Jsfs. 3 8 (1424). Warszawa, dnia 19 września 1909 r. Tom X X V I I I .

Jsfs. 3 8 (1424). W a rsz a w a , dnia 19 w rz e śn ia 1909 r. T o m X X V I I I .

TYGODNIK POPULARNY, POŚWIECONY NAUKOM PRZYRODNICZYM.

P R EN UM ER A TA „W S Z E C H Ś W IA T A “ . W W arszaw ie: ro c z n ie r b . 8, k w a rta ln ie r b . 2.

Z p rze syłką pocztow ą ro c z n ie r b . 10, p ó łr . r b . 5.

PRENUMEROWAĆ MOŻNA:

W R e d ak cy i „ W sz e c h ś w ia ta " i w e w sz y stk ic h k się g a r­

niach w k ra ju i za g ra n ic ą .

R e d a k to r „W szechśw iata** p rz y jm u je ze sp raw am i re d a k c y jn e m i c o d z ie n n ie od g o d z in y 6 d o 8 w ieczo rem w lo k alu re d a k c y i.

A d r e s R e d a k c y i : K R U C Z A Jsfe. 3 2 . T e l e f o n u 8 3 -1 4 .

E D W A R D SU E S S.

O Ż Y C I U 1).

W dziele p. t. „Oblicze z iem i“ s ta r a ­ łem się w ciągu szeregu lat dać zarys b u do w y naszej p lan e ty . O sta tn i rozdział dzieła mówi o tem , w ja k i sposób życie organiczne dostosow uje się do budowy ziemi. W obecnym odczycie podam ty l­

ko ogólną tre ś ć teg o rozdziału. Nie b ę ­ dę się t u z a sta n aw ia ł nad w artością ogól­

nej n a u k i o zm ienności istot, czy to w m yśl w yw odów D arw ina, czy Lam ar- cka. Związek g e n e ty c z n y w sz y s tk ic h istot żyjący ch j e s t ide^ zasadniczą, bez k tórej n ie są możliwe m ojem zdaniem tak ie ro zw a ża n ia j a k te, k tó re nastąpią.

i) O d cz y t w y g ło sz o n y przez n e sto ra g eo lo ­ g ów na posiedzenia, w ied e ń sk ie g o T o w a rz y stw a g eo lo g ic z n e g o d n ia 20 m arca r. b. O dczyt te n ogłoszono dru k iem w „M ittoilungen d e r geol.

O ese llsc h aft in W ie n “ za ro k bieżący, ze sz y t 2.

T reść o d cz y tu p odaję w p raw ie doslow nem tłu ­ m aczeniu W . F r.

J a k a stronom nie zacznie swej pracy od dowodzenia praw dziw ości teo ry i Ko­

pernika, ta k też i j a nie j e s t e m obowią­

zany rozwodzić się nad z ag ad nieniam i zmienności.

J e s t jeszcze inny wzgląd, któ ry mnie uw alnia od d y sk u sy i n a ten tem at. W s z y ­ stk ie s tu d y a w ty m k ie ru n k u dążą do tego, a b y szuk ać szeregów rozwojowych, czyli s y s te m u n a tura lne go . Są to rzeczy, k tó re m i się nie zajm uję. S ła w n y Roki- tański, j e d e n z założycieli anatom ii p a to ­ logicznej, b adał przez długie lata zwłoki u m a rły c h w W iedniu. Widział ty siące tru p ó w młodzieńców i starców , a g d y w r. 1869 zaw ezw ała go A kadem ia, by wypowiedział sw e spostrzeżenia n a ty m m a te ry a le poczynione, w te d y nie użył słowa „wspólne poch odzen ie11, lecz mówił 0 „ s o li d a r n o ś c i w szystkich istot żywych.

Dla niego życie wszelkie było j e d n e m pojęciem. W idział te same zja w iska po­

w ta rz a ją c e się w różnych odcieniach u w s z y stk ic h isto t żywych, a więc ro­

dzenie się, odżywianie, rozm nażanie 1 śm ie rć i dlatego też całe życie uważał za jedność. To j e s t zasadnicze pojęcie, od k tó re g o możemy w y tw o rz y ć sobie dal­

sze, t. j. pojęcie „biosfery" czyli ogółu

594 W SZ E C H ŚW IA T Ais 38

isto t żyw ych, o g ran ic zo n y c h w p r z e s trz e ­ ni, k tó re żyją na s k a ln y m zrębie naszej planety.

Są one o graniczone w p rz e s trz e n i, ale także i w czasie. N ik t nie w ątpi, że ży­

cie n ie g d y ś miało początek, ale też n ik t w ątpić nie może, że k ie d y ś się skończy.

Nie koniecznie k a ta s t r o f a będzie tego przyc z y n ą . Po z a sta n o w ie n iu się nie t r u ­ dno przyznać, że k ied y ś nadejd zie czas, kie d y n a s z a p l a n e t a dozna teg o sam ego losu, k tó re m u u legł ju ż k sięży c i M erk u ­ ry. Je j stan ow isko w z g lę d em sło ń ca b ę ­ dzie k ie d y ś inne. J e s t też możliwem, że p la n e ty sam e k r y ją w sobie siły, k tóre są niebezpieczne dla is to t żywych, a o tem p om ów im y jeszcze w koń cu naszego w ykładu.

Zw róćm y się teraz ku isto to m żywym i p rze jrz y jm y m nogość oso bników w n a j ­ rozm aitszych g a tu n k a c h . Oprócz u k ła d u n a tu r a ln e g o is tn ie ją dla n a s jesz c ze in n e sposoby podziału. Możemy np. w yróżnić j ed n o ś c i gospodarcze. J e s t rzeczą j a s n ą , że dla zw ierząt m ię so ż ern y c h ro ślin o ż e r­

ne są koniecznie p o trzebn e, a ro śliny dla roślinożernych, że isto ty żyw iące się o w a ­ dami są zależne od owadów, również r o ­ śliny od owadów , ow ad y od roślin. J e ­ dności gospodarcze n azw ałem na in nem m iejscu „jednościam i e ko n om ic zne m i“.

A m e ry k a n ie m ów ią o „jednościach har- m o n ic z n y c h “ i z r e g u ły w idzim y w szę­

dzie całość harm on iczn ą, j a k w p a ń s tw ie u p o rząd k ow anem . Są je d n a k o w o ż także s to s u n k i nie harm on iczn e np. na w ysp a c h oceanów, na k tó ry c h m u szą żyć d alej g a ­ t u n k i przyniesione przez p r ą d y m orskie, chociaż nie n a leżą do całości h a r m o n i ­ cznej.

J u ż te n pierw szy r z u t ok a na biosferę prowadzi do bardzo w ażnego w niosku.

J e s t rzeczą znaną, że d łu g i czas w g e ­ ologii p a n o w a ła te o r y ą lądów7 podniesio­

nych. S ła w n y zoolog W a llac e w yp o w ie ­ dział zdanie, że w y s p y w y n u r z y ły się z mórz. Skoro j e d n a k o w o ż znaleziono np. n a Borneo d obrze w y k sz ta łc o n ą , h a r ­ moniczną faunę, k tó r a j e s t p o k r e w n a f a u ­ nom lądów okolicznych, skoro n a tejże wyspie znaleziono r y b y słodkow odne, k tó re ż y ją również n a ląd a c h przyległych,

skoro fa u n a i n d y js k a żyje n a Ceylonie, a na M ad agask arze w y stę p u je objaw po>

dobny, skoro m ała w ysp a Lord Howe, le­

żąca daleko n a o tw a rty m oceanie, mimo m ałych w ym iarów , zaw iera szczątki w iel­

k ich gadów, to ju ż nie u leg a w ą tp liw o ­ ści, że nie w y sp y podniosły się z dn a oceanów, lecz że przeciw nie ocean się z a ­ padł, że więc w y sp y są resztkam i lądów tw orzący ch dawniej j e d n ę całość, czego z re s z tą b u d o w a geologiczna dowodzi n a j ­ w yraźniej.

B udow a ta dowodzi jed n a k o w o ż n adto, że j e s t zasadnicza różnica pom iędzy w y ­ b rzeżam i oceanu A tlan ty c k ie g o a Sp o k o j­

nego. W s z y s tk ie w y b rz e ża P acyfiku od p r z y lą d k a Horn do ujścia G angesu c e ­ c hu je obecność gór łańcuchow ych, czyli inaczej m ó w iąc ocean Spokojny j e s t o to ­ czony p a s m a m i górskiem i, za ry s je g o po­

z o sta je więc w zw iązk u z b u d o w ą geolo­

giczną. N a oceanie A tla n ty c k im p a n u ją całkiem odm ienn e w a ru n k i. Brzeg tego oceanu bieg nie napoprzek pasm górskich, t a k j e s t u w ybrzeży E uro py zachodniej, Afryki, Brazylii i Indyj. Przew ażnie są tu wielkie płaskow zgórza, a z w y ją tk ie m trz e c h p a s m górskich, któ re w s k a z u ją przedłużenie ty p u pacyficznego, pasm a g ó rsk ie nigdzie nie o tac z a ją o ceanu A t l a n ­ tyck ie g o. Tem i trz e m a p a sm a m i są: A n ­ ty le , Południow a S z e tla n d y a i G ibraltar.

W szy stkie inne b rze g i A t l a n t y k u są brze­

g a m i zapadnięć bieg n ą c y c h skośnie do k i e r u n k u w arstw .

Okazuje się nadto, że owe z ap adania t r w a ł y długo jeszcze; w tej mierze licz­

n y c h dowodów d o sta rc za geografia roślin i zwierząt. W zw iązku z tem pozostaje f a k t inn y niepom iernego znaczenia dla is to t żyjących. Oto ocean A tla n ty c k i (łą­

cznie z In dy jskim ) o trz y m u je daleko wię­

cej dopływów niż ocean Spokojny, ponie­

waż łań c u c h y gó rskie t a m u ją dostęp do

oceanu Spokojnego. Rzeki indyjskie, e u ­

r o p ejsk ie i a fry k a ń s k ie w p a d a ją praw ie

w s z y s tk ie do A tlan ty k u ; je n e r a ł rossyj-

sk i Tillo zwrócił u w a g ę n a te n f a k t z n a ­

m ienn y. Bardzo wiele rzek w pada do

o c e an u Północnego, ale bardzo nieliczne

rzeki w p a d a ją do Spokojnego.

JsJó 38 W SZEC H ŚW IA T 595

Opuszczam y te z a g a d n ie n ia i z w ra ca ­ m y się do inn ych .

Pow iedzieliśm y p rze d tem , że isto ty ży­

j ą c e można podzielić wedle g r u p tw o rzą ­ cych całości ekonom iczne. Można j e j e ­ dnakowoż tak ż e podzielić wedle siedzib, m ożna więc w yróżnić zw ierzęta lądowe, słodkow odne i m orskie, tak ż e i półsłone.

Ten podział j e s t b ardzo w ażny ze w zglę­

du n a chorograftczny k ie r u n e k badań.

Nie trz e b a wcale przypom inać, że liczne g r u p y zw ie rz ą t z n a jd u je m y zarówno w wodzie m orskiej, j a k i słodkiej, także n a lądzie stałym ; n a jc iek a w sz e są te wła­

śnie, niejak o przejściowe formy. W ielo­

k rotnie ju ż zaznaczano, a p o tw ierd zają to i stu d y a w t y m k ie r u n k u czynione, że początku życia należy sz u k ać u w y ­ brzeży mórz. S ą to właśnie te m iejsca ziemi, gdzie w a r u n k i życia są n a jro z m a ­ itsze. C h un przy jm u je , że promienie ś w ie tln e dochodzą w m orzu do głęboko­

ści 400 m. U w y b rz e ży p a n u ją zm ienne w a r u n k i n a św ietlenia, p rzy p ły w i odpływ morza, t u p o w s ta ją liczne zm iany spo­

w odow ane przez b urze, j a s n ą j e s t z resztą rzeczą, że w s z y s tk ie r u c h y pionowe n a j ­ pierw d a ją się odczuć u brzegów. Od b rze gó w więc d ą ż y życie ku wodom słod­

kim i k u lądowi, od brzegów też z s tę ­ puje do głębi mórz.

Dążenie k u lądowi stałem u, a więc zja­

wisko, k tó re B ro nn ju ż przed la ty n a ­ zwał „te rrip e ta ln em ", widzimy u ryb m or­

skich, k tó re dla złożenia ik ry opuszczają s w ą słoną ojczyznę. Zm ieniają się one zwolna, niejako k ro k za krokiem , aż w r e ­ szcie w y tw o rz y ły się r y b y o d dychające płucami. J e s t rzeczą szczególną, że p łu ­ ca nie po w sta ły przez p rze m ia n ę skrzel, lecz ja k o o r g a n y sa m o istn e i że są zwie­

rzę ta, np. n ie k tó re żaby, które m ogą ró­

w nocześnie od dy ch ać płucam i i skrzela- mi. W y tw o rz y ł się t u o rgan dla nowych w a ru n k ó w po trzebny, a widzim y w tej mierze całkiem o ry g inalne zjaw isko, że w ykształcił się on zarów no u ssaków, j a k u ryb, gadów, a n a w e t u ślimaków.

To samo zjaw isko pow stało więc w n a j ­ rozm aitszych działach zwierząt.

Podobne znaczenie m ają oczy dla fau­

n y głębinowej. D aw niej sądzono, że

w znaczn ych głębokościach zachow ały się bardzo daw ne g a tu n k i zwierząt. Neu- m a y r b ył pierw szym , k tó ry sprzeciw ił się te m u zdaniu, a teraz przypuszczają, że właściwe ry b y głębinowe żyły dopiero od peryo du kredow ego. W y tw o rz e n ie się organów św ietln ych dowodzi najlepiej, że istn iała w ęd ró w k a zw ierząt ku głęb i­

nom. Nie chcę z a sta n aw ia ć się nad p y ­ taniem , czy te o r g an y są isto tn ie ocza­

mi. Są one u r y b i u głowonogich, a n a ­ w e t m iędzy skrzelam i małży; w nowszych czasach znaleziono ich śla d y u zw. s s ą ­ cych. I tu ta j w y tw o rz y ł się również ten sam o rgan u różn ych g rom ad zwierząt, a zjaw isko to m ożna zrozumieć tylko wtedy, jeżeli życie p ojm ujem y jak o ca­

łość. W ów czas widzimy, że zw ierzęta różnych grom ad m ogą w y tw o rz y ć te s a ­ me na rz ą dy.

Do ty c h rozw ażań dołącza się jeszcze in n y m om ent, że zw ierzęta lądowe, słod­

kow odne i m orskie w różny sposób u le ­ g a ją działaniu w a ru n k ó w zew n ętrzny ch . Paleontologia ulegnie bardzo ważnym zmianom, skoro zbada dzieje zwierząt, ro z p a tru ją c je wedle m iejsc zam iesz k a ­ nia. Dzieje zwierząt lądow ych, m orskich i słodkow odnych nie są te sam e. Aby to w yk azać, użyję przykładu, a nie t r z e ­ ba wcale uciekać się do czasów zbyt od ­ ległych, lecz można zacząć od czasów obecnych, a co najw y ż ej dołączyć j e s z ­ cze peryo d trzeciorzędowy.

R o zpatrując trzeciorzęd o w e fauny zw ie­

r z ą t ssących, które p rzechow ały się w tak zn ak om ity sposób w okolicy W iednia, nie widzimy tego wcale, aby zw ierzęta zmie­

niały się ustawicznie, coby dobór n a t u ­ ra ln y m usiał sprowadzić, g d y b y on j e d y ­ nie działał. Zjawia się ekonom iczna c a ­ łość—fa u n a pewna; ona znika, pow staje d ru g a, trzecia, zawsze całkiem nowa fau­

na; rzecz tr u d n a do uwierzenia, a p rze­

cież praw dziw a. Przy jm ow ano wielkie w ę drów ki, aby rzecz tę wytłum aczyć;

praw dopodobnie słusznie, chociaż założe­

nie to nie j e s t utrw alo n e przez całkiem pewne w yznaczenie m iejsc wyjścia dla ty ch wędrówek.

J a s n y m przyk ła d em j e s t h isto ry a m o ­

rza Kaspijskiego. Zaczynam od pierw ­

>96 W SZ E C H ŚW IA T

szego p ię tra śró d ziem no m orsk ieg o , k t ó r e ­ go osady n ie w y d ź w ig n ię te leżą u b rz e g u p ozaalpejskiego z a g łę b ia w ied e ń sk ie g o w południow o-w schodniej części m a s y w u czeskiego. P ię tro to m ożna śledzić aż do P e rsy i, a fau nę je g o c e c h u j ą wielkie z w ie rz ę ta ś w in io w a te (Brachyodus) i ma- stodon. W tem piętrze, o ile j e poznano, B ra c h y o d u s z n a jd u je się od P o rtu g a lii aż do B e lu d ż y sta n u .

N a s tę p u je zacieśn ienie się i chwilowe zam k n ięcie m orza — osadza się poziom z a w ie ra ją c y sól i gips. Z aczy na się on w B aw ary i, a poznano go w w ielu m ie j­

scach aż do H orm uzdu n a d z a to k ą P e r ­ ską. T a k w ie lk ie z a m k n ię te morze j e s t czem ś n ad z w y c z ajn e m , jeżeli się j e d n a ­ kowoż rozw aży, j a k wielkie s k u tk i spo­

w od ow ałoby zam knięcie c ieśn in y Gibral- ta r s k ie j, będzie n a m łatw iej zrozum ieć t e n s ta n rzeczy. To ście śn ie n ie m o rza było p ierw sz e m z tych, k tó re sp ra w iły powolne sku rc z e n ie się m o rz a K a s p ij­

skiego.

N a s tę p u je te ra z d rugie p iętro śró d ­ ziem nomorskie; fa u n a ląd ow a j e s t z n a c z ­ nie b o gatsza. P r a a s w S tu tt g a r c i e , a n a ­ stępnie Pelzeln w W ie d n iu udowodnili, że ów czesna fau n a ląd o w a j e s t podo b na do dzisiejszej f a u n y m a la js k ie j. T a k ą sam ę m a la js k ą fau n ę z n a jd u je m y w E u ­ ropie południow ej, A fryce p ółnocnej i nad Indusem .

N a s tę p u je d ru gie zwężenie się m orza i widoczne zubożenie fau n y; je s t to pię­

tro sarm ackie. F a u n a s a rm a c k a s ię g a od Ober H ollabrun vy A u s t r y i Dolnej aż do r u in Troi, a k u w schodow i aż poza jezioro Aralskie. J e s t ona uboższa od śród ziem n om orsk iej. O bszar m orza z m n ie j­

szył się znacznie, a ow em u z n a c z n e m u zm n ie jsz e n iu się ob szaru m orza i u s t ą ­ pien iu f a u n y ś ró d z ie m n o m o rsk iej z E u ­ ropy środ ko w e j nie to w a rz y s z y w idoczna zm ia n a form lądow ych. F a u n a m alajsk a p rz e ż y ła te wielkie prze w ro ty .

Później poziom m órz opadł znacznie.

J e z io ra słone z a s tę p u ją m iejsce zu bo ża­

łego m orza s arm ackiego ; p o jaw ia się cał­

kiem nowa fa u n a lądow a o c h a ra k te r z e a fr y k a ń s k im , lecz i ona s ię g a od P o r t u ­ galii aż poza ocean Indy jsk i i Nil. W s z ę ­

j\To 38

dzie m ożna śledzić te n sam poziom: Ma- stodon, D in oth eriu m , wielkie k o ty d ra ­ pieżne, antylopy, żyrafy, n a w e t p ro to p la ­ s ta g a tu n k u O rycteropus z k ra ju P r z y ­ lądkow ego pojaw ia się aż po G recyę i P e rsy ę . Zwężenie m orza p o stę p u je d a ­ lej; żyją dalsze jeszcze fau n y o c h a r a k ­ terze a fry k a ń sk im , a widzim y j e n a w e t w p e ry o d a c h międzylodowych, lecz w ó w ­ czas ukazał się ju ż i człowiek.

Tłum . W. Fr.

(Dok. nast.).

S Z K I C A U T O B I O G R A F I C Z N Y

S IR W ILLTA M A R A M SA YA .

(C iąg dalszy).

W m arcu 1880 ro k u ub ieg ałem się z pow odzeniem o k a te d r ę chemii w Uni- v e rs ity College w Bristolu, wolną po usu n ię c iu się prof. L ettsa, k t ó r y z kolei został n a s tę p c ą d-ra A n d rew sa, w sław io­

nego przez b a dania nad ozonem i p u n k ­ ta m i k rytycznem i. P rzypuszczam , że przyrzeczono mi to stanow isko dlatego, że um iałem c z y tać po ho lend ersku . O ka­

zało się bowiem, że spodziewano się po mnie, że złożę w izy ty w s tę p n e w y b o r­

com, tw o rzącym rad ę zarz ą dza ją cą k ole­

gium . R ada zarząd zająca skład ała się z w y b itn y c h mężów Bristolu d ucho w n ych, lekarzy, przem ysłow ców i kupców . Mię­

dzy in n y m i odwiedziłem s ta re g o ducho­

wnego, znanego z tego, że z uznaniem wielkiem pracow ał w k om isyi wyznaczo­

nej do rew izyi p rze k ład u biblii. J e d e n z listów polecających mnie, był pisany po holendersk u, ponieważ pochodził od prof. Gunninga, z k tó ry m parę lat p rz e d ­ te m poznałem się we F rancyi; d u c h o w n y ów z ap ytał mnie, czy z nam ten jęz y k . M usiałem w yznać, że m ogłem go odcy- frow ać, w ów czas przyn iósł mi p a rę do­

k u m e n tó w teologicznych, prosząc, ab y m

j e przetłum aczył. Zrobiłem to nie bez

trudności. Na w y b o ra c h m iałem j e d e n

głos w większości, a ja k k o lw ie k nie m am

p o z y ty w n e g o dowodu, najzupełniej je s te m

W SZEC H SW IA T 597

p rze k ona n y , że głos ro z s trz y g a ją c y z a ­ wdzięczam w łaśn ie je m u .

W B ristolu prow adziłem dalej p racę n a d objęto ściam i cząsteczkow em i cieczy, a chcąc n a tu r a ln ie wiedzieć, czy o d k ry te przez Koppa p ro ste stosun k i tr w a j ą ró­

wnież, kiedy się bierze p u n k t y w rzenia pod w yższem ciśnieniem, rozpocząłem dośw iadczenia z cieczami w r u ra c h zato­

pionych, j a k to czynił C a g n a rd Latour.

A b y otrz y m ać stałe, o ile można, te m p e ­ r a t u r y , r u r y u m ieszczano w zagłęb ien iu grubego, pochyło ustaw ionego, b a łw a n k a miedzi, n a k r y t e g o sz k la n ą p ły tk ą i og rze­

w anego z dołu. S k u tk ie m dobrego prze­

w o d n ic tw a ciepła, j a k ie m się miedź od­

znacza, g ru b o ść b a łw a n k a zapew niała j e ­ d n o s ta jn e t e m p e r a t u r y i jedn ocześn ie za­

bezpieczała n a w y p a d e k wybuchu. R u ry napełnian o różnemi cieczam i nie w j e ­ d nakow ej m ierze i oznaczano zm iany objętości w różny ch te m p e ra tu ra c h . To zestaw ienie zastąpiono j e d n a k w krótce przez przy rząd A n d rew sa, T u n ajw ięk szą tru d n o ś ć sp ra w ia ły uszczelnienia; p rz e ­ zwyciężono j ą j e d n a k , ś ciskając c y lin d ry gum ow e, p rzez k tó re przechodziły rury, zapomocą po kryw stalo w y ch . Ulepszenie tego p r z y r z ą d u zabrało pó łto ra roku;

tym c z ase m oznaczyłem z moim a s y s te n ­ te m Orme M assonem objętości cząstecz­

kowe siarki, fosforu, sodu i znaleźliśmy, że nasze w a rto śc i zupełnie dobrze z g a­

dz a ją się z tem i, j a k i e obliczyli H. Kopp, L ossen i Thorpe ze związków t y c h p ie r­

w iastków .

Po ro k u p o b y tu m ego w Bristolu, pro­

fesor ekonomii politycznej A lfred M ar­

shall, d y r e k to r kolegium, m usiał opuścić sw e stan o w isk o z powodu złego sta n u zdrowia. J a się ożeniłem w je s ie n i 1881 r o k u i m o ja żona i j a m usieliśm y podróż p o ślu b n ą przedłużyć poza zam ierzone jej trw anie, poniew aż słyszałem , że miano mię na w idoku n a n a stę p c ę Marshalla, j a k o d y rek to ra, a nie chciałem w racać do B ristolu p rz e d zakończeniem tej s p ra ­ wy. W k o ń c u w rz e śn ia o trz y m ałe m w ia ­ domość, że z o stałem w y b r a n y i objąłem moje podw ójne obowiązki w październi­

k u 1881 r. W s k u te k tego u tru d n io n e zostało n a tu r a ln ie badanie doświadczalne,

a rzeczy się nie polepszyły przez to, że m iałem się zająć budową nowego la b o ­ ra to ry u m . Oprócz tego jeszcze obarczo­

no mię szczególnym ciężarem w y k ła d a ­ nia w k ilk u sąsiednich m iastach co t y ­ dzień chemii farb ierskiej i sukienniczej.

Stało się to dlatego, że „sta ry i po­

bożny" cech sukienników w Londynie w łaśnie ufundow ał k a te d rę chem iczną i podał za w a r u n e k u rządzanie tak ich w ykładów . Pozatem , m usiałem jeszcze dw a ra z y tygodniow o mieć w y k ła d y w ie­

czorne, tak, że w sum ie p rac a w Bristolu nietylko była t ru d n a , ale i n ie p rz y je m n a pod niektórem i względami. Po paru la ­ tach s u k ie n n ic y cofnęli swój w a ru n e k i k u wielkiej mojej uldze u s ta ły owe w ykłady.

W je s ie n i 1882 r. S idney Y o u ng został moim a s y s te n te m . N asza pierw sza w sp ól­

na praca dotyczyła „gorącego ło d u “.

W czasopiśmie „ N a tu re “ u trzym y w ano , że możliwem j e s t podniesienie te m p e r a ­ t u r y lodu powyżej 0° przez ogrzew anie go z zew nątrz, je ś li się k ulk ę te rm o m e tru otoczy lodem i um ieści w naczyniu, z k tó re g o częściowo usu nięto powietrze.

W ydaw ało się to nieprawdopodobnem , skoro j e d n a k w y k o n a liśm y doświadcze­

nie, okazało się, że te m p e r a t u r a lodu za­

leżna j e s t od ciśnienia p a n u ją c e go w na ­ czyniu. S tą d rozw inął się sposób ozna­

czania ciśnienia p a ry lodowej w różnych te m p e ra tu ra c h . W y ko nan o ted y s zereg doświadczeń, a u sta w iw sz y p rzyrz ą d bli­

źniaczy, zaw ierający z jedne j stro n y t e r ­ m o m etr z k ulką o w iniętą zwilżoną w atą, a z drug iej s tr o n y podobny term om etr, którego kulka m iała powłokę lodową, mogliśmy, zmniejszając ciśnienie, robić oznaczenia porównawcze te m p e ra tu ry p a ­ row ania lodu i zimnej wody pod jed n a - kowem ciśnieniem. P ierw sza była z w y ­ kle wyższa od o statn iej i w ten sposób została stw ie rd z o n a przepow iednia Jakó- ba Thom sona. P r z y tej sposobności w y­

naleziono też m etodę zabezpieczania t e r ­ m o m e tru ogrzew anego p arą od p rzegrza­

nia. Skoro się k ulkę te r m o m e tr u owinie

w a tą lub azbestem , o trz y m u je się p ra w ­

dziwe t e m p e ra tu ry wrzenia cieczy p o d ­

czas frakeyonowania. Poprowadziło to

598 W S Z E C H Ś W IA T jSla 38

do doświadczeń z in n e m i ciałami, j a k k w a s octowy, k am fora, brom , jo d i t. d., przyczem o trz y m an o w y n ik i podobnego c h a ra k te r u i linie ciśn ie n ia p a ry t y c h ciał w sta nie s t a ł y m i ciekłym.

S tą d k ro k ju ż ty lk o b ył do b a d a n ia na d zach ow aniem się ciał d y s o c y u ją c y ch się, j a k p a ra a ld e h y d , w odzian chloralu, kw. b u r s z ty n o w y i t. d. W y z n a c z a ją c k r z y w ą c iśn ien ia s alm iak u, stw ierd zo n o dziw ny fakt, że zupełnie su c h y k w a s sol­

n y nie łąc z y się z zup ełnie su c h y m am o­

niakiem . N a stęp n ie B r e re to n B a k e r z wiel- k iem powodzeniem z a jm o w a ł się ty m przedm iotem .

Zanim opuściłem Glasgow, złożyłem ta m te js z e m u to w a r z y s t w u filozoficznemu ro zp raw ę, w k tó rej dowiodłem, że p o m ię ­ dzy ciepłem p a ro w a n ia cieczy a z w ię k ­ szeniem się jej objętości podczas p r z e j­

ścia w s ta n p a ry istnieje praw ie s ta ły s to s u n e k . Został on ty m c z a s e m niez a ­ leżnie o d k r y ty przez T ro u to n a i z n a n y j e s t j a k o r e g u ł a j e g o imienia. Przez p o ­ rów n a n ie ilorazu różniczki ciśnienia p rzez różniczkę t e m p e r a t u r y dla ciał przez nas b a d a n y c h Y oung znalazł p ro sty s to s u n e k k r z y w y c h różniczkow ych. W r ó w n a n iu

L _ d p T

ą — ą ~ d T ’ i

istn ieje s to s u n e k pom iędzy ciepłem p a ro ­ w a n ia L , różnicą objętości cieczy i gazu, zm ianą t e m p e r a t u r o w ą ciśn ie n ia d p Id T , a t e m p e r a t u r ą a b s o lu tn ą T , przy czem I oznacza w s pó łczy nnik z a m ia n y ciepła n a pracę. Okazało się, że dla j e d n a k o w y c h zwiększeń ciśnienia s to s u n e k t e m p e r a t u r a b s o lu tn y c h dla d w u cieczy j e s t f u n k c y ą linearną; s tą d w y n ik a możliwość oblicze­

nia całej linii ciśnienia pary d anego ciała n a p o d sta w ie o znaczenia dw u s to s u n k ó w ciśnienia do t e m p e ra tu ry . Dowiedzione zostało, że s to s u n e k te n istn ieje , zarów no dla ciał d y s o c y u ją c y c h się j a k i dla nie- d y so c y u ją c y c h się i okazał się on śc i­

słym w ta k ic h krańco w o śc ia ch , że m ożna było p o rów nyw ać ze sobą sia rk ę o p u n ­ kcie w rz e n ia 446° z tlen em , k tó re g o p u n k t w rzenia leży w — 182,5. R e g u ła „Ram- i s a y a i Y o u n g a “ była też sto s o w a n a do obliczania c iśn ien ia p a ry rtęciow ej w n i ­ skich te m p e ra tu ra c h .

C undall i j a p rze k o n a liśm y się w cią­

gu n a szy c h b a d a ń na tle n k u azotu, że gazow y tró jtle n e k azotu, p rak ty c zn ie , nie istnieje.

Cundall prow adził w d alszym ciągu te badania, oznaczając stopień d ysocyacyi n a d tl e n k u azotu w s ta n ie ciekłym, a j a dodam tu j u ż w y n ik i w późniejszych, lo n dyńsk ic h czasach przedsięwziętej p r a ­ cy, z zachow aniem m etody oznaczania p u n k tó w marznięcia, z której się okaza­

ło, że wzór dla ciekłego tró jtle n k u azotu rzeczywiście j e s t N20 3.

Gdy te różne doświadczenia były w b ie ­ gu, ukończono też a p a ra t do ciśnień, i raz e m z Y o un gem z a b raliśm y się do b a d a n ia nad zachow aniem się różnych cieczy w bardzo wysokich te m p e ra tu ra c h , pod bardzo w ysok iem i ciśnieniami. Ba­

daliśm y alkohole m etylow y, e ty lo w y i propylowy, k w a s octowy, benzol i n ie ­ k tó re inne ciecze i w ykazaliśm y, że w r a ­ zie stałej objętości pomiędzy te m p e r a t u ­ r ą a ciśnieniem zachodzi p ro sty sto s u n e k linearny, zarówno dla gazów j a k wysoko o g rza n y c h cieczy, j a k to wreszcie w y n i­

k a z ró w n a n ia v a n der W aalsa. To osta-

. , R T a

tn ie brzmi p = - — ~ — — ; oznaczy- wszy R przez b, a a/v2 przez a, o trz y ­

m a m y p = b T — a. Rów nanie to po­

zwoliło n a e kstrapolacyę n a szy ch p o m ia­

ró w i n a w ykreślenie k rzy w y ch, w y r a ­ żają c y ch n iep rz erw an e przejście ze sta n u , ciekłego do gazowego we wszelkich t e m ­

p e ra tu ra c h poniżej p u n k t u k ry ty c z n e g o . W ten sposób, możliwem było dośw iad­

czalnie dowieść, że powierzchnia, z a w a r ­ ta pom iędzy linią ciśnień p a ry a ponad nią leżącą częścią k rzy w ej ciśnień—obję­

tości, ró w na się powierzchni, ograniczo­

nej linią ciśnień p a r y i częścią krzyw ej, poniżej niej leżącą. Je śli w r y s u n k u poniższym rzędn e p od pow iadają ciśnie­

niom, a odcięte v objętościom, to po ­ w ierzchnie A i B są sobie równe. I tu t e d y przepow iednia J a k ó b a Thom sona m ogła być doświadczalnie sprawdzona.

W 1887 r. po w ołany zostałem n a k a t e ­

d rę chem ii do U n iv e rsity College w L o n ­

dynie, w a k u ją cą po w stą pie niu Aleksan-

M 38 W SZEC H SW IA T 599

dra W illiamsona (wsławionego badaniam i n a d e te r a m i mieszanemi). Kolegium to

było założone w 1827 r. i pierw szym p ro­

fesorem był Tom asz T u rn e r, a u to r zn a ­ nego podręcznika. Po T u rn e rz e był Gra­

h a m i podczas p iasto w a n ia przezeń głó­

wnej pro fesu ry, W illiamson został p r o fe ­ sorem chem ii stosow anej. Po zajęciu przez G ra h a m a ważnego s ta n o w isk a na czele m en n ic y W illiam son objął główną profesurę, a Po w n es zajął jeg o miejsce.

Po śm ierci F o w n esa usam odzielniono pro­

fesurę chemii stosow anej i w chwili obję­

cia przeze m nie urzędu, piastow ał j ą z n a ­ n y s p e c y a lis ta w dziedzinie piw o w a rstw a Karol G raham . Odczuwałem wielki za­

szczyt, będąc pow ołanym n a n a stę p c ę ta k s ła w n y ch mężów.

P rzy stąp iw szy znow u do pracy, w yk o ­ na łe m p o m iary n a d zachow aniem się ter- micznem. w ody w wysokich t e m p e ra tu ­ rach, przyczem posłu g iw a łe m się zieloną r u r ą w odow skazow ą, cieszącą się opinią oporności n a działanie wody w wysokich te m p e ra tu ra c h . Została ona je d n a k mo­

cno nagry zion a, k ie d y w y k o ny w ano po­

m ia ry ciśnienia i objętości w najw yższej t e m p e ra tu rz e 280°.

Była to o s ta tn ia w spólna praca, j a k ą w yk o n a łe m z Youngem ; on ze swej s t r o ­ n y dalej te b a d a n ia p row adził i wzboga­

cił bard zo nasze w iadom ości bad aniam i nad z a cho w an iem się w ielu c z y sty c h cie­

czy w te m p e ra tu ra c h wysokich.

Kiedy przeczytałem z n a n ą rozpraw ę v a n ’t Hoffa w pierw sz ym tomie niedaw no p r z e d te m przez Ostw alda założonego Cza­

sop ism a chem ii fizycznej, byłem pod

wielkiem w rażen iem jej trafn ości i p rze­

tłu m aczyłem j ą na angielski. P rz ek ła d ogłoszony był w „Philosophical Magazi- n e “ po uprzedniem p rze d staw ie niu go w streszczeniu T o w arz ystw u fizycznemu.

F izycy niew iele za to mieli dla mnie wdzięczności, żaden z nich bowiem nie mógł uznać przypuszczenia, żeby c z ąste ­ czki ciała rozpuszczonego mogły się z u ­ pełnie swobodnie poruszać w rozpusz­

czalniku i w y w ie ra ć p r z y te m ciśnienie osmotyczne. W k ró tc e p o te m przyszło mi na myśl, że m ożnaby zapomocą po­

m iarów zm niejszenia ciśnień pary ozna­

czyć ciężary cząsteczkow e wielu m e ta ­ lów w ich ro ztw orach rtęciow ych. W y ­ niki by ły zajm ujące: okazało się, że za­

zwyczaj m etale są j ed noato m o w e, jakiem i się też o k azują z re sz tą i w stanie pary w ty c h razach, kiedy m ożebnem było zmierzyć jej gęstość.

Znacznie w iększa liczba stu d e n tó w w Londynie pozwoliła na podjęcie prac, które w Bristolu n ie były możliwe. Lin- d er i P ic to n zachęceni przeze mnie t r o ­ skliwie b a d a ją koloidy, a Bały oznaczał kurczliw ość rozrzedzonych gazów. Pcr- m an pow tórzył z jo d em klasyczne do­

ś w ia d cz e n ia K u n d ta i W a rb u r g a , na k tó ­ r y c h zasadzie dowiedli oni jednoatom o- wości p a ry rtęciow ej. P o m agał mi też w pom iarach długości fali tonów różnej wysokości pod różnem i ciśnieniami i w ró­

żnych te m p e ra tu ra c h dla eteru, zarówno w postaci pary, j a k cieczy. Otrzym ali­

śm y p rz y te m dane do w y k re ś le n ia z wiel­

k ą d ok ładnością linij a dyabatycznych.

W 1892 r. rozpoczęto dośw iadczenia nad p o m iaram i napięć pow ierzchniow ych dla- cieczy aż do ich p u n k tó w k r y ty c z n y ch , przyczem otrzym ano w sk a z a n ia dow odzą­

ce p r o sto ty s to su n k ó w en erg ii powierz­

chniowej różnych cieczy.

W te d y w stą p ił do mego lab o ra to ry u m Shields; zaproponow ałem mu tę pracę i po ośmiu m iesiącach ogłosiliśmy, u p rz e ­ dnio ju ż z re s z tą przez E o tvo sa odkryte, prawo, mocą k tó re g o e n e rg ia pow ierz­

chniow a cieczy j e s t fu nk cyą linearną

t e m p e ra tu ry . Mogliśmy n a je g o zasadzie

w ykazać, że, ciecze posiadają przew ażnie

ciężary cząsteczkowe tak ie sam e j a k ich

600 W SZ E C H SW IA T No 38

p ary . Tylko woda, alkohole, k w a s y o r­

ganiczne i n iektóre in n e ciecze, p osia d a ją w stan ie c iekłym c ząsteczki złożone. B a­

dania te by ły w d a ls z y m c ią g u p ro w a ­ dzone w n a s tę p n y m r o k u ra z e m z p a n n ą Aston; b a d a n o p r z y te m ro ztw o ry , nie otrz ym an o j e d n a k p ro s te g o w y r a z u s to ­ sunków. P raw do po d obn ie rozdział czą­

ste c z ek złożonych w cieczy n ie j e s t j e ­ d n o sta jn y , lub też zm ie n ia się zależnie od stężen ia. W p a rę lat p o te m dr. F r a n ­ ciszek B o tto m ley rozszerzył te b a d a n ia i n a sole stopione; p r z y te m w y k a z a n a z ostała złożoność c z ąste c z k o w a s to p io ­ n y c h a zotanów sodowego i potasowego.

W c iąg u 1883 r. robiłem doświadczę- j nia z błoną, k tó ra b y ła pófprzepuszczal- n ą dla gazu, m ianowicie z pallad em i w y ­ k azałem , że w razie o g rzew an ia n aczy n ia z tego m etalu, z a w iera ją c e g o azot, lu b in n y gaz obojętny, w a tm o sferze w odoru, ciśnienie w e w n ą tr z dochodzi do podw ój­

nej w arto ści. Do n a czy nia p rz e n ik a m ia ­ nowicie wodór d o tąd , dopóki ciśnienie z e w n ę trz n e i w e w n ętrzn e nie s t a n ą się p raw ie j e d n a k o w e m i i c iśnienie w od o ru dodaje się do c iśn ienia azotu, k tó re g o p al­

lad nie przepuszcza.

W czasie w y k ła d u c h e m ii do św ia d cz a l­

nej po k a z u je się z w ykle p r z y r o s t n a w a ­ dze ciał spa la jąc y c h się lu b łącz ą cy c h się z tlenem . D ogodnie się w y k o n y w a to doświadczenie w ta k i sposób, że w t y ­ g lu ogrzew a się nieco m agnezu; p o n ie ­ waż zaś w żarze c z erw o n y m m e ta l ten się ulatn ia, trz e b a tygiel p rzy k ry w a ć . N aturaln ie, p rz y ro s t n a wadze w y n osi tyle, ile ciężar tlenu, k tó ry się połączył z m eta le m . Zauw ażyłem , że z a w a rto ś ć ty g la po s ta n iu na w ilg o tn e m p o w ie trz u wydziela woń am on iak aln ą, oczywiście z powodu ro z k ła d u u tw o rzo n e g o a z o tk u m agn ezu przez wodę. Około tego cz asu (wiosną 1894 r.) lord R a y le ig h znalazł, że „azot chem iczny", t. j. tak i, k t ó r y nie był o trz y m a n y z p ow ietrza, posiad a m n ie j­

szą gęstość, niż z w y k ły azot z p o w ietrza wolnego od p a ry w odnej, d w u tle n k u w ę ­ gla i t. d. i prosił c z y te ln ik ó w czasopi­

sm a „ N a tu re “ o w skazów kę, s k ą d pocho­

dzi t a anomalia. P ro siłe m go o pozwo­

lenie (udzielone j a k n a j c h ę t n ie j ) sprobo-

1 w ania, czy nie m ógłbym m u by ć pom oc­

ny m w w y ja ś n ie n iu tej taje m n ic y . P o ­ w ietrze, uw olnione od tle n u przez miedź do czerwoności ogrzaną, było n a stę p n ie w ru rze do spalań ogrzew ane z wióram i m agnezow em i. Kiedy j u ż znaczna ilość azotu została po chłonięta przez magnez, przedsięw zięto oznaczenie gęsto ści pozo­

stałego gazu. Gęstość by ła 15-to-krotnie w iększa niż dla wodoru, g d y ty m c z ase m azot posiada gęstość 14-to - k ro tn ie w ię ­ kszą od wodoru, a zwiększała się ona jeszcze w m iarę tego, im więcej azotu było pochłonięte p rzez m ag n e z i doszła wreszcie do 18. Oczywistem było tedy, że w p o w ie trz u z n a jd uje się gaz g ę sts z y od tlenu.

Kiedy o tem powiedziałem lordowi Rayleighowi, mówił mi, że pow tórzył s t a ­ re doświadczenie C aven disha i Pristle y a , t. j. w ykonał połączenie tle n u z azotem pod działaniem isk ie r e lektry czn ych w obecności potażu. Mój a s y s t e n t p r y ­ w atny , P e r c y W illiam s," zrobił to samo w m ojem la b o ra to ry u m , jed n a k ż e p o rzu ­ ciliśmy t e n sposób n a korzyść szybszego z m agnezem . Lord Iiayleigh w n iez n a ­ cznej pozostałości zauw ażył nieznan e li­

nie widmowe. Po w ym ianie spostrzeżeń nalegał n a to, żebyśm y nasze siły połą­

czyli i w sie rp n iu 1894 r. m ogliśm y przy sposobności zab ra n ia B ritish Association w Oxfordzie zawiadomić o o d k ryciu „no­

wego gazowego s k ła d n ik a atm osfery".

O trzym ałem go więcej niż 100 cm3 i znalazłem , że gęstość jeg o wynosi 19,9;

okazał się on j a k o jedno atom ow y, j a k w yn ik a ło z długości fali ton u w porów­

n a niu z długością fali w po w ietrzu w ty c h s a m y c h w a ru n k a ch . Dalej badano z a ­ chow anie się tego gazu wobec w sz y stk ic h łatw iej d ostęp ny ch pierw iastków . Ponie­

waż z żadnym nie wchodził w związki, p rzezw aliśm y go a r g o n e m —n ieczynnym ; n a z w ę tę, j a k sądzę, zaproponow ał mój p rzy ja cie l, profesor Bonney. Kiedy j a w y k o n y w a łe m te doświadczenia, lord R ay leigh wykazał, że pochłonięte przez w odę i znow u z niej wydzielone powie­

trze więcej z aw iera tej gęstszej części

składo w ej niż pow ietrze pierwotne; z te ­

go wynikało, że ten o sta tn i j e s t w wo-

JMa 38 W SZ E C H SW IA T 601

dzie bardziej rozpuszczalny niż tlen i azot.

Lord R ay le ig h dowiódł również, że z n a j­

duje się on w w iększem stężen iu w r e ­ szcie pozostającej z dyfuzyi powietrza przez r u r y g liniane.

W idm o tego g a z u było zd ję te przez naszego przyjaciela W ilh e lm a Crookesa, a profesor Olszewski w K rakow ie zam ie­

nił go w ciecz i oznaczył s ta ł e k r y t y ­ czne.

W s ty c z n iu 1895 r. m iałem zaszczyt przem aw iać o te m odkry ciu w przepeł- nionem z e b ra n iu Royal Society; w krótce potem lord R ay le ig h miał o ty m s a m y m przedm iocie w y k ła d p iątk o w y w Royal In stitu tio n .

Kiedy sz u k aliśm y dróg, wiodących do o trz y m an ia związków a rgonu, dobrze z n a ­ n y m ineralog, profesor Myers, obecnie r e k t o r u n i w e r s y t e tu lo nd y ńsk ieg o zw ró ­ cił moję u w a g ę n a rozpraw ę H illebranda (z krajow ego z a k ła d u geologicznego S ta ­ nów Zjednoczonych), w której w spo m nia­

no o tem , że p e w n e m in e rały uranowe przez o g rzew anie w yd zielają znaczne ilo­

ści gazu. Udało mi się n a b y ć około 30 g klew eitu, j e d n e g o właśnie z ty ch m ine­

rałów; k ie d y n a ń podziałałem rozcieńczo­

n y m k w a se m sia rk o w y m i zbadałem w i­

dmo wydzielonego gazu (po oczyszczeniu go od a zo tu sposobem C avendisha), z n a ­ lazłem j a s n ą żółtą linię, której położenie praw ie się zlewało z linią B sodu, o&- tej ostatniej w yraźn ie j e d n a k różną.

Odpow iadała ona opisowi linii, k tó rą poraź pierw szy d o strz e g ał J a n s s e n w wi­

dm ie słonecznem. Linia ta potem b a d a ­ n ą była przez F r a n k la n d a i Lockyera, k tó rz y j ą p rzy p is y w a li p ierw iastk o w i na ziemi nieznanem u, a istn ieją ce m u na słońcu i dlatego o chrzczonem u przez nich n a z w ą helu. S chiapardlli twierdził, że linię tę, przez J a n s s e n a Z>3 oznaczoną, zauw ażył w gazie z e b ra n y m z fumaroli w pobliżu W e zu w iusza. Hel ziem ski oka­

zał się gazem z gę sto śc ią 2, jednoatom o- wym , j a k argon i dlatego o ciężarze a to ­ m ow ym 4. Podobnie j a k argon, j e s t też o bojętny chemicznie, a j a wspólnie z mo­

im ów czesnym a s y s te n te m Norm anem Collie p rze k o n a łe m się, że j e s t wśród g a ­

zów najlep szym przew odnikiem e l e k t r y ­ czności.

R ozp atru jąc tablicę p eryod y czn ą p i e r ­ w iastków , m ożna było przewidzieć i s t n i e ­ nie w ielu in n y ch podobnych gazów; j e ­ d n akże badania w yko nan e n a d w ie ­ loma m inerałam i, siedm iu m eteorytam i i około dziesięcioma próbam i wód m in e ­ ralnych, podjęte wspólnie z M aurycym T ra v erse m , którego zaprosiłem do współ- pracow nictw a, nie dały ż a d nych w y n i­

ków. W wodach m in e raln y c h z n a jd o w a ­ no argon, a czasem i hel; m inerały, o ile w ydzielały gazy, z aw ierały tylko hel, oprócz m alakonu, w k tó ry m znaleziono i argon. Z pośród m ete o ry tó w — sześć okazów nie dało żadnego gazu, w sió­

d m ym znalazły się bardzo m ałe ilości a rg o n u i helu.

N astępnie zajęliśm y się s p ra w ą możli­

wego rozłożenia d ro g ą dyfuzyi, Lockyer bowiem wypowiedział przypuszczenie, że hel może być m ieszaniną prawdziwego helu z innem ciałem, k tó re nazwał aste- rium; te m u o sta tn ie m u p rzy pisyw ał ja s n o zieloną, p i e r w s z e m u - ż ó ł t ą linię w id m o ­ wą. Dośw iadczenia je d n a k dyfuzyjne w y ­ pa d ły ujem nie i, zarówno hel, j a k argon, zachow yw ały się j a k gazy jedno ro d ne.

W e w rześniu 1897 r. odbyło się z e b ra ­ nie B ritish Association w Toronto w K a ­ nadzie i na mnie, j a k o n a p rzew odn iczą­

cego sekcyi chemicznej w ypadł los w y ­ powiedzenia w y k ła d u na z agajenie obrad.

W y b ra łe m j a k o przedm iot „gaz jeszcze nie o d k r y t y 11 i przepow iedziałem istn ie ­ nie g a z u z g ęstością 10 i ciężarem a t o ­ m ow ym 20. Około tego czasu p o stan o­

wiłem z T ra verse m zanalizować większą- ilość powietrza, k tó re ju ż wówczas na w iększą skalę było skraplan e przez Ka- m erlinga Onnesa, Dew ara, Ham psona i innych. Późną je s ie n ią H am pson dał nam około 100 cm3 po w ietrza ciekłego.

Kiedy w iększa część je g o się ulotniła, zbadano pozostałość; z a w iera ła ona gaz dający dwie j a s n e linie, żółtą i zieloną.

Gęstość jeg o była wyższa niż znaleziona dla a rgonu, a mianowicie 22,5.

Nazw aliśm y go k r y p to n e m (u kry ty m ).

T ra v ers otrzym ał około 15 litró w a rgonu,

ab y go poddać skropleniu, K iedy to ZO'

602 W SZEC H ŚW IA T J\|ó 38

stało u s k u te c z n io n e z pom ocą dru g iej porcyi po w ietrza ciekłego, otrzy m an ej od Ham psona, pierw sze u la tn ia ją c e się c z ę ­ ści świeciły ja s n o o gniście gd y p rz e p u s z ­ czano przez nie w y ła d o w a n ia e le k t r y c z ­ ne; widm o w y k a z y w a ło wiele cz erw o ­ n y c h , p o m a r a ń c z o w y c h i żó łty ch linij.

T en gaz n a z w a liś m y neonem (nowym).

K iedy w reszcie z a rg o n u odfrakcyonow y- w ano k ry p to n , pozostaw ał zwykle m ały p ęcherzyk , gdy j u ż w sz y ste k , j a k się zdawało, k r y p to n był w y c ią g n ię ty przez pompę.

I ta pozostałość p o s ia d a ła sw o iste w i ­ dmo i n a z w a liś m y j ą k se n o n e m (obcym).

N ależy wreszcie dodać, że z a w iadom iliśm y je s z c z e o je d n y m gazie u w a ż a n y m za n o ­ w y, k t ó r e m u daliśm y m iano m e ta rg o n u . Kiedy tlen zosta ł u s u n ię ty przez „ isk rz e ­ nie" gazu, pozostaw ała frak cy a, w y k a z u ­ j ą c a w części zielonej i fioletowej linie, różniące się od a rg o n o w y c h . Podobnie j a k arg o n , o kazała się ona o b o jętn ą i g ę ­ sto ść je j zaledw ie się różniła od g ęstości a rgonu. Później dopiero znalazło się w y ­ jaśn ie n ie . Zawsze dla u s u n ię c ia tle n u z m ieszanin g azo w y ch u ż y w a n o p e w n e g o g a tu n k u fosforu; te n o s ta tn i zaw ierał, j a k się zdaje, j a k i ś zw iązek w ęglow y, widmo bowiem, z ja w ia ją c e się pod dość znacznem ciśnieniem , było takie, ja k i e odpow iada tlenkow i w ęgla. J a k k o lw ie k należy u bolew ać n a d p o d o b n y m w y p a d ­ kiem j a k ogłoszenie niedokładności, o śm ie­

lam się sądzić, że b łąd okolicznościow y j e s t do wybaczenia. Niem ożna by ć n i e ­ om ylnym , w ta k ic h raz a c h zawsze j e ­ d n a k znajdzie się d u ż a liczba d o b ry ch przyjaciół, k tó rz y j a k n a js z y b c ie j n ie d o ­ kład no ść sp ro stu ją .

Tłum . S ta n isła w P ra u ss.

(Dok. nast.)

M. P L A N C K .

O J E D N O Ś C I W F I Z Y C Z N Y M O B R A Z I E Ś W I A T A .

(D okończenie).

W poprzedzającem usiłow ałem zazna­

czyć n ie k tó re z cech zasadniczych, j a k i e w przyszłości przypuszczalnie w ykaże fi­

z yczny obraz św iata. Gdy ob e jm ie m y m y ślą te koleje, k tó re te n obraz ś w ia ta w m iarę rozw oju wiedzy d otychczas p rz e ­ chodził, i g d y u p r z y to m n im y sobie z a ­ znaczone ju ż wyżej, c h a ra k te r y s ty c z n e tego rozw oju oznaki, w ypadnie n a m przy ­ znać, że w brew wspaniałej wielobar- wności obrazu dawniejszego, k t ó r y w y ­ kwit! n a tle różn o ro dn ych p o trz e b życio­

w yc h ludzkości, i k tó re m u wszelkie w ła ­ ściw e w rażenia zmysłowe swoję złożyły daninę, obraz przyszły w y da się w y b la ­ kłym, czczym i mniej w y ra z is ty m , a to w zastosow aniu do wiedzy ścisłej s ta n o ­ wi je g o s tr o n ę u je m n ą . P o z a te m p rzy ­ łącza się tu ta j i t a obciążająca okolicz­

ność, że wyłączenie zupełne w rażeń z m y ­ słow ych j e s t niep odobieństw em , g d yż nie m ożem y przecież z a ta m o w a ć źródła w s z e l­

kich n a szych doświadczeń, że z a te m o bezpośredniem poznaniu a b so lu tu nie może być mowy. J a k iż ted y czyn nik może pomimo ty c h w idocznych w ad z a ­ p ew nić przyszłem u obrazowi ś w ia ta s t a ­ nowczo zwycięzkie stan ow isk o? J e s t nim je d n o ś ć obrazu. J e d n o ść we w sz y stk ic h poszczególnych je g o ry sa c h, je d n o ś ć po w sz y s tk ie czasy i m iejsca, je d n o ś ć w s to­

s u n k u do w szystkich badaczów, w s z y s t ­ k ich narodowości, w s z y s tk ic h społe­

czeństw .

D a w n y układ fizyki nie s p ra w ia na nas w ra ż en ia jed n e g o obrazu, lecz raczej ich zbioru; gdyż k a ż d a k lasa zjaw isk p r z y ­ r o d y m iała swoje oddzielne ram ki. A te poszczególne obrazy wcale nie łączyły się ze sobą w h a rm o n ijn y m związku; mo­

żna było k tó ry k o lw ie k z nich usun ąć bez żadnej dla całości szkody. Nic podobn e­

go nie może się zdarzyć w p rzy s z ły m

M 38 W SZEC H ŚW IA T 603

obrazie fizycznym świata. Żaden posz­

czególny ry s j e g o nie da się zatrzeć bez szkody, przeciwnie, raczej każdy z nich będzie tw o rzy ł część nieodzow ną całości i każdy będzie w y k azyw ał p ew ien o k r e ­ ślony zw iązek z ro z p a try w a n ą przez nas przy rod ą, i n ao dw rót, każde r o z p a try w a ć się dające zjaw isko fizyczne m usi zn a ­ leźć w nim w łaściw e dla siebie miejsce.

Tem w łaśn ie w y ró ż n ia się praw d ziw y obraz, że nie tylk o pewne, lecz wogóle w sz y stk ie r y s y je g o są wiernem odbi­

ciem ory ginału, n a co n a w e t i w kołach fizyków, j a k sądzę, nie zawsze dość b a ­ czną z w ra c a się uw ag ę. Zdają się o tem św iadczyć n a p o ty k a n e tu i owdzie w no ­ wszej zwłaszcza lite ra tu rz e fachowej w zm ian ki takie, j a k n a p rz y k ła d to, że sto s u ją c teoryę elek tronó w lub c ynety- czną te o ry ę gazów, winno się zawsze mieć n a względzie, że teory e te mogą rościć praw o do o dtw orzenia tylko przy­

bliżonego obrazu rzeczyw istości. Gdyby p o dob na u w a g a m iała znaleźć objaśnie­

nie w twierdzeniu, że nie od w szystk ich wniosków, p ły n ą c y c h z c yne tyc z n ej te ­ oryi gazów, należy w y m a ga ć, a b y odpo­

w iadały fak to m dośw iadczenia, to ta k i sposób pojm ow ania rzeczy o pierałby się na g r u b e m nieporozum ieniu. Gdy w po ­ łowie przeszłego stu le c ia Rudolf Clausius wyw nioskow ał z założeń cy netycznej te­

oryi gazów, że p ręd k ości cząsteczek g a ­ zów w z w y k ły c h t e m p e ra tu ra c h w y n o ­ szą około k ilk u s e t m etró w n a sekundę, zrobiono m u zarzut, że dyfuzya w z a je ­ m n a pom iędzy dw om a gazam i odbyw a się n a d e r wolno, i że w y rów nanie r ó ­ żnych t e m p e ra tu r w a r s tw gazow ych n a ­ stę p u je równióż bardzo powolnie. W t e ­ dy dla p o d trz y m an ia swej hypo tezy Clau­

sius b y najm n iej nie użył a rg u m e n tu , że ma ona od tw a rz a ć tylko p rzybliżony obraz rzeczywistości, żd przeto niem ożna z b y t wiele od niej w ym a g a ć, lecz przez obliczenie długości średniej drogi wolnej w ykazał, że o b a d w a objęte w pow yższym zarzucie fakty o b serw acy i fizycznej od­

p ow iadają isto tnie wnioskowi jeg o h y p o ­ tezy. P ojm o w a ł on bowiem zupełnie j a ­ sno, że, w raz z u stalen iem się dowodu chociażby jed n e j sprzeczności, jeg o nowa

teorya gazów s tr a c iła b y w szelki g r u n t w fizycznym obrazie św iata; i to samo powiedzieć można i dzisiaj.

Zapewne, są to nie małe żądania, j a ­ kie m am y w zględem fizycznego obrazu św iata, są one je d n a k up raw nione i w tem w łaśnie ich u p raw n ie n iu tkw i ta moc, z j a k ą te n obraz w yw alczy sobie w re s z ­ cie uznanie powszechne, niezależnie od dobrej woli tego lub owego badacza, n ie ­ zależnie od narodow ości i wieków, n iez a ­ leżnie n a w e t od ro du ludzkiego wogóle.

O statni wywód może się w yd ać w k a ­ żdym razie n a d m ia re m śmiałości, jeżeli nie a bsurdem . P rz y p o m n ijm y sobie j e ­ d nak chociażby mój poprzedni wniosek, dotyczący fizyki u m ieszkańców Marsa, k tó r y m z a m k n ą łe m uw agi n a d doniosło­

ścią nowej definicyi entropii, a będziem y m usieli p rzy n a jm n ie j przyznać, że podo­

bny w niosek j e s t właściwie ta k ie m s a ­ mem uogólnieniem, ja k i e m i codziennie w fizyce dopełniam y nasze bezpośrednie spostrzeżenia, a j a k i e n ig d y dro gą o b s e r ­ w acyi ludzkiej stw ierdzić się nie dadzą, i że przeto każdy, ktoko lw iek by o d m a ­ wiał im sensu i siły przek on yw ającej, tem s a m e m u c h y la łb y się od sposobu m yśle n ia fizycznego.

Żaden fizyk zapew ne nie w ą tp i o p r a ­ wdziwości twierdzenia, że j a k a ś o b d a rz o ­ n a fizyczną in te lig e n c y ą istota, k tó ra b y p osiadała właściwy organ dla prom ieni pozafiołkowych, u z n a w a ła b y te prom ie­

nie za je d n o ro d n e z prom ieniam i widzial- nemi, chociaż n i k t jeszcze nie widział ani promieni pozafiołkowych, ani takiej istoty, i żaden chem ik nie powątpiewa, że sód z n a jd u ją c y się na słońcu, posiada te sam e własności chemiczne, co i sód ziemski, aczkolwiek nie łudzi się wcale nadzieją, żeby udało się k ie d y napełnić e p ru w e tk ę solą sodową ze słońca.

Z o s ta tn ie m i w yw odam i p rz y s tę p u je m y ju ż do dania odpowiedzi n a pytanie, k tó ­

re j a k o ostateczne, uczyniłem we w s t ę ­ pie rzeczy niniejszej: czy fizyczny obraz ś w ia ta j e s t tylko mniej albo więcej d o ­ w olnym tw orem naszego d uc ha , czy też przeciw nie, m a m y uznać, że odzw iercie­

dla on w sobie realne i od nas zupełnie

niezależne zja w iska n a tu ry ? W y ra ż a ją c

604 W SZ E C H ŚW IA T M 38

się k o n k re tn ie j: czy m ożem y tw ierdzić, że zasada zachow ania energii p a n o w a ła w n a tu rz e ju ż w ted y , g dy jesz c ze żaden człowiek nie mógł o te m myśleć, lub, że ciała n ieb iesk ie bę d ą i w t e d y jeszcze podlegać p r a w u g r a w ita c y i, g d y z naszej ziemi w raz z jej m ie s z k a ń c a m i nie po­

zostanie ani szczątków ?

O dpow iadając na pow yższe p y ta n ie twierdząco, pojm uję bardzo dobrze, że tą m oją odpow iedzią sp rzeciw ię się pe­

w n e m u k ie r u n k o w i filozofii przyrody, j a ­ ki właśnie obecnie pod wodzą E r n e s t a Macha cieszy się w ielk iem uzn an iem w kołach p rzy ro dn ik ó w . W e d łu g niego niem a żadnej innej rzeczyw istości, j a k tylko nasze w łasne w ra ż e n ia i cała w ie­

dza p rzy rod nicz a j e s t ty lk o w y ra z em ekonom icznego n a s z y c h myśli do n a szy ch w rażeń p r z y s to s o w a n ia , do k tó re g o z m u ­ sza n a s w a lk a o byt. Między s tr o n ą p sy ­ ch ic z n ą a fizyczną istn ieje tylko konwen- cy o n a ln a i p r a k t y c z n a gran ica, je d y n e m i i w ła ściw e m i p ie r w ia s tk a m i ś w ia ta są w ra ż en ia 1).

Tem więc do bitniej ch c ia łb y m tu ta j zaznaczyć, że z a rz u ty podejm o w an e z t a m ­ tego obozu przeciwko hypo tezo m atomi- s ty c z n y m i teoryi e le k tro n ó w są n i e u p r a ­ w nione i nie z d o ła ją się ostać. Tak, p r z e c iw s ta w ię się n a w e t w p ro st z tw i e r ­ d z e n ie m —i w iem przyt.eni, że nie j a sam j e d e n j e w ygłaszam : — atom y, o k tó ry c h bliższych w łasnościach t a k mało wiemy, są nie więcej i nie mniej realne, j a k ciała niebieskie lub o taczające nas na ziemi przedm ioty; i jeżeli mówię: atom wodoru w aży l,6.10~24 g, to zdanie to w y r a ż a ta k i sam s to p ie ń poznania, j a k i to, że księżyc w aży 7.1025 g. Zapewne, nie m ożemy ani położyć a to m u wodoru n a ta le rz y k u wagi, ani go widzieć, lecz rów nież i księżyca nie m ożem y położyć na wadze, a co do widzenia, to is tn ie ją przecież niew idoczne dla n a s ciała nie­

bieskie, k tó ry c h m as a z ostała zm ierzona z w ięk szą lub n iniejszą dokładnością;

przecież i m as a N e p tu n a rów n ież została

') E rn s t Mach, B e itra g e z u r A n a ly se d er E m pfindungen. Je n a , 1886, str. 23, 142.

oznaczona, zanim wogóle j a k i a stro n o m skierow ał n a ń swój teleskop.

P ozostaje na m jeszcze zapytać, czem się to dzieje, że M acha te o r y ą po znan ia zdołała się t a k szeroko rozpow szechnić wśród p rzy ro dn ikó w . Je śli się nie mylę, to objaw te n sta n o w i pew nego rodzaju rea k c y ę , n a s tę p u ją c ą po okresie wielkich nadziei, j a k i e przed pół w iekiem w s k u ­ te k o d k ry c ia z a sa d y energii zaczęto po­

kład ać w sposobie ro zp a try w a n ia p r z y ­ ro dy ze s ta n o w is k a w yłącznie m echan iki.

Nie przeczę, że te nadzieje ziściły się w n ieje d n em w ażnem o d k ry c iu ,— wspo­

m nę t u ty lk o c y n e ty c z n ą teo ry ę gazów, wogóle j e d n a k okazały się one z b y t w y ­ g órow ane, a n a w e t fizyka przez p rzy ję ­ cie m e to d y s ta ty s ty c z n e j z re z y g n o w a ła z p ro b le m a tu całko w iteg o p ogłębienia m ec h a n ik i atomów. N iechy b nie trz e ź w ią ­ cym s tr u m ie n ie m m y śli filozoficznej w y ­ t r y s n ą ł p o z y ty w iz m Macha. J e m u to n a ­ leży się zupełna zasługa, że w obliczu grożącego sc ep ty c y zm u odnalazł napo- w ró t we w ra ż en ia ch zm ysłow ych je d y n ie u p ra w n io n y we w szelldem poszu k iw an iu przyrod niczem p u n k t wyjścia. J e d n a k p r z e k ra c z a on m iarę, skoro ra z e m z o b r a ­ zem m ec h a n ic z n y m ś w ia ta d e g ra d u je wo­

góle je g o obraz fizyczny.

O ile je s te m przekonany, że w s y s te ­ mie Macha, je ś li tylko zostanie k o n ­ s e k w e n tn ie przep row adzo ny , niepodobna w y k a z a ć żadnej w e w n ętrzn e j sprzeczno­

ści, o ty le znów je s te m pewien, że p o ­ s ia d a on w rzeczy samej znaczenie tylko form alistyczne, nie d o ty k a ją c e b ynaj- j m niej is to ty wiedzy p rzyrodniczej, a to dlatego, że obcą mu j e s t najprzedn iejsza o z n a k a wszelkiego p o sz u k iw an ia przy­

rodniczego,—m ianowicie postulat s ta łe ­ go, od zm ian czasu ani na ro d ó w kolei niezależnego, obrazu św iata. M acha za­

s a d a ciągłości nie p rze d staw ia w zam ian

żadnego ró w now ażnik a; ciągłość bowiem

nie j e s t stałością. Stały, je d n o lity obraz

j ś w ia ta j e s t właśnie, j a k to usiłowałem

w yka z a ć , ty m n iew z ru sz o n y m celem, do

k tó re g o p raw d z iw a wiedza przyrodnicza

1 u s ta w ic z n ie się przybliża, a co dotyczę

: fizyki, to tu ta j j e s t e ś m y u p raw n ie n i do

S tw ierdzen ia, że ju ż nasz współczesny

M 38 W SZEC H SW IA T 605

obraz św iata, ja k k o lw ie k mieni się je s z ­ cze różnorodnem i b a rw a m i stosow nie do indyw idualności różn y ch badaczów, po­

siada j e d n a k p ew n e stale ry sy , k tó ry c h żadne, ani w przyrodzie, ani w um ysłach ludzkich p rze w ro ty zatrzeć n ie zdołają.

Ta stałość, ta od wszelkiej ludzkiej i wo- góle w szelkiej in te le k tu a ln e j in d y w id u ­ alności niezależność j e s t w łaśnie tem , co n a z y w a m y rzeczyw istością. A może też n a p ra w d ę znajdzie się dzisiaj ktoś, na- p rzyklad , w śród poważnie m yślą c y ch fi­

zyków, k tó ry b y pow ątpiew a! o rzeczy w i­

stości z asady en ergii? Raczej przeciw nie, uznanie tej rzeczyw istości s ta w ia się za p rz e d w s tę p n y w a r u n e k oceny naukowej.

Zapewne i na to, j a k daleko można po­

su w a ć się w pewności, że ju ż teraz zo­

s ta ły u trw a lo n e głów ne z a ry sy p rzyszłe­

go o brazu św iata, niem a żadnej reg u ły ogólnej. T utaj n a jw ię k s z a ostrożność nie będzie zbyteczną. Z re sz tą j e s t t o p y tan ie drugorzędne. Idzie tu ta j je d y n ie i w y ­ łącznie o to, aby uznać ów stały, j a k ­ kolwiek w zupełnej całości n ig d y n iedo ­ ścigły cel, a celem ty m j e s t — nie do ­ stosow anie zupełnie n a szy c h m yśli do na szych wrażeń, l ecz—z u p e ł n e o d ł ą ­ c z e n i e f i z y c z n e g o o b r a z u ś w i a ­ t a o d i n d y w i d u a l n o ś c i u m y s ł u t w ó r c z e g o . Zaznaczam p rzy te m , że w yrażenie powyższe oddaje nieco dokła­

dniej s e n s u ż y ty c h ju ż poprzednio przeze m nie słów, m ów iąc yc h „(J w y e m ancy p o­

w aniu się od p ie rw ia s tk ó w antropom or- ficzn ych“, a czynię to dlatego, żeby za- pobiedz p rzypuszczeniu, ja k b y obraz św ia ­ ta miał zostać wogóle odłączony od u m y ­ słu twórczego; to bowiem byłoby niedo- rzecznem przedsiew zięciem .

N akoniec jeszcze je d e n a rg u m e n t, mo­

gący w y w rz e ć n a tycty k tó rz y pomimo w s z y s tk o skłonni są uznać ekonomiczny p u n k t w id zen ia za je d y n ie u p raw n io ny , w iększe wrażenie, niż w szelkie d o ty c h ­ czasowe w y w o d y rzeczowe. Gdy wielcy m istrz e p rz y ro d o z n a w stw a wzbogacili wiedzę swem i ideami: g d y Mikołaj Ko­

p e rn ik w y rw a ł ziemię z c e n tru m św ia ta , g d y J a n K epler u sta n o w ił znane nam pod jogo im ieniem praw a, g d y Izaak N e w ­ ton o d k ry ł zasa d ę pow szechnego ciąże­

nia, g d y C h r y s ty a n H u y g e n s zbudował swoję teoryę falową światła, g d y Micha!

F a r a d a y stworzy! podw aliny e le k tro d y ­ n a m ik i— szereg twórców tej m iary dałby się jeszcze znacznie przedłużyć, — w te d y ekonomiczny p u n k t w idzenia był z pe­

w nością na jpośledniejszym wśród c zynn i­

ków, k tó re dla ludzi tych były p u k le ­ rzem w walce z p a n u ją c e m i wówczas przesądam i i p o w a g ą autorytetów". P r z e ­ ciwnie, była n im bądź n a podstaw ie re- ligii, bądź n a podkładzie a rty s ty c z n e j n a ­ tu ry opierająca się w ia ra w praw dziw ość ich obrazu św iata. W obliczu tego nie- dającego się obalić f a k tu nie bezzasad- nem będzie przyp uszczenie, że w razie, g d y b y Macha zasa d a ekonomii m iała k ie­

d y istotn ie s ta ć się osią teoryi poznania, wówczas bieg m yśli podob ny ch um ysłów tw órcz yc h m ógłby zostać spaczony, lot ich f a n t a z j i sk rępow an y, a przez to po­

stęp w iedzy w fatalny sposób zah am o ­ wany.

Czy nie byłoby n a p ra w d ę „ekonomicz­

niej “ w yznaczyć zasadzie ekonomii nieco skro m niejsze miejsce?

Zróbm y jeszcze j e d e n k rok dalej. T a m ­ ci b adacze nie mówili wcale o sw ym obrazie św iata, lecz o świecie lub o p rz y ­ rodzie samej. Czy m iędzy ich „ św iatem 14 a n a s zy m „obrazem ś w ia ta w przyszło­

ści" istnieje j a k a d ostrz e g aln a różnica?

Z pew nością nie. Gdyż o tem , że niem a żadnej m etody, ażeby można było zapo­

zna w a ć podobną różnicę, wiedzą od cza­

sów K a n ta w sz y sc y myśliciele. W y ra ż e ­ niem złożonem „obraz ś w i a ta “ tylko w s k u te k przezorności zaczęto się posłu­

giwać, aby z g ó ry zapobiedz p e w n y m iluzyom. P o trz e b a więc ty lk o dostatecz­

nej z naszej s tr o n y baczności, a b y pod w y ra z em „ św iat“ nie pojm ow ać nic in­

nego, j a k tylko ów idea ln y obraz p rzy ­ szłości, a będziem y mogli również p o słu ­ g iw ać się tym prostym , bardziej r e a l is t y ­ cznym w y ra z em , k tó ry w rzeczy samej zawsze j e s t w użyciu u fizyków, gdy p rze m aw ia ją w ję z y k u swej wiedzy.

W sp o m n ia łe m powyżej o iluzyach.

Otóż byłoby to również iluzyą z mej

s tro n y , g d y b y m Chciał mieć nadzieję, że

w yw odam i mojemi zdołałem w szystkich