Maryla Hopfinger
"Przepowiednie i wspomnienia",
Stefan Żółkiewski, Warszawa 1963,
Państwowy Instytut Wydawniczy, s.
360, 4 nlb. : [recenzja]
Pamiętnik Literacki : czasopismo kwartalne poświęcone historii i krytyce
literatury polskiej 55/4, 618-621
T r z e b a b y w ty m c e lu z e b ra ć o p in ie w y r a ż a n e g d zie in d z ie j, co n a ty m m ie js c u b y ło b y ra c z e j z b y te c z n e . N ie m a t u ja k ie g o ś z d e c y d o w a n e g o o p o w ie d z e n ia się za o k r e ś lo n ą p o e ty k ą , c h y b a że u z n a ć za n ią o g ó ln ie n o w a to rs tw o . S a n d a u e r w y n o si P rz y b o s ia , a le o b o k n ie g o ró w n ie ż J a s tr u n a , co je s t z r e s z tą je d y n ie s e n s o w n y m s ta n o w is k ie m . O b o k te g o dość c h ło d n o t r a k t u j e H e r tz a , co ta k ż e je s t z ro z u m ia łe . Z r e s z tą , p o e z ja p o ls k a w y c h o d z i u S a n d a u e r a n a jz u p e łn ie j o b ro n n ą rę k ą . G o rz e j je s t z p ro z ą . S a n d a u e r z a p ro p o n o w a ł s to s o w a n ie w o b e c l i t e r a t u r y p o l s k ie j ty c h s a m y c h k r y te r ió w , ja k ie s to s u je m y n a g m in n ie w s to s u n k u do l i t e r a t u r z a c h o d n ic h . P o s t u la t s łu s z n y i d o b rz e z r e s z tą u a r g u m e n to w a n y . W p r a k ty c e k r y t y c z n e j S a n d a u e r a p ro w a d z i o n je d n a k c z ę sto do in n e j s k r a jn o ś c i; z a m ia s t „ t a r y f y u lg o w e j” z a c z y n a k r y t y k s to so w a ć ta k ż e t a r y f ę s p e c ja ln ą , ty le że n a o d w r ó t — su ro w sz ą . W S t a n o w i s k a c h wobec... ty p o w y m p rz y k ła d e m z b y tn ie j s u ro w o ś c i je s t szk ic o L e o p o ld z ie B u c z k o w s k im , z a r z u c a ją c y p is a rz o w i s z e re g b łę d ó w s ty lo w y c h i rz e c z o w y c h . N a ty m je d n a k a r g u m e n ty S a n d a u e r a się w y c z e r p u j ą ; n a d o d a te k , w b re w ir o n ic z n y m z a s trz e ż e n io m a u to r a , b łę d y rz e c z o w e w b a r dzo n ik ły m s to p n iu w p ły w a ją n a o ce n ę d z ie ła . H o sto w ie c o d n a jd u je je w n a j c e l n ie js z y c h u tw o r a c h C a m u s a i F a u lk n e r a , co z a ś d o ty c z y u w a g i, że z a r z u ty k o n k r e t n e u c h o d z ą w P o ls c e za m a n ia c tw o , w a r to p rz e c ie ż p rz y p o m n ie ć , że in n e s t a n o w is k o u n ie m o ż liw iło b y n a m z k r e te s e m ‘ le k t u r ę d z ie ł o k r ó lu P o ls k i B a z y lim
( Z y c i e s n e m C a ld e ro n a ), czy te ż o m ę ż n y c h P o la k a c h m k n ą c y c h do b o ju n a s a
n ia c h . F o r m u ła „ m a ja c z liw y i n ie u d o ln y ”, o b ja ś n io n a z r e s z tą je d y n ie w p u n k c ie p ie r w s z y m , n ie w y ja ś n ia n ie s te ty w n a jm n ie js z e j m ie rz e C z a r n e g o p o t o k u . S a n d a u e r n a p is a ł ty lk o , d la c z e g o d a n y u tw ó r z o s ta ł p r z y j ę ty e n tu z ja s ty c z n ie , ale w c a le n ie u d o w o d n ił, że n a s tą p iła p o m y łk a . Z a m ia s t te g o k o n s t r u u je o g ó ln ie js z ą te o r ię p o d w ó jn e j o d p o w ie d z ia ln o ś c i d z ie ł e k s p e r y m e n ta ln y c h , o c z y w iśc ie słu sz n ą . T y lk o że p o d p o rz ą d k o w a n ie je j B u c z k o w s k ie g o , o c z y w iśc ie w se n s ie u je m n y m , . z n o w u d o k o n a ło się b ez ż a d n e g o d o w o d u . W p r z y p a d k u C z a r n e g o p o t o k u z a s a d a „ p r o s te j p r o p o r c jo n a ln o ś c i lic z b y a s p e k tó w do w a r to ś c i d z ie ła ” ( a u to r n ie p r z e p ro w a d z ił a n i je d n e j e k s p lik a c ji k s ią ż k i) z a w io d ła S a n d a u e r a z k re te s e m .
. Z ty m w s z y s tk im S t a n o w i s k a wobec... to z n a k o m ita le k t u r a , z re s z tą n ie ty lk o k r y ty c z n a . O s ta te c z n ie tr u d n o re c e n z je o s k a r ż a ć o to , że n ie są w y c z e rp u ją c y m i m o n o g r a fia m i, a tr z e b a p rz y z n a ć , że d o n io s ło ść n ie k tó r y c h p r z y n a jm n ie j s f o r m u ło w a ń w y k r a c z a d a le k o p o z a r a m y te g o n ie z b y t w d z ię c z n e g o d la u s iło w a ń s y n t e ty c z n y c h g a tu n k u k ry ty c z n e g o . U w a g i te n ie w y c z e r p u ją c a łe j z a w a rto ś c i k sią ż k i. S ą w n ie j ta k ż e p o le m ik i i o p in ie o w a r to ś c i je d y n ie h is to r y c z n e j (sp ó r o W iec h a) czy te ż d la o d m ia n y — w y k r a c z a ją c e j d a le k o p o z a d o m e n ę cz y sto li te r a c k ą (u w ag i o a k tu a ln y m s ta n ie k w e s tii ż y d o w sk ie j). W s u m ie k s ią ż k a S a n d a u e r a je s t z b io re m d o ść d o w o ln ie p o łą c z o n y c h , za w sz e je d n a k f a s c y n u ją c y c h i w p e łn i c z y te ln y c h o p in ii szczeg ó ło w y ch . P e łn ie js z y w y m ia r u z y s k u je d o p ie r o w łą c z n o śc i z jeg o in n y m i k s ią ż k a m i. C o z re s z tą , j a k się z d a je , le ż a ło w ła ś n ie w in te n c ja c h a u to r a .
P i o t r K u n c e w i c z
S t e f a n Ż ó ł k i e w s k i , P R Z E P O W IE D N IE I W S P O M N IE N IA . (W a rsz a w a 1963). P a ń s tw o w y I n s t y t u t W y d a w n ic z y , s. 360, 4 n lb .
K a ż d a k s ią ż k a S te f a n a Ż ó łk ie w sk ie g o s t a je się w y d a r z e n ie m w n a sz y m ży ciu n a u k o w y m i k u ltu r a ln y m . U c z e stn ic z ą c w p rz y g o d z ie in t e le k t u a ln e j z a in ic jo w a n e j p rz e z a u to r a , p o d z iw ia m y n a p rz e m ia n ro z le g ło ść i b o g a c tw o p ro b le m a ty k i, ro z m a c h i o ry g in a ln o ś ć p rz e m y ś le ń , e n e rg ię s ty lu .
P r a w ie w s z y s tk ie p ra c e z a m ie sz c z o n e w to m ie P r z e p o w i e d n i e i w s p o m n i e n i a d r u k o w a n e b y ły w c z e ś n ie j w p ra s ie . J e d n a k d o p ie ro z e b ra n e , tw o rz ą cało ść ja k o ś c io w o n o w ą , p o z w a la ją c ą p rz e ś le d z ić b ie g m y ś li a u to r a , łą c z e n ie s p r a w n ie d a j ą c y c h się n a p o z ó r p o łącz y ć. P o w a g a p o ru s z a n y c h z a g a d n ie ń n ie w ią ż e się t u ze s ty lo w ą m o n o to n ią a k a d e m ic k ic h w y w o d ó w . S ty l a u to r a , p e łe n d y n a m ik i i m e t a f o ry c z n y c h s f o rm u ło w a ń , d o s k o n a le h a r m o n iz u je z p o s ta w io n ą p ro b le m a ty k ą . S ty l o w a e k s p r e s ja p o z w a la d o jr z e ć p o s ta w ę a u to r a — o g ro m n e z a a n g a ż o w a n ie o s o b is te w n a jb a r d z ie j a k tu a ln e i n a jt r u d n i e js z e s p o r y n a s z y c h czasó w . S z e ro k i z a k re s p re z e n to w a n y c h ro z w a ż a ń in te g r u j e w ła ś n ie oso b o w o ść ro z w a ż a ją c e g o . Z a s a d ą całe g o to m u je s t u jm o w a n ie z a g a d n ie ń w sp ó łc z e s n y c h w sp o só b te o r e ty c z n y , b u d o w a n ie te o r ii k u l t u r y w sp ó łc z e s n e j. W iąż e się to z p o s tu la te m in t e g r a c ji b a d a ń i w y n ik ó w n a u k o w y c h . W p ra w d z ie p ro p o z y c ja b a d a ń in te g r a c y jn y c h s f o r m u ło w a n a je s t w y ra ź n ie p o d a d re s e m li te r a tu r y , p o d k r e ś lo n a je s t p rz e c ie ż m o ż li w o ść i k o n ie c z n o ść in te g r a c ji w s z y s tk ic h n a u k h u m a n is ty c z n y c h .
L it e r a t u r a t r a k to w a n a ja k o z ja w is k o s p o łe c z n o -k u ltu ro w e d a s ię — z d a n ie m Ż ó łk ie w s k ie g o — z in te r p r e to w a ć p o p r a w n ie n a „ d w ó c h p ła s z c z y z n a c h ” : k o m u n i k a tu ję z y k o w e g o i rz e c z y w is to ś c i s p o łe c z n e j, o k tó r e j m ó w i i d o k tó r e j n a le ż y . 0 s t r u k tu r z e k o m u n ik a tu u czy p o e ty k a w o p a rc iu o lin g w is ty k ę , te o r ię z n a k u , k o m u n ik a c ji. A le s t r u k t u r a ję z y k o w e g o k o m u n ik a tu to ró w n o c z e ś n ie s t r u k t u r a i n f o r m a c ji. B y o d p o w ie d z ie ć p ra w id ło w o n a p y ta n ie , do czego s łu ż y d a n a s t r u k t u r a , w y jś ć n a le ż y od je j s p o łe c z n o -h is to r y c z n e j g ęn ezy . P o s z u k iw a n ie g en e z y p r o w a d z i do p ro c e s u k o m u n ik o w a n ia się lu d z i w sp o łe c z e ń s tw ie . I n f o r m a c ja z a w a r ta w d z ie le ja k o s w o is ty m k o m u n ik a c ie d o ty c z y „ o k re ś lo n y c h e le m e n tó w [...] ż y c ia c z ło w ie k a , c z ło w ie k a sp o łe c z n e g o i c z ło w ie k a tw ó rc y k u l t u r y ” (s. 171). D la te g o s łu s z n a w y d a je s ię p ro p o z y c ja p o s łu g iw a n ia się p o ję c ia m i m o d e lu , w z o ru k u l t u ro w e g o , p o s ta w y k u ltu r o w e j, r o li sp o łe c z n e j itp . P r z y ic h p o m o c y m o ż n a p r a w id ł o w o a n a liz o w a ć rz e c z y w is te s t r u k t u r y s p o łe c z n e i k u ltu r o w e . M o g ą w ię c słu ż y ć p rz y a n a liz ie u tw o r u ja k o k o m u n ik a tu o rz e c z y w is to śc i. W ty m a s p e k c ie a n a liz a d z ie ła p o le g a ć m a n a o d n a jd y w a n iu o d p o w ie d n io ś c i m ię d z y rz e c z y w is ty m i m o d e la m i 1 p o s ta w a m i k u ltu r o w y m i a ic h k s z ta łte m w d ziele. P r z y p r o p o n o w a n y m a p a r a c ie p o ję c io w y m szcz e g ó ln ie w a ż n a je s t in t e g r a c j a k r y te r ió w w y b o r u i h ie r a r c h iz a c ja w a rto ś c i. J a k o b a z ę in te g r a c ji p r z y jm u je a u to r o g ó ln ą te o r ię r o z w o ju sp o łe c z n e g o m a r k s iz m u - le n in iz m u .
„ O d w o ła n ie s ię do p ro p o n o w a n e g o w y ż e j ty p u p o ję ć (m o d elu , w z o ru , p o s ta w y itd .) p o z w a la n a m z ro b ić k r o k w k ie r u n k u in te g r a c ji li te r a tu r o z n a w s t w a i in n y c h d y s c y p lin h u m a n is ty c z n y c h . J e s t to m o s t p rz e r z u c o n y n ie ty lk o k u so c jo lo g ii, a le [...] i k u a n tr o p o lo g ii, a m ó w ią c w te r m in o lo g ii b liż sz e j n a u c e e u r o p e js k ie j — k u t e o r i i k u l t u r y i e tn o lo g ii” (s. 168; p o d k re ś le n ie M .H .). M o st p rz e d łu ż a się i p ro w a d z i ta k ż e d o p r o b le m a ty k i p o lity k i k u lt u r a l n e j. „D la te j je s t w a ż n e r o z s trz y g n ię c ie , czy d a n e d z ie ło i d la c z e g o , ze w z g lę d u n a ja k ie e le m e n ty , je s t m o d e lem , w z o re m k u ltu r o w y m , b ę d ą c y m o d p o w ie d n ik ie m p o tr z e b k u lt u r a l n y c h o k r e ś lo n e j k la s y o d b io rc ó w . C zy te ż k ie d y i w ja k ic h w a r u n k a c h m o że się s ta ć d la n ic h a k tu a ln ie c e n n y m m o d e le m ? K tó re d z ie ło i d la c z e g o z d o ln e je s t o d d z ia ły w a ć n a z a m ie rz o n e , k ie r u n k o w e z m ia n y św ia d o m o ś c i s p o łe c z n e j o k re ś lo n y c h ś r o d o w is k ” (s. 169).
W p o w y ż sz y m u k ła d z ie l i t e r a t u r a i sam o lite r a tu r o z n a w s tw o z y s k u ją n a z n a c zen iu . P r z e s ta ją b y ć w y łą c z n ie z a g a d n ie n ie m sa m y m w so b ie i d la sieb ie. P e łn i ą w k u lt u r z e n ie ty l k o r o lę b ie r n ą , a le i a k ty w n ą , z a a n g a ż o w a n ą , m a ją ta k ż e o g ro m n e z n a c z e n ie p r a k ty c z n e : w s p ó łtw o r z ą n ie ty lk o k u lt u r ę , a le ró w n ie ż te o r ię k u lt u r y .
D la te g o s p r a w a m o d e lu l i t e r a t u r y t a k b a rd z o in t e r e s u j e a u to r a , d la te g o w a lc z y 0 o k re ś lo n y je j s ty l. L i t e r a t u r a m u s i m ó w ić n o w e p r a w d y o ż y ciu , o je g o a k t u a ln y c h k o n f lik ta c h , w s p ó łtw o r z y ć n o w e , s o c ja lis ty c z n e s to s u n k i m ię d z y lu d z k ie , k s z ta łto w a ć św ia d o m o ść , s łu ż y ć s p r a w ie r e w o lu c ji i b u d o w ie n o w e g o u s tr o ju . N ie m o ż n a g ło s ić n o w y c h id e i w r a m a c h d a w n y c h k o n w e n c ji a r ty s ty c z n y c h . N ie a k tu a ln e — bo n ie n o ś n e id e o w o i a r ty s ty c z n ie — te o r ie a r ty s ty c z n e n a le ż y p rz e z w y cięż y ć i o d rz u c ić . S p rz y ja ć sw o b o d z ie p o s z u k iw a ń tw ó rc z y c h . T y lk o p r z y p o m o cy n o w y c h ś r o d k ó w w y r a z u p o w ie d z ie ć m o ż n a p r a w d ę o n a s z y m ży ciu . A u to r o d rz u c a b łę d n ą te z ę o n ie p rz e z w y c ię ż o n e j ja k o b y a n ty n o m ii m ię d z y „ a w a n g a r d ą ” i „ r e a liz m e m ”. Z a z w y c z a j u w a ż a się, że w s z e lk ie e k s p e r y m e n ty s t y lo w e p rz e z s w o je n o w a to r s tw o tr a c ą k o m u n ik a ty w n o ś ć . J e s t to z g r u n t u n ie s łu sz n e . K o d , z k tó r y m je s te ś m y o s w o je n i, zu b o ż a z a só b in f o rm a c ji, b o je s t b a n a ln y i „ p rz e s ta je m y p o p rz e z s p ły w a ją c y po n a s b a n a ł p e rc y p o w a ć w ła ś c iw e tr e ś c i k o m u n i k a t u ” (s. 13). N o w y k o d , tr u d n ie j s z y w p e rc e p c ji, z w ra c a n a s z ą u w a g ę i „ p o z w a la p rz y p e w n y m tr u d z ie w y s s a ć rz e c z y w iś c ie w s z y s tk ie in f o r m a c je w n im z a w a rte . [...] S a m a r e w iz ja [...] n ie je s t a n i d o b ra , a n i zła, je s t z a b ie g ie m te c h n ic z n y m . R o z s trz y g a to , c z e m u o n a s łu ż y ” (s. 13). N a le ż y p rz y ty m p a m ię ta ć , że „ w sz e lk ie s t r u k t u r y e k s p r e s y jn e m a j ą s to s u n k o w o s z e ro k i w a c h la r z m o ż liw o śc i w y r a ż a n ia ró ż n y c h id e o w o t r e ś c i” (s. 79). P o lig o n n a s z e j n o w e j, s o c ja lis ty c z n e j li te r a t u r y tw o rz ą m . in . S p i ż o w a b r a m a 1 U r z ą d B re z y , L i s t y d o p a n i Z. ^ R o m a n t y c z n o ś ć B r a n d y s a . S ą to u tw o r y n ie ty lk o fa s c y n u ją c e n o w o c z e sn o śc ią s ty lu , b u d z ą c e s y m p a tię i n t e le k t u a ln ą . S ą to ró w n o c z e ś n ie u tw o r y w n o sz ą c e do n a s z e j k u lt u r y n o w e tr e ś c i, n o w e e le m e n ty s o c ja lis ty c z n e g o h u m a n iz m u . M im o z a s to s o w a n ia n o w e g o k o d u (czy w ła ś n ie d l a teg o ) u tw o r y te c ie s z y ły się i cie sz ą d u ż ą p o p u la r n o ś c ią .
P o d z ia ł n a „ r e a liz m ” i „ a w a n g a r d ę ” je s t w ię c ty le n ie u z a s a d n io n y , co sz tu c z n y . R ó w n ie sz tu c z n e b y ły b y ro z w a ż a n ia o li te r a tu r z e w o d e r w a n iu od p rz e m y ś le ń s y tu a c ji k u l t u r y X X w ie k u . F u n d a m e n ta ln e je s t t u te o r e ty c z n e o d ró ż n ie n ie k a t e g o rii t y p u i s t y l u k u l t u r y . T y p k u lt u r y o k r e ś la ją p o d s ta w o w e w a r u n k i sp o łe c z n e , e k o n o m ic z n e , te c h n ic z n e . O n e k s z t a łt u ją w s z e lk ie z a c h o w a n ie k u ltu r o w e w d a n y m m ie js c u i czasie. I n d u s tr i a li z a c ja i u r b a n iz a c ja tw o r z ą w ie lk ie h e te r o g e n ic z n e a u d y to r ia . R o zw ó j te c h n ik i, a u to m a ty z a c ja w y z w a la ją o g ro m n ą ilo ść tz w . w o ln e g o czasu . T a k z d e te r m in o w a n a k u l t u r a je s t n ie d o p o m y ś le n ia b ez ś r o d k ó w m a s o w e j k o m u n ik a c ji. P o w s ta ją c a ż y w io ło w o k u l t u r a m a s o w a n ie je s t k u l t u r ą d la m a s (w z n a c z e n iu p e jo r a ty w n y m ) , je s t p o p r o s tu k u l t u r ą w s p ó łc z e s n ą . T y p k u lt u r y m a s o w e j w y s tę p u je n ie z a le ż n ie od u s tr o ju , g d y ż w ła ś c iw y je s t n o w o c z e sn e j c y w iliz a c ji p rz e m y s ło w e j. „A le ty p k u lt u r y n ie d e te r m in u je w y b o ru i h ie r a r c h i i w a r to ś c i d o s tę p n y c h w ra m a c h o k re ś lo n e g o z a c h o w a n ia k u ltu r o w e g o ” (s. 9). D o p ie ro w y b ó r h i e r a r c h i i p rz e s ą d z a o w ła ś c iw y m c h a r a k te r z e k u ltu r y , o je j s ty lu . „ S ty l to h ie r a r c h ia w a r to ś c i” (s. 9), rz ą d z ą c a w y b o re m o k r e ś lo n y c h tr e ś c i. N ie je s t p ro c e s e m ż y w io ło w y m , w y n ik a ją c y m b e z p o ś r e d n io z a k tu a ln y c h p rz e k s z ta łc e ń te c h n ik i. W y m a g a ś w ia d o m e g o o rg a n iz o w a n ia i k ie r o w a n ia . N ie s t a n o w i w ię c k u l t u r a m a s o w a k o n ie c z n e g o zła, a k o m e r c ja liz a c ja , z a le w s z m iry n ie s ą je j k o n ie c z n y m i k o n s e k w e n c ja m i. P r a w d a , że k u lt u r a m a s o w a m u s i lic z y ć s ię z o d b io rc ą p rz e c ię tn y m , a w a lk a o w y s o k i p o zio m je s t w a ż n y m i t r u d n y m z a d a n ie m p o lity k i k u lt u r a ln e j. L ecz p r a w d ą je s t ta k ż e , że is tn i e je n o w y , s o c ja lis ty c z n y s ty l n a s z e j k u ltu r y , k s z t a łt u ją c y się w w y n ik u g łę b o k ic h p rz e o b r a ż e ń sp o łe c z n y c h , k tó r e u m o ż liw iły a w a n s k u lt u r a l n y c a łe g o sp o łe c z e ń s tw a .
T rz e c ia część p r e z e n to w a n y c h ro z w a ż a ń , p o d w s p ó ln y m ty t u łe m W s p o m n i e n i a , d o ty c z y d o m in a n ty p ro c e s u k u ltu r o w e g o w P o ls c e L u d o w e j. C h o c ia ż i n t e r p r e t o
w a n y m a t e r i a ł f a k to g r a f ic z n y z a m y k a się w la ta c h 1944— 1948, je d n a k w n io s k i s tą d p ły n ą c e a k tu a l n e s ą w sp ó łc z e ś n ie i d la w sp ó łc z e sn o śc i.
W p ro c e s ie ro z w o ju k u lt u r y p o ls k ie j w o k re s ie p o w o je n n e g o d w u d z ie s to le c ia d o s trz e g a a u to r h is to r y c z n ą c iąg ło ść, c h o c ia ż n ie m o ż n a je j d o s trz e c w p o lity c e k u lt u r a l n e j. P o li ty k a k u ltu r a l n a P P R . p ro w a d z o n a w la t a c h 1944— 1948 o p ie r a ła s ię n a a u te n ty c z n y m p o z n a n iu z a c h o d z ą c y c h p rz e m ia n . R ó w n o c z e ś n ie siln ie , ch o ć n ie b ez w a h a ń , o d d z ia ły w a ła id e o lo g ic z n ie , z d o b y w a ją c sto p n io w o tw ó rc ó w d la n o w e j h ie r a r c h i i w a rto ś c i. P o lity k a k u l t u r a l n a l a t p ię ć d z ie s ią ty c h z d o k tr y n e r s k im i s c h e m a ta m i n io s ła s z e re g n ie s łu s z n y c h , b łę d n y c h p o s u n ię ć i z w a lk i o s o c ja lis ty c z n ą k u lt u r ę n ie w y s z ła zw y c ię sk o . J e d n a k w o k re s ie ty m r o z w in ę ła s ię „ m a te r ia ln a p o ś r e d n ia i b e z p o ś r e d n ia b a z a rz e c z y w is te g o ro z w o ju k u l t u r y s o c ja lis ty c z n e j” (s. 359). O d te j s tr o n y p r z y g o to w a n y g r u n t, p rz y ró w n o c z e s n y m o d e jś c iu od b łę d n y c h z a sa d , a n a w ią z a n iu do d o św ia d c z e ń , w ła ś n ie z l a t 1944— 1948, u m o ż liw ił d a l szy s z y b k i i p o m y ś ln y ro z w ó j n a s z e j k u ltu r y . O w ą d o m in a n tą p ro c e s u k u ltu ro w e g o w P o ls c e p o w o je n n e j, s ta n o w ią c ą o je g o h is to ry c z n e j c iąg ło ści, je s t ro z w ó j s o c ja lis ty c z n e g o s ty lu . T y m o p ty m is ty c z n y m a k c e n te m k o ń c z y a u to r sw o je k o le jn e ro z w a ż a n ia .
L k ł a d a j ą się o n e w tw ó rc z ą te o r e ty c z n ie i m e to d o lo g ic z n ie cało ść. N ie ty lk o p o s tu lu ją in t e g r a c j ę h u m a n is ty k i. S ą ró w n o c z e ś n ie te g o p o s tu la tu re a liz a c ją . To, co s p a ja sz e ro k o z a ry s o w a n ą p ro b le m a ty k ę , o k re ś lić m o ż n a m ia n e m „ so c jo lo g ic z n e j w y o b r a ź n i”. O n a o rg a n iz o w a ła ta k ż e p o p rz e d n ie p r a c e a u to r a , u k ła d a ją c e się w p e w ie n c h a r a k te r y s ty c z n y ciąg , k o n s e k w e n tn ie z m ie rz a ją c y — ja k m n ie m a m — k u p e łn e j te o r ii k u lt u r y . M a r y l a H o p f i n g e r Z b i g n i e w Ż a b i c k i , T R A D Y C JA , S T Y L , O B Y C Z A J. S Z K IC E K R Y T Y C Z N E . (W a rsz a w a ) 1963. „ K s ią ż k a i W ie d z a ”, s. 512, 4 n lb . M e ta fo ry c z n y t y t u ł p r a c y Z b ig n ie w a Z a b ic k ie g o s u g e r u je n ie ja k o p u n k t w y j ś c ia w je j o m a w ia n iu — je s t n im w ła ś n ie p r ó b a w y ja ś n ie n ia o w ej m e ta fo ry . W y ja ś n ie n ie to w y m a g a u p r z e d n ie j r e k o n s tr u k c ji p rz e d m io tu b a d a ń i s to s o w a n e j m e to d y b a d a w c z e j o ra z w y s z u k a n ia p rz y c z y n , k tó r e s p r a w iły , że p r z e d m io t ów z y s k a ł ta k i e w ła ś n ie u ję c ie . C h c ą c z ro z u m ie ć p ro c e s s t a w a n ia się n o w e j rz e c z y w is to ś c i k u lt u r a l n e j w P o l sce, m u s im y z id e n ty fik o w a ć w s z y s tk ie z a s a d n ic z e c e c h y w y ró ż n ia ją c e w s p ó ł c z e sn o ś ć od s t a n u n ie g d y s ie jsz e g o . D o p rz e p r o w a d z e n ia ta k ie g o z a b ie g u k o n ie c z n a je s t k o n f r o n ta c ja z e s tr u k tu r a liz o w a n y c h m o d e li d ia m e tr a ln i e ró ż n y c h od s ie b ie rz e c z y w is to ś c i k u ltu r o w y c h . R e k o n s tr u k c ja m o d e lu w y m a g a w sz a k ż e z n a le z ie n ia cech k o n s ty tu ty w n y c h , o k re ś la ją c y c h t a k a n ie in a c z e j w y g lą d te g o w ła śn ie m o d e lu . C h c ą c z k o le i o d p o w ie d z ie ć n a p y ta n ie , „co z n a c z y ” d a n y m o d el, n ie w y s ta r c z y d o k o n a ć jeg o o p isu , n a le ż y o d k ry ć d o m in a n tę , o rg a n iz u ją c ą w o k ó ł sie b ie p o sz c z e g ó ln e je g o e le m e n ty .
U p ra s z c z a ją c b a rd z o , w y p a d n ie stw ie rd z ić , że s łu s z n y m w ty m w y p a d k u z a b ie g ie m m e to d o lo g ic z n y m je s t z a p ro p o n o w a n a i s to s o w a n a p rz e z Ż a b ic k ie g o m e to d a so c jo lo g ic z n a , s y t u u ją c a p r o b le m a ty k ę k u lt u r y w s p ó łc z e s n e j w k o n te k ś c ie s z e rs z y c h s t r u k t u r s p o łe c z n y c h , w y z n a c z o n y c h p rz e z m e to d y b a d a w c z e so cjo lo g ii. N a g r u n c ie ty c h b o w ie m m e to d is tn ie je — z d a n ie m Ż a b ic k ie g o — m o żliw o ść in t e g r a c ji b a d a ń i o s ią g a n ia p e łn ie js z y c h r e z u lta tó w w b a d a n ia c h n a d k u lt u r ą i m a t e r i a łe m h is to ry c z n o lite ra c k im . P rz e d m io t b a d a ń s tą d w y n ik a ją c y n ie b ę d z ie
