Dziedziczenie testamentowe gospodarstw rolnych

Jan Gwiazdomorski

Dziedziczenie testamentowe

gospodarstw rolnych

Palestra 15/4(160), 23-39

Nr 4 (100)

₂₃

Jeżeli zatem droga podjęta przez adwokata w czasie pozostawania

do dyspozycji zakładu pracy nie będzie spełniała któregokolwiek z po­

wyższych warunków (a więc np. adwokat, udając się z sądu do prokura­

tury, wywoła z jakiegoś powodu zajście przerwy zrywającej bezpośred­

niość omawianej drogi), to fakt ten nie będzie mógł pozostać bez wpły­

wu na rodzaj świadczeń. W takich sytuacjach adwokatowi będą przysłu­

giwały świadczenia z tytułu wypadku w zatrudnieniu.28

2* D roga ta b o w iem b ęd zie zaw sze drogą do p racy lu b z p ra cy . P o n a d to m .zd. ty lk o te o k o lic z n o śc i, tj. d o ty c z ą c e c ech sam ej drogi, będą w sta n ie sp o w o d o w a ć w y łą c z e n ie św ia d c z e ń w w y so k o śc i p rzew id zia n ej w u sta w ie o św ia d c z e n ia c h p ie n ię ż n y c h . N a to m ia st sp o w o d o w a n ie w y p a d k u w y łą c z n ie z w in y p o szk o d o w a n eg o p o z o sta n ie w tej s y tu a c ji bez w p ły w u na zak res św ia d cz eń , a lb o w iem n a w e t u m y ś ln e lu b n a sk u te k ra żącego n ie d b a l­ stw a n a ru sze n ie np. przez a d w ok ata p rzep isó w ru ch u d r o g o w eg o n ie sta n o w i n aru szenia p rzep isó w o b e z p ie c z e ń stw ie i h ig ie n ie pracy.

JAN GWIAZDOMORSKI

Dziedziczenie testamentowe gospodarstw rolnych

Spadkodawca może powołać do całości lub części spadku jedną lub kilka osób

(art. 959 k.c.). Wskutek modyfikacji pojęcia dziedziczenia, wynikającej z przepi­

sów o dziedziczeniu gospodarstw rolnych oraz wkładów gruntowych w rolniczych

spółdzielniach produkcyjnych (art. 1058—1088 k.c.), spadkodawca może co do spad­

ku, do którego należy gospodarstwo rolne lub wkład gruntowy w rolniczej spół­

dzielni produkcyjnej, ustanowić spadkobiercę lub spadkobierców w dwojaki spo­

sób: albo przeznaczy temu samemu spadkobiercy lub tym samym spadkobiercom

cały spadek, tj. tak gospodarstwo rolne lub wkład gruntowy w rolniczej spół­

dzielni produkcyjnej, jak i pozostały swój majątek, albo też inne osoby powoła do

dziedziczenia gospodarstwa rolnego lub wkładu gruntowego w rolniczej spółdzielni

produkcyjnej, a inne do dziedziczenia pozostałego swego majątku. Także i w dru­

giej grupie wypadków tak osoby otrzymujące gospodarstwo rolne lub wkład grun­

towy w rolniczej spółdzielni produkcyjnej, jak i osoby otrzymujące pozostały ma­

jątek spadkodawcy będą dziedziczyć i będą uważane za spadkobierców.

W kodeksie cywilnym wprowadzono daleko idące ograniczenia swobody testo­

wania w zakresie powoływania spadkobierców do dziedziczenia gospodarstw rol­

nych *

1 i wkładów gruntowych w rolniczych spółdzielniach produkcyjnych.

1 G w i a z d o m o r s k i : U sta w o w e i te sta m e n to w e d z ie d z ic z e n ie g o sp o d a rstw ro ln y ch , P iP X X I/I, s. 899 i n a st.; R i t t e r m a n : O sto so w a n iu o b o str z o n y c h w a r u n k ó w d zie- d a iczen ia go sp o d a rstw a r o ln e g o przy d zied ziczen iu te sta m e n to w y m , P iP X X II/I, s. 118 i n ast.; D r o z d : D z ie d z ic z e n ie te sta m e n to w e g o sp o d a rstw a r o ln e g o p rzez o sob y m a ją ce k w a lifik a c je do je g o p ro w a d zen ia , N P X X IV , s. 938 i n a st.; P i ą t o w s k i : R ozrządzanie g o sp o d a r stw e m r o ln y m w d rod ze te sta m e n tu , P al. X III, 2, s. 51 i n a st. oraz p o w o ła n a ta m ż e d alsza lite r a tu r a ,

24

_{Nr 4 (160)}

Spadkobiercą 2 gospodarstwa rolnego lub jego części (ułamkowej)3 można usta­

nowić w testamencie tylko osobę, która odpowiada warunkom przewidzianym dla

spadkobierców powołanych z ustawy do dziedziczenia gospodarstwa rolnego (art.

1065 zd. 1 k.c.). Z brzmienia tego przepisu wynika m.zd. jasno tylko to, że dopu­

szczalność ustanowienia pewnej osoby spadkobiercą gospodarstwa rolnego nie za­

leży od tego, by osoba ta należała do kręgu osób powołanych z ustawy do dzie­

dziczenia gospodarstwa rolnego (małżonek spadkodawcy, jego dzieci i wnuki, jego

rodzice i rodzeństwo), ale od tego, by dana osoba, należąca lub nie należąca do

kręgu osób powołanych z ustawy do dziedziczenia gospodarstwa rolnego, odpo­

wiadała (według stanu rzeczy istniejącego w chwili otwarcia spadku, a nie w

chwili sporządzania testamentu) warunkom, od których zależy dojście spadkobier­

ców ustawowych do dziedziczenia takiego gospodarstwa (zapatrywanie obecnie już

powszechnie przyjęte)4 5

. Poza tym zdanie pierwsze art. 1065 k.c. jest niejasne

i było w różny sposób interpretowane. Przyczyną tej niejasności jest to, że w art.

1065 zd. 1 k.c. zastosowano metodę odesłania, i to — jak zwykle — odesłania nie­

precyzyjnego. Brak precyzji polega na tym, że w art. 1065 zd. l k.c. ani nie w y­

mieniono przepisów, do których następuje odesłanie, ani też nie określono choćby

trochę dokładniej, jak odesłanie powyższe należy rozumieć. A problem bynajmniej

nie jest łatwy. Mianowicie w art. 1059—1063 k.c. podane są w stosunku do różnych

kategorii spadkobierców ustawowych różne przesłanki ich dojścia do dziedziczenia

gospodarstwa rolnego. I tak w art. 1059 § 1 k.c. wymieniono pięć zasadniczych

przesłanek, od których zależy dojście dzieci spadkodawcy, jego małżonka i jego

wnuków (art. 1060 § 1 k.c.) oraz jego sióstr i braci (art. 1062 § 1 k.c.) do dzie­

dziczenia gospodarstwa rolnego. Ale w art. 1059 § 2, art. 1060—1063 k.c. uzależnio­

no dojście niektórych kategorii spadkobierców ustawowych do dziedziczenia gospo­

darstwa rolnego od innych, czasem łagodniejszych, a niekiedy surowszych prze­

słanek. Stąd właśnie powstaje problem, jak należy rozumieć odesłanie z art. 1065

zd. 1 k.c. Istnieją m.zd. dwie możliwości jego wykładni.

A. Naprzód można by było być zdania, że słowa art. 1065 § i k.c.: „która od­

powiada warunkom przewidzianym dla spadkobierców powołanych z ustawy do

dziedziczenia gospodarstwa rolnego” rozumieć należy w oderwaniu od konkretnego

stanu faktycznego, tzn. uważać, że spadkobiercą gospodarstwa rolnego można usta­

nowić w testamencie każdą osobę mającą którąkolwiek — choćby najprostszą,

choćby najmniej daleko idącą — z kwalifikacji, od których istnienia zależy dojście

jakiegokolwiek spadkobiercy ustawowego do dziedziczenia gospodarstwa rolnego*.

2 Co do g órn ej g ra n icy w ie lk o śc i ob szaru, k tó r eg o w ła śc ic ie le m m oże się sta ć sp a d k o ­ b ierca w s k u te k d zied ziczen ia g o sp od arstw a ro ln eg o lu b je g o części, por. art. 1068 k .c. oraz je g o w y k ła d n ię podaną w m oim „ P r a w ie sp a d k o w y m w z a r y sie ” (s. 45, u w . 22).

* Zob. u c h w a łę S N w sk ła d zie sie d m iu sę d z ió w z dnia 24 k w ie tn ia 1965 r. III CO 17/65, O SN C P 1965, poz. 201 i O SPiK A X , 3 (s. 6, pod II).

* T ak sa m o u ch w . SN w sk ła d zie sie d m iu sę d z ió w z dnia 23 m arca 1970 r. III CZP

98/69 (O SN C P 1970, poz. 215) i orz. SN z d n ia 17 czerw ca 1966 r. II CR 263/66 (O SN C P 1967, poz. 70 i O S P iK A X I, 106).

5 Za ta k im r o zu m ien iem o d esła n ia z art. 1065 zd. 1 k .c. o p o w ied zia ł się — zd a je się — SN w u c h w a le z d n ia 28 k w ie tn ia 1967 r. III CZP 17/67 (OSNCP 1968, poz. 15 i N P X X IV , s. 134), g d zie p o w ied zia n o , że c e l p rzep isó w o d zied ziczen iu g o sp o d a rstw r o ln y c h zo sta n ie o sią g n ię ty , g d y na p o d sta w ie te sta m e n tu „ g o sp o d a rstw o ro ln e otrzym a ten , k to m ó g łb y b y ć sp a d k o b iercą w o góle, a n ie ty lk o w danej ok reślonej s y tu a c ji” . P o d o b n ie — u ch w . SN w sk ła d z ie sie d m iu sę d z ió w z dnia 23 m arca 1970 r. III CZP 98/69, O SNCP 1970, poz. 215. P o g lą d u te g o jed n a k SN n ie p rzep row ad za ca łk ie m k o n se k w e n tn ie (zob. n iżej przyp. 7).

Nr 4 (160)

25

Jeżeli ten pogląd chciałoby się zupełnie konsekwentnie przeprowadzić, to trzeba by

było stanąć na stanowisku, że tak każdy ze spadkobierców ustawowych, jak

i każda osoba obca mogą być ustanowieni spadkobiercą gospodarstwa rolnego

w razie istnienia po stronie danej osoby którejkolwiek z przesłanek z art. 1059,

1C61 k.c. Tak np. mogliby być ustanowieni w testamencie spadkobiercą gospodar­

stwa rolnego jakikolwiek spadkobierca ustawowy (dziecko, wnuk, małżonek, ro­

dzice, siostra lub brat spadkobiercy) albo jakakolwiek osoba obca, jeżeli tylko

mieliby kwalifikacje do prowadzenia takiego gospodarstwa (i to bez konieczności

składania oświadczenia o gotowości prowadzenia gospodarstwa spadkowego) albo

jeżeli w chwili otwarcia spadku byliby trwale niezdolni do pracy. Tak bowiem

wyglądają najłagodniejsze warunki dojścia do dziedziczenia gospodarstwa rolnego

z art. 1061 k.c., które przy dziedziczeniu ustawowym odnoszą się tylko do rodzi­

ców spadkodawcy. Dalej, według obecnie przedstawionego zapatrywania tak każdy

spadkobierca ustawowy, jak i każda osoba obca mogliby być w testamencie usta­

nowieni spadkobiercą gospodarstwa rolnego — pomimo że istnieją powołane do

dziedziczenia tego gospodarstwa z ustawy lub z testamentu osoby mające kwali­

fikacje z art. 1059 § 1 pkt 1—3 k.c. — byleby tylko ów spadkobierca ustawowy

lub osoba obca mieli kwalifikacje do prowadzenia gospodarstwa rolnego i nie

później niż przed upływem sześciu miesięcy od otwarcia spadku oświadczyli goto­

wość prowadzenia gospodarstwa spadkowego (art. 1059 § 2 k.c.). Dalej, wnuk

spadkodawcy mający jakąkolwiek z kwalifikacji, od których zależy dojście do

dziedziczenia gospodarstwa rolnego, mógłby być ustanowiony w testamencie spad­

kobiercą takiego gospodarstwa także wtedy, gdy jego matka lub ojciec (dziecko

spadkodawcy) nie doszli do dziedziczenia tego gospodarstwa dla braku kwalifi­

kacji z art. 1059 k.c. (zob. natomiast art. 1060 § 2 k.c.). Podobnie siostra lub brat

spadkodawcy, mający jakąkolwiek z kwalifikacji, od których zależy dojście do

dziedziczenia gospodarstwa rolnego, mogliby być ustanowieni w testamencie spad­

kobiercą takiego* gospodarstwa, pomimo że zstępni spadkodawcy nie doszli do dzie­

dziczenia tego gospodarstwa dla braku kwalifikacji z art. 1059, 1060 § 2 k.c. (zob.

natomiast art. 1062 § 2 k.c.), itp.

O

B. Drugi sposób rozumienia odesłania z art. 1065 zd. 1 k.c. polega na tym, że

słowa „która odpowiada warunkom przewidzianym dla spadkobierców powołanych

z ustawy do dziedziczenia gospodarstwa rolnego” odniosłoby się do kwalifikacji

potrzebnych w konkretnym układzie stanu faktycznego do dojścia danego spad­

kobiercy do dziedziczenia gospodarstwa rolnego. Przy takim ujęciu rzeczy spadko­

bierca ustawowy mógłby być ustanowiony w testamencie spadkobiercą gospodar­

stwa rolnego tylko wtedy, gdyby miał takie kwalifikacje, że w istniejącym w

chwili otwarcia spadku układzie stanu faktycznego mógłby dojść — w braku testa­

mentu — do dziedziczenia gospodarstwa rolnego z ustawy. Osoba obca zaś mogłaby

być ustanowiona w testamencie spadkobiercą gospodarstwa rolnego tylko wtedy,

gdyby miała takie kwalifikacje, że w istniejącym w chwili otwarcia spadku ukła­

dzie stanu faktycznego mogłaby dojść do dziedziczenia gospodarstwa rolnego, gdyby

w u c h w a le SN w sk ła d z ie sie d m iu sę d z ió w z d n ia 23 m arca 1970 r. J a k k o lw iek za zn a czo n o ta m w y ra źn ie, że o d e sła n ie z art. 1065 zd. 1 k .c. je s t n ie p r e c y z y jn e , że d la te g o w y w o ła ło za ró w n o w lite r a tu r z e ja k i w o rze c z n ic tw ie w ą tp liw o śc i, to jed n a k n ie d o strzeż o n o (a ra ­ czej n ie w sp o m n ia n o ) m o ż liw o śc i d w o ja k ieg o , ró żn eg o r o zu m ien ia o w eg o n ie p r e c y z y jn e g o o d esła n ia z art. 1065 zd. 1 k .c. T en isto tn y p roblem z o sta ł w u c h w a le p o m in ięty m ilc z e n ie m , a sp raw a została tak u ję ta , ja k b y w y k ła d n ia o d esła n ia z art. 1065 zd. 1 k .c. p odana w te k ś ­ c ie pod A b y ła je d y n ą w y k ła d n ią m ożliw ą.

26

Nr 4 (16Ó)

była spadkobiercą ustawowym i do dziedziczenia ustawowego w danym wypadku

rzeczywiście by doszło.

Wyprowadzenie wniosków szczegółowych z zarysowanego dopiero co ogólnie

drugiego sposobu rozumienia odesłania z art. 1065 zd. 1 k.c. wymaga skompliko­

wanych rozważań, które przeprowadzę niżej w związku z uzasadnieniem przyjętej

przeze mnie wykładni powyższego odesłania.

Moim zdaniem mogą być brane pod uwagę tylko streszczone wyżej pod A i B

dwa sposoby rozumienia odesłania z art. 1065 zd. 1 k.c. Nie można natomiast m.zd.

stosować takiej wykładni odesłania z art. 1065 zd. 1 k.c., która częściowo opiera­

łaby się na poglądzie streszczonym wyżej pod A, a częściowo wyciągałaby kon­

sekwencje z zapatrywania podanego pod B.

Wobec tego istotne staje się udzielenie odpowiedzi na pytanie, który z dwóch

sposobów rozumienia odesłania z art. 1065 zd. l k.c. nadaje się do przyjęcia. Od­

powiedź tę powinno się uzyskać na podstawie gruntownych wywodów zawierają­

cych szczegółowe rozważenie problemu. Wybór jednej z dwóch możliwych ewen­

tualności powinien być tych rozważań konkluzją.

Niestety, sprawa jest tak skomplikowana i zawiła,, że nie potrafię zastosować

powyższej metody postępowania. Muszę wskutek tego postąpić odwrotnie: na­

przód podać odpowiedź na postawione poprzednio pytanie, a potem ją zwięźle,

ale możliwie gruntownie — w ramach, na jakie pozwala szczupły zakres niniejsze­

go artykułu — uzasadnić.

Otóż byłem i jestem tego zdania, że nadaje się do przyjęcia tylko sposób ro­

zumienia odesłania z art. 1065 zd. l k.c. podany wyżej pod B. Powyższe swoje

zapatrywanie uzasadniam w trojaki sposób:

a. Gdyby twórcy przepisów o dziedziczeniu gospodarstw rolnych mieli zamiar

rzeczywiście wprowadzić dopuszczalność ustanowienia w testamencie spadkobiercą

gospodarstwa rolnego każdego spadkobiercy ustawowego czy każdej osoby obcej,

mających którąkolwiek z kwalifikacji, od których istnienia według art. 1059—

1062 k.c. zależy dojście spadkobiercy do dziedziczenia gospodarstwa rolnego, to

byliby to z pewnością w art. 1065 zd. 1 k.c. krótko i jasno powiedzieli. Stało się

inaczej: zastosowano odesłanie, i to odesłanie ogólne, nieprecyzyjne. Otóż redak­

torzy przepisów prawnych posługują się w toku prac kodyfikacyjnych metodą ta­

kiego odesłania wtedy, gdy chcą uniknąć powtarzania już raz w ustawie zamiesz­

czonych skomplikowanych przepisów. Z zastosowania w art. 1065 zd. 1 k.c. po­

wyższej techniki kodyfikacyjnej można, a m. zd. i trzeba, wnioskować, że w i­

docznie problem, kto i w jakich okolicznościach może być ustanowiony w testa­

mencie spadkobiercą gospodarstwa rolnego, był zdaniem redaktorów przepisów

o dziedziczeniu takich gospodarstw problemem tak skomplikowanym, że należało

posłużyć się właśnie metodą takiego odesłania. Stąd zaś wynika dalszy wniosek, że

intencji redaktorów przepisów o dziedziczeniu gospodarstw rolnych, a także

brzmieniu art. 1065 zd. 1 k.c. bardziej odpowiada sposób rozumienia odesłania (za­

mieszczonego w dopiero co powołanym przepisie) podany wyżej pod B, niż sposób

rozumienia tego odesłania podany wyżej pod A.

b. Co ważniejsze — i to jest argument m.zd. najistotniejszy — gdyby się przy­

jęło sposób rozumienia odesłania z art. 1065 zd. 1 k.c. podany wyżej pod A, to

udaremnienie — w słabszym lub silniejszym stopniu — celu przepisów o dziedzi­

czeniu gospodarstw rolnych stałoby się nie tylko możliwe, ale zupełnie łatwe.

W przepisach powyższych wprowadzono w interesie społeczno-gospodarczym, dla

Nr 4 (160)

27

zapewnienia realizacji prowadzonej przez Państwo polityki rolnej, pewne ograni­

czenia dziedziczenia gospodarstw rolnych *. Przyjęcie pierwszej wykładni odesłania

z art. 1065 zd. 1 k.c. byłoby jednoznaczne z umożliwieniem spadkodawcy wyłącze­

nia od zastosowania w konkretnym wypadku, za pomocą sporządzenia testamentu,

niektórych z powyższych ograniczeń. W ten sposób faktyczna moc obowiązująca

przynajmniej niektórych ograniczeń dziedziczenia gospodarstw rolnych byłaby od­

dana w ręce spadkodawców. Na tę konsekwencję przyjęcia pierwszej wykładni

odesłania z art. 1065 zd .1 k.c. podanej wyżej pod A ani Sąd Najwyższy w po­

wołanych niżej orzeczeniach, ani autorzy przyjmujący tę wykładnię zupełnie nie

zwracają uwagi.

c.

Wreszcie za rozumieniem odesłania z art. 1065 zd. 1 k.c. w sposób podany

wyżej pod B przemawia w pewnym stopniu także i to, że nawet nikt z przeciw­

ników powyższego zapatrywania nie opowiedział się za konsekwentnym przepro­

wadzeniem i wyciągnięciem wszelkich wniosków z rozumienia odesłania z art. 1065

zd. 1 k.c. w sposób podany pod A .7

Podany wyżej pod b argument, a raczej tkwiące w podanej tam argumentacji

zapatrywanie, będę się starał obecnie uzasadnić. Wykonanie powyższego zadania

sprawi stosunkowo najmniej trudności, jeżeli zostanie połączone z jednoczesnym

podjęciem próby wyprowadzenia pewnych wniosków szczegółowych z podanego wy­

żej pod B ogólnego sformułowania drugiego rozumienia odesłania z art. 1065 zd.

1 k.c.

Rozpoczynam od stwierdzenia, że istnieją dwie grupy sytuacji faktycznych, w

których oparcie rozstrzygnięcia na jednym albo na drugim sposobie rozumienia

odesłania z art. 1065 zd. l k.c. prowadzi do takich samych wyników. Mianowicie

nie ulega wątpliwości, że: 1) dziecko spadkodawcy, jego małżonek, jego ojciec lub

matka oraz każda osoba obca mogą być ustanowieni w testamencie spadkobiercą

gospodarstwa rolnego, jeżeli spełnią którąkolwiek z pięciu przesłanek z art. 1059

« Zob. c h a r a k te r y sty c z n ą w tej m ierze w y p o w ie d ź SN za m ieszc zo n ą w u c h w a le z d n ia 28 m aja 1969 r. III CZP 23/69 (OSNCP 1970, poz. 3 i O SPiK A X IV , 196) z c zęścio w o k r y ­ ty c z n ą g lo są P a z d a n a i g lo są M ą c z y ń s k i e g o (N P X X v ł , s. 1862). P o d a n o tam n a stę p u ją c ą c h a r a k te r y sty k ę p rzep isó w o d zied ziczen iu g o sp o d a rstw rolnych:

S zczeg ó ln e p rzep isy o d zied ziczen iu g o sp o d a rstw r o ln y c h n a leżą do k a te g o r ii norm zm ie r z a ją c y c h do so c ja listy c z n e j p rzeb u d o w y u stro ju ro ln eg o , a co za ty m id zie — u g r u n ­ to w a n ia u stro ju sp o łec zn o -g o sp o d a rc zeg o , w ła śc iw e g o c elo m i zad an iom P a ń stw a L u d o w eg o . P r z e p isy k o d ek su c y w iln e g o i je g o p rzep isy w p ro w a d za ją ce r ea lizu ją och ron ę sp a d k o w eg o g o sp o d a rstw a r o ln e g o ja k o środk a p ro d u k cji roln ej zarów n o przed rozd rab n ian iem i n a d m ie r ­ n y m o b cią ża n iem n a le ż n o śc ia m i, ja k i dla z a g w a ra n to w a n ia je g o p rzejęcia przez sp a d k o ­ b ie r c ó w n a jb a rd ziej o d p o w ie d n ic h , tj. zd o ln y ch do p ra cy na ro li i z rolą z w ią za n y ch . P r z e p isy o za ło żen ia ch sp o łec zn o -g o sp o d a rc zy ch d zied ziczen ia g o sp o d a rstw ro ln y ch re a liz u ją p o d sta w o w e za sa d y n a sze g o p orząd k u p ra w n eg o w d zied zin ie p o lity k i roln ej P a ń stw a i w y ­ zn a cza ją ch a ra k ter je g o u stro ju .

W u c h w a le zaś p e łn e g o sk ła d u Izby C yw iln ej SN z d n ia 15 gru d n ia 1969 r. III CZP 12/69 (O SNC P 1970, poz. 39), za w ie r a ją c e j w y ty c z n e w y m ia r u sp r a w ie d liw o ś c i i p r a k ty k i są d o w e j, p o w ied zia n o na w stę p ie : S zczeg ó ln e p rzep isy k .c. o d zied ziczen iu g o sp o d a rstw r o ln y c h n a leżą do zesp o łu n orm p ra w n y ch zm ierza ją cy ch — zgod n ie z za ło żen ia m i a k tu ­ a ln ej p o lity k i roln ej P a ń s tw a — do stw o rze n ia In d y w id u a ln y m go sp o d a rstw o m ch ło p sk im w a r u n k ó w u m o ż liw ia ją c y c h p r z y sp ie sz e n ie w zrostu p ro d u k cji ro ln ej. J ed n y m z g łó w n y c h c e ló w le ż ą c y c h u p o d sta w rozw iązań le g isla c y jn y c h w za k resie d zied ziczen ia g o sp o d a rstw r o ln y c h je s t sk u p ie n ie ty c h g o sp o d a rstw w ręk ach r o ln ik ó w , d a ją c y ch g w a ra n cję p r o w a ­ d z e n ia in te n sy w n e j p ro d u k cji ro ln ej.

7 Zob. np. u c h w . SN z d n ia 3 czerw ca 1965 r. III CO 27/65 (OSNCP 1966, poz. 34 i O SP iK A X , 88), w e d łu g k tó r ej sp a d k o b iercą te sta m e n to w y m m ożn a u sta n o w ić w zasadzie ty lk o o so b ę o d p o w ia d a ją cą w a ru n k o m z art. 1059 k.c.; je d y n ie co do r o d zicó w w y sta rcz a s p e ł­ n ie n ie przez n ich u lg o w y c h p rzesła n ek z art. 1061 k .c. Zob. ta k ż e n iżej przyp. 17,

28

Nr 4 (160)

§ 1 k.c.8; 2) ojciec lub matka spadkodawcy mogą być ustanowieni w testamencie

spadkobiercami gospodarstwa rolnego (i to choćby nawet zstępni spadkodawcy nie

mogli przy dziedziczeniu ustawowym dojść do dziedziczenia gospodarstwa rolnego

dla braku kwalifikacji z art. 1059, 1060 § 2 k.c.), jeżeli mają kwalifikacje do pro­

wadzenia takiego gospodarstwa (przy czym składanie przez nich oświadczenia

o gotowości prowadzenia gospodarstwa spadkowego nie jest wymagane) albo jeżeli

w chwili otwarcia spadku są trv/ale niezdolni do pracy (art. 1061 k.c.)9.

Poza tym oparcie się na jednym lub drugim sposobie rozumienia odesłania

z art. 1065 zd. 1 k.c. prowadzi do odmiennych wyników. Wnioski szczegółowe z ro­

zumienia odesłania z art. 1065 zd. 1 k.c. w sposób podany pod B są między inny­

mi następujące:

a). W art. 1059 § 2 k.c. (art. 1060 § 1 zd. 1, art. 1062 § 1 k.c.) przewidziane

są wypadki, w których do dziedziczenia z ustawy gospodarstwa rolnego mogą

dojść małżonek, dziecko lub wnuk albo siostra lub brat spadkodawcy, chociaż

dany spadkobierca ustawowy nie ma żadnej z kwalifikacji określonych w art. 1059

§ 1 k.c. To dojście do dziedziczenia gospodarstwa rolnego — na podstawie usta­

wy — zależy od spełnienia następujących trzech przesłanek: 1. żaden ze spadko­

bierców, powołanych w konkretnym układzie stanu faktycznego do dziedziczenia

z ustawy, nie ma żadnej z kwalifikacji określonych w art. 1059 § 1 pkt 1—3 k.c.

(ani też żadne z rodziców spadkodawcy nie ma kwalifikacji z art. 1061 k.c.);

2. dany spadkobierca ustawowy, którego możliwość dojścia do dziedziczenia go­

spodarstwa rolnego jest rozpatrywana, ma kwalifikacje do prowadzenia gospodar­

stwa rolnego; 3. ów spadkobierca ustawowy nie później niż przed upływem sześciu

miesięcy od otwarcia spadku oświadczy w sądzie lub w państwowym biurze no­

tarialnym gotowość prowadzenia gospodarstwa rolnego. Nie ulega wątpliwości, że

także w braku pierwszej z tych przesłanek małżonek, dziecko, wnuk, siostra lub

brat spadkodawcy, którzy mają tylko kwalifikacje do prowadzenia gospodarstwa

rolnego, nie mogą dojść do dziedziczenia z ustawy takiego gospodarstwa. Jaka jest

ratio legis art. 1059 § 2 k.c.?

Jednym z celów wprowadzenia ograniczeń w dziedziczeniu gospodarstw rol­

nych było zapewnienie przechodzenia gospodarstw rolnych w drodze dziedziczenia

tylko na osoby mające kwalifikacje do prowadzenia gospodarstwa rolnego, i to

w zasadzie na osoby, dla których rolnictwo jest głównym zakresem ich działal­

ności i co do których można wskutek tego z dużym prawdopodobieństwem prze­

widywać, że obejmą spadkowe gospodarstwo rolne i będą je sami prowadzić (art.

1059 § 1 pkt 1—3, art. 1061 ewentualność pierwsza, art. 1060 § 2, art. 1062 § 2 k.c.).

Ustawodawca starał się przy tym, aby realizacja powyższego celu nie doprowadziła

do pozbawienia środków egzystencji osób małoletnich i młodzieży studiującej oraz

osób trwale niezdolnych do pracy (art. 1059 § 1 pkt 4, 5, art. 1061 ewentualność

druga k.c.), i tylko dlatego, a nie dla realizacji zasadniczych celów polityki rolnej,

przewidział możliwość dochodzenia wymienionych dopiero co osób do dziedzicze­

nia gospodarstwa rolnego. Zresztą osoby, o których mowa w zdaniu poprzednim,

8 J e ż e li sp a d k o b iercą g o sp o d a rstw a r o ln eg o u sta n o w io n a zo sta ła w te sta m e n c ie osoba w c h w ili o tw a rcia sp ad k u tr w a le n iezd o ln a do p racy, to za sp a d k o b ie r c ę gosp od arstw a ro ln eg o u w a ża n y je s t Skarb P a ń s tw a (art. 1063 § 2 k .c.), k tó r y o b o w ią za n y je s t dokonać na rzecz sp a d k o b ie r c y te sta m e n to w e g o sp ła ty w w y s o k o ś c i c zy ste j w a r to śc i gosp od arstw a ro ln eg o (przy p o w o ła n iu do u ła m k o w ej czę śc i g o sp od arstw a r o ln e g o w w y so k o śc i czystej w a rto ści u d zia łu , do k tó r eg o d a n y sp a d k o b ierca został p o w o ła n y ).

Kr 4

(16Ó)

₂₉

nieczęsto pozostaną definitywnie właścicielami lub współwłaścicielami gospodar­

stwa rolnego, najczęściej bowiem otrzymają tylko spłatę (art. 1063 § 2, art. 1071

§ 2 pkt 5 k.c.) lub jej surogat, który nawet w ogóle trudno jest uważać za spłatę

(art. 1076 k.c., § 19 rozp. RM z dnia 28 listopada 1964 r. — Dz. U. z 1970 r. Nr 24,

poz. 199). Wprowadzając ograniczenia w dziedziczeniu gospodarstw rolnych, usta­

wodawca starał się widocznie o to, aby z okazji tych ograniczeń nie dochodziło

do nacjonalizacji takich gospodarstw wtedy, kiedy bez istotnego naruszenia zasad

polityki rolnej można dopuścić do dziedziczenia gospodarstwa rolnego spadko­

biercę, który wprawdzie nie ma żadnej z kwalifikacji z art. 1059 § 1 pkt 1—5

k.c., ale przecież w jakiś sposób może być związany z gospodarką rolną. Temu ce­

lowi służyć ma właśnie art. 1059 § 2 k.c.

Trzeba jednak jasno zdać sobie sprawę z tego, że spadkobierca, który spełnia

tylko przesłanki z art. 1059 § 2 k.c., w znacznie mniejszym stopniu zasługuje na

dojście do dziedziczenia gospodarstwa rolnego niż spadkobierca, który spełnia

którąkolwiek z pozostałych przesłanek z art. 1059—1062 k.c.

Jest tak naprzód dlatego, że dowody stwierdzające posiadanie kwalifikacji

do prowadzenia gospodarstwa rolnego były według § 3 rozp. RM z dnia 28 listo­

pada 1964 r. w brzmieniu pierwotnym (Dz. U. Nr 45, poz. 304), a są także i obecnie

według powołanego przepisu w brzmieniu znowelizowanym (Dz. U. z 1970 r. Nr 24,

poz. 199) z konieczności dowodami niedoskonałymi, zawodnymi. Można mieć wą­

tpliwości, czy świadectwo ukończenia szkoły rolniczej lub przysposobienia rolni­

czego stwierdzać będzie aktualne istnienie u danego spadkobiercy kwalifikacji do

prowadzenia gospodarstwa rolnego, jeżeli ów spadkobierca ani przed, ani po

ukończeniu szkoły rolniczej lub przysposobienia rolniczego w ogóle nigdy w gospo­

darstwie rolnym, nawet sporadycznie, nie pracował, a zatem nie ma żadnej prak­

tyki w zawodzie rolniczym, mieszkał i mieszka w mieście, pracował i pracuje

w przemyśle, a szkołę bądź przysposobienie rolnicze ukończył tylko dla uzyskania

odpowiedniego świadectwa, ponieważ liczył się z możliwością, że spadkodawca

jego właśnie ustanowi w testamencie spadkobiercą gospodarstwa rolnego. Można

też żywić pewne obawy, czy zaświadczenia, o których mowa w § 3 ust. 4 (w zno­

welizowanym brzmieniu) rozp. RM z dnia 28 listopada 1964 r. będą rzeczywiście

zawsze dowodem posiadania przez danego spadkobiercę kwalifikacji do prowadze­

nia gospodarstwa rolnego. Zaświadczenia powyższe mają stwierdzać istnienie pew­

nego stanu faktycznego oraz muszą się przecież opierać na pewnej ocenie tego

stanu faktycznego. Otóż naprzód wydające te zaświadczenia organy prezydiów rad

narodowych mogą mieć niejednokrotnie trudności w ustaleniu stanu faktycznego

sprawy. Po wtóre, dla powołanych do wydawania takich zaświadczeń organów

prezydiów rad narodowych nie będzie rzeczą łatwą — nawet po prawidłowym

ustaleniu stanu faktycznego — rozstrzygnięcie, czy ten ustalony stan faktyczny

podpada pod określenie z § 3 ust. 2, 3 in fine rozp. RM z dnia 28 listopada 1964 r.n io

io T ru d n ości te b y ły je sz c z e w ię k sz e (a w sk u tek teg o i m o ż liw o ść b łęd n y ch za św ia d ­ czeń je sz c z e b ard ziej p raw d op od ob na) przy z a św ia d c zen ia ch w y d a w a n y c h przez organ y p r e z y d ió w rad n a ro d o w y ch n a p o d sta w ie § 3 rozp. z dnia 28 listo p a d a 1964 r. w brzm ien iu p ie r w o tn y m . W ów czas b o w iem organ y p rezy d ió w rad n a ro d o w y ch m ia ły w y d a w a ć z a św ia d ­ c z e n ia n ie o ty m , że praca sp a d k o b iercy w g o sp o d a rstw ie r o ln y m sta n o w i dla n ie g o za­ w ó d d a ją c y m u g łó w n e źród ło u tr zy m a n ia (a zatem z a św ia d c z e n ie m a ją ce w dużej m ierze ch a ra k ter za św ia d c zeń o o k o lic z n o śc i fa k ty c z n e j), a le za św ia d c zen ia m a ją c e ch a ra k ter opar­ tej na sw o b o d n y m u zn an iu o c e n y , że sp a d k o b ierca m a p r a k ty c z n e p rzy g o to w a n ie do p ro­ w a d z e n ia gosp od arstw a ro ln eg o . P or. ta k ż e sy g n a liz a c ję p rzew o d n iczą ce g o W yd ziału III

30

Nr 4 (16Ó)

Tak przedstawia się sprawa możliwości stwierdzenia, czy spadkobierca ma

rzeczywiście kwalifikacje do prowadzenia gospodarstwa spadkowego.

Ale na to, by dany spadkobierca mógł dojść do dziedziczenia gospodarstwa

rolnego, wymaga się nie tylko tego, aby miał on kwalifikacje do prowadzenia ta­

kiego gospodarstwa, ale także, aby można było liczyć na to, że ów spadkobierca

gospodarstwo to rzeczywiście obejmie w faktyczne władanie i będzie je sam pro­

wadził. Otóż gwarancja, że tak się stanie, jest przy spadkobiercach z art. 1059

§ 2 k.c. jeszcze słabsza. Polega ona tylko na złożeniu przez spadkobiercę oświad­

czenia o gotowości prowadzenia spadkowego gospodarstwa rolnego. Rola sądu lub

państwowego biura notarialnego przy składaniu tego oświadczenia przez spadko­

biercę polega tylko na odebraniu od niego tego oświadczenia. Ani sąd, ani tym

bardziej państwowe biuro notarialne nie jest powołane do badania, czy oświad­

czenie spadkobiercy mającego kwalifikacje do prowadzenia gospodarstwa rolne­

go — który zresztą do niczego się nie zobowiązuje, bo oświadcza tylko gotowość

prowadzenia spadkowego gospodarstwa — odpowiada jego możliwościom i zamia­

rom. Zresztą gdyby nawet sądy lub państwowe biura notarialne były do badania

możliwości i zamiarów spadkobiercy powołane, to rezultaty takiego badania by­

łyby bardzo problematyczne wobec faktycznego braku możliwości stwierdzenia

przez sąd, a tym bardziej przez państwowe biuro notarialne, rzeczywistych możli­

wości, a zwłaszcza zamiarów spadkobiercy. A jeżeli spadkobierca nie obejmie po­

tem spadkowego gospodarstwa w faktyczne władanie i nie będzie tego gospodar­

stwa sam prowadził? Trudno by chyba było bronić poglądu, że spadkobierca w tej

sytuacji — zwłaszcza jeżeli niezastosowanie się do treści złożonego oświadczenia

nastąpiło z ważnych, usprawiedliwionych powodów — tracić ma kwalifikacje spad­

kobiercy dochodzącego do dziedziczenia gospodarstwa rolnego i że do dziedziczenia

takiego gospodarstwa ma dojść kto inny (w przeważającej większości wypadków

Skarb Państwa).10a

Tak więc stwierdzić można, że związek spadkobiercy z art. 1059 § 2 k.c. z go­

spodarką rolną, jego kwalifikacje do prowadzenia gospodarstwa rolnego, wreszcie

objęcie i osobiste prowadzenie przez niego spadkowego gospodarstwa pozostają

pod wielkim znakiem zapytania. Właśnie dlatego spadkobiercy z art. 1059 § 2 k.c.

są spadkobiercami jakby rezerwowymi, tzn. mogą dojść do dziedziczenia gospodar­

stwa rolnego tylko wtedy, gdy nie ma spadkobierców, których związek z gospodar­

ką rolną i kwalifikacje do prowadzenia gospodarstwa rolnego istnieją rzeczywiś­

cie i co do których można co najmniej z dużym prawdopodobieństwem przewi­

dzieć, że spadkowe gospodarstwo rolne będą sami prowadziću. Trzeba przy tym

Izby Cyw . SN z dnia 17 lip ca 1968 r., d otyczącą w y d a n ia p rzez p rezy d iu m grom ad zk iej rady n arod ow ej trzech sp rz eczn y ch ze sobą za św ia d c zeń o k w a lifik a c ja c h sp a d k o b ie r c y do p row ad zen ia g o sp o d a rstw a ro ln eg o (B SN nr 7/8 z 1968 r., s. 48) o ra z sta n fa k ty c z n y w orz. SN z dnia 22 k w ie tn ia 1968 r. III CRN 30/68 (O SNC P 1969, poz. 31; g losa B r e y e r a, NP X X V I, S. 1357).

ioa P or. uchw . SN z dnia 20 lu te g o 1970 r. III CZP 3/70, O SN C P 1970, poz. 194, s. 11. u T ak że D r o z d (D zied ziczen ie te sta m e n to w e , N P X X IV , s. 939) je s t zd an ia, że treść art. 1059 § 2 k.c. w y ra ża n e g a ty w n e w zasadzie n a s ta w ie n ie u sta w o d a w c y d o g r u p y spad­ k o b ie r c ó w ty m p rzep isem o b ję ty c h (por. też u ch w . SN z d n ia 20 lu te g o 1970 r. III CZP 3/70, O SNCP 1970, poz. 194, S . 11).

N a stę p n ie tr a fn ie streszcza on sfo rm u ło w a n ą p rzez in n y c h a u to r ó w r a t i o le g is art. 1059 § 2 k .c. pisząc, ż e ich zd an iem ch o d zi w tym p rzep isie o to, ż e b y o so b y p o sia d a ją c e naj­ o g ó ln iej p o ję te k w a lifik a c je ro ln icze, a w ięc w za sa d zie n ie z a jm u ją c e się p racą n a r o li, d zie­ d z ic z y ły go sp o d a rstw o d o p iero w te d y , gdy n ie m a in n y c h sp a d k o b ie r c ó w z r o ln ic tw e m b ezp o­ śred n io z w ią za n y ch na sk u tek sw o jej p racy n a roli. P o te m je d n a k (s. 950, 953), p rzy u zasad n

ia-tfr 4 (160)

_Sl

wyraźnie zdać sobie sprawę z tego, że wynikające z art. 1059 § 2 in princ. k.c.

potraktowanie spadkobierców, mających tylko kwalifikacje do prowadzenia gospo­

darstwa rolnego, jako spadkobierców drugiej klasy, jako spadkobierców rezerwo-

wych, zostało wprowadzone w przepisach o dziedziczeniu ustawowym a nie

w indywidualnym interesie spadkodawcy, ani też nie w indywidualnym interesie

spadkobierców mających kwalifikacje z art. 1059 § 1 pkt 1—3 k.c., ale w interesie

społecznym w celu tym lepszej realizacji prowadzonej przez Państwo polityki roi •

n e j*

12. Dlatego właśnie brak spadkobierców mających kwalifikacje z art. 1059 § l

pkt 1—3 k.c. jest istotną przesłanką dojścia spadkobierców, mających tylko kwa­

lifikacje do prowadzenia gospodarstwa rolnego, do dziedziczenia takiego gospo­

darstwa.

Warunkiem, by wynikająca z art. 1059 § 2 in princ. k.c. przesłanka dojścia do

dziedziczenia gospodarstwa rolnego spadkobiercy, który ma tylko kwalifikacje do

prowadzenia takiego gospodarstwa, rzeczywiście obowiązywała w życiu prawnym,

jest przyjęcie zapatrywania, że w testamencie można ustanowić spadkobiercą go­

spodarstwa rolnego osobę, mającą tylko kwalifikacje do prowadzenia takiego go­

spodarstwa (art. 1059 § 2 k.c.), jedynie wtedy, gdy żadna z osób powołanych do

dziedziczenia w testamencie, jak również żadna z osób, które — według stanu

rzeczy istniejącego w danym konkretnym wypadku w chwili otwarcia spadku —

doszłyby, w braku testamentu, do dziedziczenia z ustawy, nie spełnia żadnej

z przesłanek z art. 1059 § 1 pkt 1—3 k.c. (konsekwencja przyjęcia drugiej wykładni

odesłania z art. 1065 zd. l k.c., podanej wyżej pod B )l3. Toteż spadkodawcy nie

powinno się stwarzać możliwości uchylania — za pomocą takich czy innych roz-

rządzeń testamentowych — upośledzenia spadkobierców mających tylko kwalifi­

kacje do prowadzenia gospodarstwa rolnego i stawiania ich obok i na równi, a na­

wet przed spadkobiercami mającymi kwalifikacje z art. 1059 § 1 pkt 1—3 k .c,

tzn. nie należy stwarzać spadkodawcy możliwości przekreślania za pomocą spo­

rządzenia testamentu istotnej, wynikającej z art. 1059 § 2 in princ. k.c. przesłanki

dojścia do dziedziczenia gospodarstwa rolnego spadkobiercy, który ma tylko kwa­

lifikacje do prowadzenia takiego gospodarstwa14.

n iu b r o n io n eg o p rzez s ie b ie z a p a tr y w a n ia , w y ra ża w ą tp liw o ś ć , czy zasada, iż ziem ia p ow in n a p rzy p a ść w d rod ze d zie d z ic z e n ia ty m , k tó r zy n a n iej p ra cu ją , ob o w ią zu je . T ę w ą tp liw o ść ilu str u je p o te m D rozd n ie c a łk ie m sz c z ę ś liw ie d o b ra n y m i p rzyk ład am i. Z w raca np. u w a g ę, ż e n a w e t p rzy d zie d z ic z e n iu u sta w o w y m p ra cu ją cy w g o sp o d a rstw ie sp a d k o w y m rod zic c z y brat sp a d k o d a w cy m u si u stą p ić jeg o zstęp n em u , m a ją c e m u ty lk o k w a lifik a c je do pro • w a d zen ia go sp o d a rstw a ro ln eg o . T e n p rzyk ład je st d la te g o n ie p r z e k o n y w a ją c y , że w p o d a ­ n y m p rzez D rozda sta n ie fa k ty c z n y m rodzic i brat sp a d k o d a w cy n a leżą w p ra w d zie do k ręg u je g o sp a d k o b iercó w u sta w o w y c h , a le w k o n k r e tn y m w y p a d k u n ie są je g o sp a d k o ­ b ie r c a m i u sta w o w y m i.

12 z o b . ta k ż e w y p o w ie d z i SN p rzy to czo n e w y ż e j w przyp. 6.

13 P o d a n e w t e k śc ie z a p a tr y w a n ie , k tó r e w y r a z iłe m ju ż w m oim „ P r a w ie sp a d k o w y m w z a r y s ie ” (s. 147), sk la s y fik o w a ł bardzo k a te g o r y c z n ie i su ro w o P i ą t o w s k i (R ozrząd za­ n ie g o sp o d a rstw em ro ln y m w d ro d ze te sta m e n tu , P a l. X III, 2, s. 57) tw ierd zą c, że jeg o źró d łem je st aż „ n ie p o r o z u m ie n ie ” co do k o n str u k c ji art. 10EJ § 2 k .c.

i« P o d o b n ie ja k w te k śc ie — K a p e r a: W sp ra w ie d zied ziczen ia g o sp o d a rstw roln y ch , P iP X X I/I, s. 7C7, 768. O d m ien n ie D r o z d (D zied ziczen ie te sta m e n to w e , N P X X IV , s. 939 i n a st.), k tó r y w ie lo k r o tn ie p o d k r e śla d o n io sło ść za sa d y sw o b o d y te sto w a n ia , b ęd ącej w e ■ d łu g n ie g o „ jed n y m z e le m e n tó w w o ln o śc i c z ło w ie k a ” (s. 948). D la te g o je st on zd an ia, że „trzeb a w y b r a ć ta k ie r o z u m ie n ie a rt. 1065 k .c., k tó r e w p ro w a d za ło b y ja k n a jm n ie jsz e o g r a ­ n ic z e n ia sw o b o d y te sto w a n ia ja k o n a czeln ej zasad y p raw a sp a d k o w e g o ” (s. 955), przy r ó w ­ n o czesn y m d b an iu o to , a b y p r z y ję te ro z w ią z a n ie n ie sp r z e c iw ia ło się — m .zd. c ia sn e przez te g o au tora u ję ty m — z a ło ż e n io m i celo m , ja k ie p rzep isy o d zied ziczen iu gosp od arstw r o ln y c h m ają rea lizo w a ć.

J a n G w i a z d o m o r $ k i

Ńr 4 (16Ój

&

Gdyby się powyższe zapatrywanie odrzuciło — tzn. gdyby się w konsekwencji

przyjęcia pierwszego sposobu wykładni odesłania z art. 1065 zd. 1 k.c., podanego

wyżej pod A, uznało, że osoba mająca tylko kwalifikacje do prowadzenia gospo­

darstwa rolnego może być ustanowiona w testamencie spadkobiercą takiego gospo­

darstwa także wtedy, gdy istnieją spadkobiercy ustawowi czy testamentowi, ma­

jący kwalifikacje z art. 1059 § 1 pkt. 1—3 k.c.15 — to wówczas przesłanka z art.

1059 § 2 in princ. k.c. przestałaby obowiązywać co najmniej w tym znaczeniu, że

spadkodawca nie byłby nią przy sporządzaniu testamentu związany. Tym samym

cel przepisu zostałby w znacznym stopniu udaremnionylc.

15 P ogląd , że u sta n o w ie n ie w te sta m e n c ie sp a d k o b iercą gosp od arstw a r o ln e g o o sob y, która czy n i za d o ść ty lk o w a ru n k o m z art. 1059 § 2 k .c ., je s t sk u teczn e ta k ż e w te d y , gd y w d a cie o tw a rcia spadku istn ie ją o so b y , k tó r e, g d y b y d o szło do d zied ziczen ia u sta w o w eg o , b y ły b y p o w o ła n e do d zied ziczen ia go sp o d a rstw a ro ln eg o , ja k o o d p o w ia d a ją ce jed nem u z w a ru n k ó w z art. 1059 § 1 p k t 1—3 k .c ., w y p o w ie d z ia ł SN dotąd d w u k ro tn ie: 1) w orz. SN z d n ia 15 sty czn ia 1966 r. III CR 336/65, O S P iK A X I, 135 i 2) w u ch w . z d n ia 28 k w ie tn ia 1967 r. III CZP 17/67, OSNCP 1968, poz. 15 i N P X X IV , s. 134 (z k ry ty czn ą g lo są R e j m a n a i aprobującą g lo są M a j o r o w i c z a ) .

U za sa d n ien ie ob u d e c y z ji je s t bardzo zw ięzłe i m . zd. zu p ełn ie n ie w y sta r c z a ją c e . Z w łaszcza u za sa d n ien ie u c h w a ły za w iera ty lk o k ilk a a p o d y k ty c z n y c h tw ie r d z e ń a n i n ie p o ­ p rzed zon ych a n a lizą p rob lem u , ani n ie p o p a rty c h w ła śc iw ie żadną a rg u m en ta cją . P o w ie ­ d zian o tam m ia n o w ic ie , że c e l p r z e p isó w o d zied ziczen iu gosp o d a rstw r o ln y c h zo sta n ie o sią g n ię ty , je ż e li na p o d sta w ie te sta m e n tu otrzy m a go sp o d a rstw o r o ln e ten , k to m ó g łb y b y ć sp ad k ob iercą u sta w o w y m w o g ó le, a n ie ty lk o w danej o k reślo n ej sy tu a c ji. O dm ienna w y k ła d n ia art. 1065 k.c. p ro w a d ziła b y — zd an iem SN — do ogran iczeń p rzy p o w o ły w a n iu sp a d k o b iercy ponad u zasad n ion ą p o tr zeb ę (zob. n a to m ia st w y p o w ie d z i SN p rzy to czo n e w y ­ żej w przyp. 6). A rty k u ł 1065 k.c. n ie ró ż n ic u je — za zn a cza SN — „ w a r u n k ó w n ie z b ę d ­ n y c h do d zied ziczen ia go sp o d a rstw a ro ln eg o z u sta w y , k tó r y m p o w in ie n od p o w ia d a ć p o­ w o ła n y sp ad k ob ierca te sta m e n to w y , n ie w p ro w a d za żad n ego p od ziału m ię d z y ty m i w a ru n ­ k am i w ed łu g ja k ic h k o lw ie k k r y te r ió w oraz n ie d a je ża d n eg o p ie r w sz e ń stw a je d n y m przed d ru g im i” . Z w łaszcza zdanie o sta tn ie , u ję te w cu d zy słó w , b u d zi d a lek o id ą c e za strz eżen ia . P rz e c ie ż art. 1065 zd. 1 k.c. za w iera ty lk o o g ó ln e o d e sła n ie , n ie d a je za ś ża d n y ch k o n ­ k r e tn y c h rozstr zy g n ię ć sz c z e g ó ło w y c h . W skutek teg o sz u k a n ie w nim w y r a ź n e g o zró żn ico ­ w a n ia p rzesła n ek , od k tó r y c h za le ż y d o jśc ie różn ych osób do d z ied ziczen ia gosp o d a r­ stw a r o ln eg o na p o d sta w ie te sta m e n tu , b y ło p rz e d się w z ię c ie m sk a za n y m z g ó ry n a n ie p o ­ w o d z e n ie . Z r ó żn ic o w a n ie to je s t z a w a rte w p rzep isach , d o k tó r y c h art. 1065 zd. 1 k .c. od ­ sy ła , a zw łaszcza w art. 1059 k .c . Z ró żn ic o w a n ie to sta ło się w sk u te k teg o p o śre d n ią treścią art. 1065 zd. 1 k .c. S ta n o w isk o za ję te przez SN w u ch w . z d n ia 28 k w ie tn ia 1967 r. zostało u zn a n e za p r a w id ło w e , ta k ż e bez p o d a n ia ch o ćb y n ie c o d o k ła d n iejsz eg o u z a sa d n ie n ia , w sz czeg ó ln o ści b ez zb ad an ia r a t i o l e g i s art. 1059 § 2 k .c. i b ez ro zw a ż en ia , czy w y r a ż o n e przez SN z a p a try w a n ie da się pogod zić z tą r a tio le g is w u ch w . SN w sk ła d zie sie d m iu sę d z ió w z dnia 23 m arca 1970 r. III CZP 98/39 (O SNC P 1970, poz. 215). D odano tam ty lk o tę form aln ą u w a g ę, że w ra zie p o w o ła n ia sp a d k o b ie r c y te sta m e n to w e g o sp a d k o b iercy u sta w o w i, m a ją cy k w a lifik a c je z art. 1059 § 1 p k t 1—3 k .c ., n ie m ogą b y ć w o g ó le u w a ża n i za sp a d k o b iercó w , w s k u te k czeg o u w a ża ć n a le ż y istn ie n ie ty ch sp a d k o b iercó w i ich k w a lifik a c je za o k o lic z ­ n o ść dla o cen y sk u te c z n o śc i p o w o ła n ia w te sta m e n c ie do d zied ziczen ia g o sp o d a rstw a roln ego o so b y , m a ją cej ty lk o k w a lifik a c je do p ro w a d zen ia ta k ie g o g o sp o d a rstw a , z u p e łn ie o b o ję tn ą .

i« Dobrą ilu str a c ją tw ie r d z e n ia w y r a ż o n e g o w te k śc ie są sta n y fa k ty c z n e , k tó r y c h d o­ ty c z ą d e c y z je SN p o w o ła n e w p r z y p isie p op rzed n im .

1. S p a d k o d a w ca p o zo sta w ił d w ó ch braci: H en ry k a , k tó r y m ia ł k w a lifik a c je z art. 1059 § 1 pkt 1 k .c., oraz M ariana, k tó r y m ia ł ty lk o k w a lifik a c je do p ro w a d zen ia go sp o d a rstw a r o ln eg o . P rzy d zied ziczen iu u sta w o w y m b rat M arian b y łb y od d zied ziczen ia g o sp od arstw a r o ln e g o w y łą c z o n y , a g o sp o d a rstw o to o trzy m a łb y w c a ło śc i b rat H en ryk . A le sp a d k o d a w ca sp o rz ą d z ił te sta m e n t, w k tó r y m sp a d k o b iercą g o sp o d a rstw a r o ln e g o u sta n o w ił b ra ta M aria­ n a . Tak sąd I ja k i sąd II in sta n c ji — m .zd. tr a fn ie — o rzek ły , że g o sp o d a rstw o ro ln e d z ie ­ d ziczy b r a t’ H en ry k . SN b ył n a to m ia st zd an ia, że brak M arian, m a ją c y ty lk o w a r u n k i z art. 1059 § 2 k .c., m o ż e b y ć u zn a n y za w y łą c z n e g o sp a d k o b iercę g o sp od arstw a r o ln e g o , tzn. że (m .zd. w b r e w art. 1065 zd. 1, art. 1059 § 2 k.c.) m ożn a u sta n o w ić w te sta m e n c ie sp a d k o b ier­ cą g o sp od arstw a ro ln eg o osob ę, która n ie „od p ow iad a w a ru n k o m p rzew id zia n y m d la sp ad

-Nr 4 (160)

₃₃

W orzecznictwie i w piśmiennictwie, jeśli chodzi o przesłanki, od których za­

leży dopuszczalność ustanowienia w testamencie spadkobiercą gospodarstwa rol­

nego osoby mającej tylko kwalifikacje do prowadzenia takiego gospodarstwa,

wyrażane jest także pewne zapatrywanie pośrednie. Twierdzi się mianowicie,

że osoba mająca tylko kwalifikacje do prowadzenia gospodarstwa rolnego może

być ustanowiona w testamencie spadkobiercą takiego gospodarstwa, mimo że ist­

nieją spadkobiercy ustawowi, którzy mają kwalifikacje z art. 1059 § i pkt 1—3 k.c.

Jeżeli jednak spadkodawca powołał w testamencie do dziedziczenia gospodarstwa

rolnego osobę, która ma jedną z kwalifikacji z art. 1059 § 1 pkt 1—3 k.c., oraz

w tym samym lub innym testamencie osobę, która ma tylko kwalifikacje do pro­

wadzenia gospodarstwa rolnego, to ta druga osoba nie może dojść do dziedzicze­

nia gospodarstwa rolnego dlatego, że przesłanka z art. 1059 § 2 in princ. k.c. nie

została co do niej zrealizowana *

17.

Powyższe zapatrywanie kompromisowe nie da się m.zd. w żaden sposób

utrzymać. Bo albo stanie się na — m.zd. nietrafnym — stanowisku, że posiada­

nie przez danego spadkobiercę Kwalifikacji do prowadzenia gospodarstwa rolnego

(w połączeniu ze złożeniem przez niego oświadczenia z art. 1059 § 2 in fine k.c.)

stanowi wystarczającą podstawę do powołania tego spadkobiercy w testamencie

do dziedziczenia takiego gospodarstwa, pomimo że istnieją osoby mające kwali­

fikacje z art. 1059 § i pkt l —3 k.c., które w braku testamentu doszłyby do dzie­

dziczenia gospodarstwa rolnego z ustawy; wówczas nie ma podstawy do tego,

aby podawać w wątpliwość możliwość równoczesnego dojścia na podstawie te­

stamentu do dziedziczenia gospodarstwa rolnego spadkobiercy mającego jedną

z kwalifikacji z art. 1059 § i pkt 1—3 k.c. oraz — także na podstawie testamen­

tu — spadkobiercy mającego tylko kwalifikacje do prowadzenia gospodarstwa

k o b ie r c ó w , p o w o ła n y c h z u sta w y do d zied ziczen ia go sp o d a rstw a r o ln e g o ” (stan fa k ty c z n y z orz. SN z dnia 15 sty c z n ia 1966 r.).

2. S p a d k o d a w c a p o zo sta w ił żon ę, m ającą jed n ą z k w a lifik a c ji z art. 1059 § 1 p k t 1—3 k.c.. oraz sy n a , k tó r y m ia ł ty lk o k w a lifik a c je z art. 1069 § 2 k.c. J e s t ja sn e , ż e w ty m u k ła d zie sta n u fa k ty c z n e g o sy n sp a d k o d a w cy przy d zied ziczen iu z u sta w y n ie m ó g łb y d o jść do d z ie ­ d ziczen ia g o sp o d a rstw a ro ln eg o . S p ad kod aw ca u sta n o w ił w te sta m e n c ie sy n a je d y n y m sp a d k o ­ b iercą g o sp o d a rstw a ro ln eg o . SN w y r a z ił pogląd , że u sta n o w ie n ie sy n a sp a d k o b iercą go sp o d a r­ stw a r o ln e g o je st sk u te c z n e (stan fa k ty c z n y z u ch w . z dnia 28 k w ie tn ia 1967 r.).

Z obu d e c y z ji SN je s t w id o czn e, ja k ła tw o — w razie p r z y ję c ia tez w y r a ż o n y c h przez SN — m ó g łb y sp a d k o d a w ca za p om ocą sp orząd zen ia te sta m e n tu p rz e k r e ślić p rzesła n k ę z art. 1059 § 2 in pr in c . k .c. A ni SN , zw łaszcza w u ch w . w sk ła d z ie sie d m iu sę d z ió w z dnia 23 m arca 1970 r. III CZP 98/69 (O SN C P 1970, poz. 215), an i z w o le n n ic y p o g lą d u , że istn ie n ie osób , k tó r e w k on k retn ej s y tu a c ji d o szły b y p rzy d zied ziczen iu u sta w o w y m do d zied ziczen ia g o sp o d a rstw a r o ln eg o ze w zg lęd u na p o sia d a n ie przez n ie k w a lifik a c ji z art. 1059 § 1 pkt 1—3 k .c ., n ie p rzeszk ad za sk u teczn o ści u sta n o w ie n ia w te sta m e n c ie sp a d k o b ierca m i g o sp o ­ d a rstw a r o ln e g o osób, k tó r e m ają ty lk o k w a lifik a c je do p ro w a d zen ia ta k ie g o go sp o d a rstw a , n ie z w r a c a ją zu p ełn ie u w a g i na p o w y ższą m o ż liw o ść ła tw e g o p r z e k r e śle n ia przez sp a d k o ­ d a w c ę p r z e sła n k i z art. 1059 § 2 in p ri n c. k .c., i ty m sam ym — p r zy n a jm n iej c z ę ś c io w e g o — u d a r e m n ie n ia c e lu teg o przep isu.

17 Z a p a try w a n ie to w y r a z ił p ierw szy P i e t r z y k o w s k i : D z ie d z ic z e n ie g o sp o d a rstw r o ln y c h , s. 61 i n a st. (pod 6). P rzeją ł je SN w orz. z dnia 15 s ty c z n ia 1966 r. III CR 336/65, O S P iK A X I, 135. P r z y stą p ili do n ieg o , ale bez b liższe g o u z a sa d n ien ia : M a j o r o w i e - ' w g lo s ie do u ch w . SN z d n ia 28 k w ie tn ia 1967 r., p o w o ła n ej w y ż e j w przyp. 15, P i ą t o w -s k i w a r ty k u le : R ozrządzanie go sp o d a rstw em ro ln y m (P al. X III, 2, s. 57), jak ró w n ież w r e c e n z ji z m o jeg o „ P ra w a sp a d k o w eg o w z a r y sie ” (P iP X X III/II, s. 108, 409), oraz zd aje się , b o n ie c a łk ie m ja sn o , P o l i c z k i e w i c z (w pracy B ła h u ty —P ią to w s k ie g o —P o lic z k ie - w icza: G o sp o d a rstw a ro ln e, s. 120, 121).

34

J a n G w i a z ćL o m o r s k i

Nr 4 (160)

rolnego i składającego oświadczenie z art. 1059 § 2 in fine k.c.18 1

9

Albo też przyj­

mie się — m.zd. trafną — wykładnię odesłania z art. 1065 zd. 1 k.c.; wówczas

jednak w konsekwencji trzeba przyjąć zapatrywanie, że istnienie spadkobierców

mających jedną z kwalifikacji z art. 1059 § 1 pkt 1—3 k.c., i to tak spadko­

bierców testamentowych jak i ustawowych, wyłącza dojście do dziedziczenia go­

spodarstwa rolnego — także na podstawie testamentu — spadkobiercy, który

spełnia tylko przesłanki z art. 1059 § 2 k.c.

Ponadto, co ważniejsze, przyjęcie przedstawionego poprzednio zapatrywania

kompromisowego prawie że w tym samym stopniu udaremniłoby cel wprowa­

dzenia przesłanki z art. 1059 § 2 in princ. k.c. i odebrałoby jej praktyczne zna­

czenie, jak i pogląd, że ustanowienie w testamencie spadkobiercą gospodarstwa

rolnego osoby, która ma tylko kwalifikacje do prowadzenia gospodarstwa rolne­

go, jest dopuszczalne, chociaż istnieją spadkobiercy ustawowi lub testamentowi,

mający jedną z kwalifikacji z art. 1059 § 1 pkt 1—3 k.c. Jest bowiem bardzo

mało prawdopodobne, by spadkodawca powoływał w testamencie (lub w testa­

mentach) do dziedziczenia gospodarstwa rolnego osobę, mającą tylko kwalifika­

cje do prowadzenia takiego gospodarstwa, obok osób mających kwalifikacje z art.

1059 § 1 pkt 1—3 k.c. Problem dotyczy więc właściwie tylko dopuszczalności

ustanowienia w testamencie spadkobiercą gospodarstwa rolnego osoby, mającej

tylko kwalifikacje do prowadzenia takiego gospodarstwa, w razie istnienia osób

mających kwalifikacje z art. 1059 § 1 pkt 1—3 k.c., powołanych do dziedziczenia

z ustawy 18.

b) Jeżeli przy dziedziczeniu ustawowym dziecko spadkodawcy nie dochodzi

do dziedziczenia gospodarstwa rolnego dla braku kwalifikacji z art. 1059 k.c.,

to wówczas dziecko tego dziecka, tzn. wnuk spadkodawcy, dojdzie do dziedzicze­

nia tego gospodarstwa tylko wtedy, gdy wnuk ten bezpośrednio przed otwarciem

la N a n ie k o n se k w e n c ję tk w ią c ą w streszczo n y m w te k śc ie p o g lą d zie k o m p ro m iso w y m w s k a z a ł tr a fn ie D r o z d , k tó r y sw ój p o w o ła n y w y żej w przyp . 14 a r ty k u ł p o św ię c ił g łó w ­ n ie u z a sa d n ie n iu — m . zd. n ie tr a fn e g o — za p a try w a n ia , ja k o b y u sta n o w ie n ie o so b y , k tóra m a ty lk o k w a lifik a c je do p row ad zen ia go sp o d a rstw a r o ln eg o , sp ad k o b iercą ta k ie g o g o sp o ­ d a rstw a b y ło d o p u szcza ln e zarów n o w te d y , g d y is tn ie ją o so b y p o w o ła n e w d a n y m p rzy ­ p ad k u do d z ied ziczen ia z u sta w y , m a ją ce k w a lifik a c je z art. 1059 § l p k t 1—3 k .c ., ja k i w te d y , k ie d y o so b y m a ją ce k w a lifik a c je z art. 1059 § 1 p k t 1—3 k .c. są p o w o ła n e do d z ie ­ d ziczen ia w te sta m e n c ie . D rozd oparł p rzy jętą przez sie b ie w y k ła d n ię o d esła n ia z art. 1065 zd. l k .c. na ro zw a ż a n ia ch c e lo w o śc io w y c h , p rzy czy m zak res c e ló w , k tó r y m m a słu ż y ć art. 1065 zd. 1 k .c ., o zn a czy ł w e d łu g w ła sn y ch , su b ie k ty w n y c h ocen m .zd. za cia sn o . Z a strzeżen ia p r z e c iw k o o p a rciu przez D rozda w y k ła d n i art. 1065 k .c. w y łą c z n ie na a rg u m en ta ch c e lo w o ś ­ c io w y c h p o d n ió sł P i ą t o w s k i (R ozrządzanie g o sp o d a rstw em ro ln y m , P a l. X III, 2, s. 57).

19 P i e t r z y k o w s k i (D zied ziczen ie g o sp o d a rstw ro ln y ch , s. 62) je s t zd an ia, że je ż e li sp a d k o d a w ca p rzezn acza w te sta m e n c ie p o ło w ę g o sp od arstw a ro ln eg o sp a d k o b ie r c y m a ją c e ­ m u k w a lifik a c je z art. 1059 § 1 p k t 1 k .c ., a drugą p o ło w ę sp a d k o b iercy m a ją ce m u ty lk o k w a lifik a c je z art. 1059 § 2 k .c ., to sta n o w i to o b e jśc ie praw a, m ia n o w ic ie o b e jśc ie art. 1059 § 2, art. 1065 k .c. J e ż e li ta k , to ch y b a ty m bardziej m usi się u w a ża ć za o b e jśc ie p raw a ro zrz ą d z en ie te sta m e n to w e , m ocą k tó r eg o c a łe g o sp od arstw o ro ln e p rzy p a d n ie sp a d k o b iercy z art. 1059 § 2 k .c ., m im o że is tn ie je sp ad k o b ierca m a ją cy k w a lifik a c je z art. 1059 §1 pkt 1 k .c ., k tó r y n ic n ie o trzym a. P rzecież p rzesłan ka z art. 1059 § 2 in p ri n c. k .c. w p ro ­ w a d zo n a z o sta ła do u sta w y n ie po to, ab y w y łą c z y ć ty lk o ró w n o cze sn e d o jśc ie do d zied zi­ c zen ia g o sp o d a rstw a r o ln eg o sp a d k o b iercy m a ją ce g o je d n ą z k w a lifik a c ji z art. 1059 § 1 p k t 1—3 k .c. oraz sp a d k o b iercy m a ją ce g o ty lk o k w a lifik a c je do p ro w a d zen ia go sp o d a rstw a rol­ n e g o , a le w c e lu zu p ełn eg o w y łą c z e n ia od d o jścia do d zied ziczen ia go sp o d a rstw a ro ln eg o s p a d k o b ie r c y m a ją c e g o ty lk o k w a lifik a c je d o p row ad zen ia ta k ie g o g o sp o d a rstw a w w y p a d ­ k a ch , w k tó r y c h istn ie je sp a d k o b ierca m a ją c y jed ną z k w a lifik a c ji z art. 1059 $ 1 pkt 1—3 k .c.