuza (L ota yulgaris). P ierw szy ju ż egzem plarz, zba­

dany przez Zschokkego, okazał się o bfitu ją­

cym w węgry. Z innych egzem plarzy wię­

cej niż połowa była zarażona temi larwam i.

Liczba węgrów zam ieszkujących ciało każ­

dego m iętuza waha się od pięciu do trzy ­ dziestu.

Dalsze poszukiw ania w ykazały, że nie­

znaczna ilość w ęgrów zamieszkuje też ciało łososiowatej ryby Salmo um bla, oraz oku- nia (P erca fluviatilis). P odobnie ja k w i n ­ nych ta k i w tym wypadku znalazło się k il­

ku (siedmiu) lud zi, przeważnie studentów uniw ersy tetu , chętnych do poddania się przyk ry m nieco doświadczeniom. D r Zschok­

ke dał im do spożycia w ęgry z miętuza, z Salmo um bla i okunia. Z węgrów, po­

chodzących z dWu pierw szych gatunków , rozw inęły się tasiemce; z węgrów zaś, po­

chodzących z okunia, nie udało się wyhodo­

wać dojrzałych robaków , co je s t tem dzi­

wniejsze, że P aro n a otrzym ał we W łoszech z węgrów okunia tasiemca szerokiego.

T ak więc na zasadzie swych poszukiwań i doświadczeń d r Zschokke dochodzi do wniosku, że w Genewie najważniejszym przenosicielem tasiemca szerokiego je st mię- tuz, następne m iejsce zajm uje praw dopodo­

bnie okuń. B ardziej już przypadkow o wę­

gry tasiem ca w ystępują w łososiowatych ry ­ bach, a w rzadkich wypadkach mogą też za­

pew ne znajdow ać się w szczupaku.

T ak oto stoi obecnie kw estyja pośrednie­

go gospodarza tasiemca. Na zasadzie wszy­

stkich tych danych możemy więc wnosić,

że w niektórych okolicach (w północnych

i północno - zachodnich częściach E uropy)