Człowiek w perspektywie śmierci / Mieczysław Albert Krąpiec OP.

Mieczysław Al b er t Krąpiec OP

CZŁOWIEK W PERSPEKTYWIE ŚMIERCI

T e m a t a r t y k u ł u j e s t b a r d z o s z e r o k i i d la te g o tr z e b a n a p o c z ą tk u o z n a c z y ć g r a n ic e o r a z w y a k c e n to w a ć z a s a d n ic z e p u n k t y p r z e p r o w a ­ d z o n y c h t u ro z w a ż a ń . P r o b l e m a t y k a w y k ła d u o b e jm u je n ie m a l cało ­ k s z ta łt z a g a d n i e ń a n tr o p o lo g ii filo z o fic z n e j, g d y ż d o ty c z y c z ło w ie k a w p e r s p e k t y w i e z a s a d n ic z y c h p y t a ń w a s p e k c ie is to to w y m i e g z y ­ s t e n c j a l n y m .1 S k o r o j e d n a k w s to s u n k o w o k r ó t k i m a r t y k u l e n ie j e s t m o ż liw e n a k r e ś l e n i e c a łe j a n tr o p o lo g ic z n e j p r o b le m a ty k i, t r z e b a b ę ­ d z ie o g r a n ic z y ć s ię d o o m ó w ie n ia t y c h z a g a d n ie ń d o ty c z ą c y c h czło ­ w ie k a , k t ó r e w ią ż ą s ię z p r o b le m e m ś m ie rc i i n ie ś m ie r te ln o ś c i. T a k w y z n a c z o n e o g ó ln ie g r a n ic e s t a n ą s ię je s z c z e w y r a z is ts z e , g d y w to k u a n a li z z w r ó c im y u w a g ę n a d w ie d o p e łn ia ją c e s ię c zęści w y k ła d u ; 1° u k a z a n ie b y to w y c h p o d s ta w n ie ś m ie r te ln o ś c i lu d z k ie j ja ź n i ; 2° k o n ­ k r e t n e a n a li z y n i e k t ó r y c h p s y c h ic z n o -o s o b o w y c h a k t ó w lu d z k ic h w p e r s p e k t y w i e ś m ie rc i, p o ję te j n ie w s e n s ie b ie r n y m , c z y s to b io lo ­ g ic z n y m , a le w s e n s ie c z y n n y m j a k o p rz e ż y c ie lu d z k ie j o so b y .

Z a r ó w n o j e d n a , j a k i d r u g a c zęść a r t y k u ł u m u s i b y ć p o p r z e d z o n a o g ó ln y m i o m ó w ie n ia m i w s tę p n y m i, k tó r e w a r u n k u j ą z r o z u m ie n ie d a ls z y c h e ta p ó w p r z e p r o w a d z o n y c h t u d o c ie k a ń .

W p ie r w s z e j c z ę śc i a r t y k u ł u z a s to s u je m y t r a d y c y j n ą m e to d ę filo z o ­ fic z n ą , ś c iś le j m e ta f iz y c z n ą , p o le g a j ą c ą n a z a o b s e r w o w a n iu ( w s k a z a ­ n iu ) ja k ie g o ś w a ż n e g o (ze w z g lę d u n a b y to w ą s t r u k t u r ę ) f a k t u o r a z n a s z u k a n i u i u k a z a n i u j e d y n y c h u n ie s p r z e c z n ia ją c y c h c z y n n ik ó w z a is tn ie n ia ta k i e g o w ła ś n ie f a k t u . 2 F u n k c jo n o w a n ie te j m e to d y o k a ż e

1 P y ta m y bowiem zarów no o a. s tr u k tu r ę b y tu ludzkiego, i to w mo­

m en tach bytow ych isto tn y ch , koniecznościow ych, j a k i o b. możliwość i sam f a k t is tn ie n ia człow ieka resp . jeg o „duszy“ po biologicznej śm ierci.

2 Szerzej n a te m a t te j m etody pisałem w p ra c y Z teorii i m etodologii m e ta fiz y k i, L ub lin 1962, 198— 254, oraz M e ta fiz y k a , P oznań 1966, 221— 224.

123

s ię z r e s z tą ja ś n i e j w t o k u s a m e j a n a li z y z a g a d n ie n ia n ie ś m ie r te ln o ś c i lu d z k ie j d u s z y . T y lk o p o s łu g u ją c s ię m e ta f iz y c z n ą m e to d ą p o z n a n i a m o ż e m y u z y s k a ć o s ta te c z n ie r a c jo n a ln e u z a s a d n ie n ie tw ie r d z e n ia o n ie ś m ie r te ln o ś c i lu d z k ie j d u s z y , i to n a tle s z e r e g u in n y c h t w ie r d z e ń s ta n o w ią c y c h o k r e ś lo n y s y s te m filo z o fic z n y . B ę d ą o n e u w z g lę d n io n e w m ia r ę p o tr z e b y p r z e d s ta w ie n ia c a ło k s z ta łtu z a g a d n ie n ia . W d r u ­ g ie j części a r t y k u ł u m u s im y s ię p o s łu ż y ć n ie c o o d m ie n n ą m e to d ą fi­

lo z o fo w a n ia , z b liż o n ą — c h o c ia ż n ie id e n ty c z n ą — d o t a k z w a n e j m e ­ to d y tr a n s c e n d e n t a l n e j w y w o d z ą c e j s ię o d K a n t a , a p r z e ję te j p r z e z

^ s z e r e g filo z o fó w w i e k u X IX i X X . N a jc ie k a w s z ą m o ż e d e m o n s t r a c ją te j m e to d y j e s t s p o s ó b f ilo z o f o w a n ia p r z e d s t a w io n y p r z e z H e id e g g e ra w S e i n u n d Z e it. Z w r a c a o n u w a g ę n a to , że ś m ie r ć c z ło w ie k a je s t n i e u s t a n n i e o b e c n a w l u d z k im t r w a n i u . I d la te g o m o ż e m y „ u jr z e ć “ j ą w ó w c z a s , g d y d o k o n a m y a n a li z y n ie k tó r y c h lu d z k ic h p s y c h ic z n y c h c z y n n o ś c i.

P o s łu g u ją c s ię t ą m e to d ą m o ż e m y — w y c h o d z ą c z k o n k r e tn y c h

^ p r z e ż y ć c z ło w ie k a — o d k r y ć , ja k ie t o k o n ie c z n e u w a r u n k o w a n i a n a ­ t u r y lu d z k ie j s ą „ o n ty c z n ą r a c j ą “ s p e łn i a n ia s ię o s o b o w y c h p rz e ż y ć p s y c h ic z n y c h .3 I je ś li m e to d a t r a n s c e n d e n t a l n a m a w o g ó le ja k i e ś z a ­ s to s o w a n ie , to w ła ś n ie w filo z o fic z n e j a n a liz ie lu d z k ic h p r z e ż y ć (p ro b ­ le m a ty c z n e z a ś w y d a je s ię je j s to s o w a n ie w o n to lo g ii) , s k ą d te ż filo ­ z o fo w ie d o k o n a li e k s t r a p o l a c j i te j w ła ś n i e m e to d y n a in n e d z ie d z in y filo z o fic z n e g o m y ś le n ia . T y lk o b o w ie m p r z y a n a liz ie lu d z k ic h p r z e ­ żyć, k tó r y c h je s t e ś m y ś w ia d o m i i k t ó r y c h z a s a d n ic z e s t r u k t u r a l n e s k ła d n i k i z n a m y , m a m y p r a w o p y t a ć o k o n ie c z n e u w a r u n k o w a n i a n a t u r y , c z y li w s p e c ja ln y m r o z u m ie n iu o „ c z y n n ik i a p r i o r i " j a k o 0 „ r a c je b y to w e “ ty c h w ła ś n ie s k ła d n ik ó w . P r z e ż y c ia ś w ia d o m e , p s y ­ c h ic z n e , w ła ś n ie j a k o ś w ia d o m e , m o g ą b y ć n i e ty lk o k o n tr o lo w a n e , a le ta k ż e r o z w ik ła n e w ś w ie tle k o n s ty tu u ją c y c h je w s p ó łe le m e n tó w 1 w ie lo r a k ic h u w a r u n k o w a ń .

W y d a je s ię , że z a s to s o w a n ie o b u m e to d : m e ta f iz y c z n e j i tr a n s c e n - d e n ta l iż u ją c e j, w d w ó c h r ó ż n y c h c z ę ś c ia c h a r t y k u ł u p r z y c z y n i s ię d o ja ś n ie js z e g o z a r y s o w a n ia c a łe j p r o b le m a ty k i i u k a z a n i a je j ja s n y c h

i c ie m n y c h s tr o n .

! N a te m a t tzw . „ tra n sc e n d e n ta ln e j m etody“ w rozw oju histo ry czn y m sy stem aty czn ie tr a k tu je E . C oreth, M e ta p h y s ik ais A u fg a b e , In n sb ru c k 1958, 11— 95. W ty m m iejscu m o d y fik u ję koncepcję m etody tra n s c e n d e n ta l­

n ej, sp ro w ad z a jąc j ą do ogólnej m etody filo zo fo w an ia n a k an w ie ludzkiego, św iadom ego bytu. F a k t św iadom ości analizow anego b y tu pozw ala w yakcen­

tow ać i u ja śn ie to, co dzieje się w ludzkim życiu psychicznym , co w szakże nie je s t an i akcentow ane, an i an alizo w an e w p e rsp ek ty w ie un iesprzeczn ia- ją cy c h ra c ji. J e s t to zaten i m o d y fik ac ja czystej m etody tra n s c e n d e n ta ln e j, k tó ra polegałaby n a u k a za n iu w to k u ro zw ażań ju ż z a w a rty c h w a n a li­

zow anym akcie m om entów , p o jęty ch ja k o a p rio ri sp ełn ian eg o ak tu .

I. P R O B L E M N IE Ś M IE R T E L N O Ś C I

Z a r ó w n o p o s t a w i e n i e p r o b le m u n ie ś m ie r te ln o ś c i u c z ło w ie k a , j a k i w s z e lk ie p r ó b y r o z w ią z y w a n ia te g o z a g a d n ie n ia w ią ż ą s ię z u z n a ­ n ie m w z g lę d n ie n ie u z n a n i e m s a m o i s tn e j b y tó w o ści lu d z k ie j d u s z y , a p r z e z t o z r a c j o n a l n y m u z n a n ie m t a k ie j a n tr o p o lo g ii, k t ó r a m o ż e o p r a c o w a ć filo z o fic z n e g łó w n e p y t a n i a i o d p o w ie d z i. W p r a w d z ie o d c z a s ó w , g d y ro z p o c z ę to k r y t y k ę p o ję c ia p rz y c z y n o w o ś c i i s u b s t a n c j a l ­ n o ś c i, d e z a k t u a li z o w a n o z a g a d n i e n ia z w ią z a n e z n a t u r ą d u s z y , a n a ­ w e t s a m a je j n a z w a p o w o li u s tę p o w a ła m ie js c a n a z w ie „ ja ź ń “ , p r z y c z y m p r z e z j a ź ń r o z u m ia n o ty lk o f u n k c j o n a l n ą je d n o ś ć lu d z k ic h p r z e ­ ż y ć p s y c h ic z n y c h 4 — j e d n a k p o ję c ie d u s z y w y p ie r a n e z n a u k i (m o że i s łu s z n ie w m y ś l p o s t u l a t u m e to d o lo g ic z n e j c z y s to ś c i u p r a w i a n y c h n a u k , z w ła s z c z a p s y c h o lo g ic z n y c h ) n a d a l z a c h o w a ło s w ą w a r t o ś ć n ie t y l k o w n i e k t ó r y c h k la s y c z n y c h s y s te m a c h filo z o fii, a le i w o g ó ln o ­ lu d z k ic h p r z e ż y c ia c h . S łu s z n ie p o n ie k ą d z w r a c a s ię u w a g ę , ż e p o ję ­ c ie d u s z y n i e z a w i e r a j a k ic h ś c e c h d a n y c h n a m w d o ś w ia d c z e n iu p o z ­ n a w c z y m e m p ir y c z n y m (n a s k u t e k czeg o d la w i e lu j e s t t o p o ję c ie p u s te ) . S k o r o j e d n a k w y k a ż e s ię , że n o m in a liz m e m p ir y c z n y w ró ż ­ n y c h o d m ia n a c h n i e j e s t w ła ś c iw y m p o d e jś c ie m p o z n a w c z y m w f i ­ lo z o fii b y tu , to w ó w c z a s z a g a d n ie n ie d u s z y i je j b y to w o ś c i l u b — j a k m ó w io n o t r a d y c y j n i e — je j s u b s ta n c ja l n o ś c i o k a z u je s ię n i e p s e u d o - p r o b le m e m , a l e p r o b le m e m r z e c z y w is ty m , d o ty c z ą c y m ż y w o tn ie k a ż ­ d e g o z n a s .

P r a w d ą j e s t w s z a k ż e i to , że m o d e l a r y s to te le s o w s k ie j s u b s ta n c j i b y ł z b y t s z ty w n o i je d n o z n a c z n ie s to s o w a n y d la w y tłu m a c z e n ia b y ­ to w e g o c h a r a k t e r u c z ło w ie k a i d la te g o z ro d z iło s ię s z e r e g tr u d n o ś c i w p o jm o w a n i u lu d z k ie j d u s z y w ła ś n ie j a k o s u b s ta n c j i. W ią z a ło s ię t o b o w ie m z p o jm o w a n ie m d u s z y j a k o (n ie p r z y jm u ją c e j w s ie b ie ,.m n ie j“ i „ w ię c e j” , j a k n a p r z y k ł a d lic z b a ) s a m e j w s o b ie r z e c z y - - i s to ty , k t ó r a b ę d ą c n ie z m ie n n ą , d z ia ła je d y n ie p o p rz e z s w o je „ w ła ­ d z e " . W s z e lk ie j e d n a k d z ia ł a n ie w ła d z d u s z y n i e d o d a w a ło b y j u ż n i c d o i s t o ty d u s z y , k t ó r a p o z o s ta je n ie z m ie n n a . W ła d z e j a k o w ła ś c i- w o ś c i- p r z y p a d ło ś c i p o jm o w a n o ja k o z e w n ę tr z n y p r z e ja w s a m e j is to ­ t y ; „ w ła d z e ” b y ły b y j a k g a łę z ie je d n e g o i s ta łe g o p n ia — s u b s ta n c ji

d u s z y . .

T e g o r o d z a j u k o n c e p c ja s u b s ta n c ja l n o ś c i z a c z e r p n i ę ta w ła ś n ie z bio ­ lo g ii A r y s to te le s a n i e m o g ła z a d o w o lić b a r d z ie j s a m o d z ie ln y c h m y ś ­

4 Chodzi mi głów nie tu ta j o koncepcje D. H u m e’a z T r a k ta tu o naturze lu d zkiej, przełożył C. Z nam ierow ski, W arsz aw a 1963, ks. I, cz. IV , sekc. 6:

O Tożsam ości osoby, 325— 341.

125

lic ie li, k tó r z y p o c z ę li s z u k a ć in n e g o n ie - s u b s ta n c ja l n o - p r z y p a d ł o ś c io - w e g o m o d e lu lu d z k ie j d u s z y . D a t u j e s ię to z r e s z tą o d św . A u g u s t y n a , k t ó r y s p e c ja ln ie n i e w y r ó ż n ia ł w d u s z y je j is to ty i w ła d z , a le p o j m o ­ w a ł j ą j a k o d u c h a p a m ię ta ją c e g o i k o c h a ją c e g o . D o t r a d y c j i ty c h n a w ią z a ł p ó ź n ie j ta k ż e D e s c a r te s u z n a j ą c d u s z ę z a d u c h a — „ r e s c o - g i t a n s ” . D e s c a r te s j e d n a k p o s łu g u ją c s ię w d u ż e j m ie r z e te r m in o lo g i ą s c h o la s ty c z n ą n a z y w a ł d u s z ę „ s u b s t a n c j ą ” d u c h o w ą i p r z e c iw s ta w ia ł je j s u b s ta n c ję m a t e r i a l n ą p o j ę t ą j a k o „ r e s e x t e n s a “ w p r o w a d z a ją c d u a lis ty c z n ą k o n c e p c ję c z ło w ie k a , w e d łu g k tó r e j „ d u c h “ i „ c ia ło ” r z ą d z ą s ię c a łk o w ic ie r ó ż n y m i p r a w a m i.

S u b s ta n c ja ln o ś ć d u s z y „ w y p a r o w a ła ” w n o m in a li s ty c z n o - e m p i r y - s ty c z n y c h a n a li z a c h p o z n a w c z y c h d a t u j ą c y c h s ię o d c z a s ó w H u m e ’a.

W lu d z k im p o z n a n iu u o g ó ln ia ją c y m u K a n t a ( d i a le k ty k a tr a n s c e n d e n ­ ta ln a ) d u s z a p o d o b n ie j a k B ó g s t a ł a s ię j u ż ty l k o id e ą , g w a r a n ­ t u j ą c ą c a ło ś ć d o ś w ia d c z e n ia w e w n ę tr z n e g o c z ło w ie k a . Z n a c z y to , p o ­ d o b n ie z r e s z tą j a k w z a g a d n ie n iu B o g a , że c z ło w ie k p o s ia d a id e ę d u ­ s z y , a le id e a t a a n i n i e j e s t s p r a w d z a ln a , a n i d o w o d liw a , g d y ż n ie j e s t n a m o n a d a n a w p o z n a n iu e m p ir y c z n y m , u j ę t y m w a p r io r y c z n e k a te g o r ie c z a s u i p r z e s tr z e n i. Z d u s z y i c ia ła lu d z k ie g o p o z o s ta ła t y l ­ k o „ j a ź ń ” s c a la ją c a i u tr z y m u ją c a , j a k b ło n a film o w a , t r e ś c i p o z n a w ­ cze, k tó r e , „ w s p ó łr o z c ią g łe “ d o lu d z k ie g o c z a s o w e g o t r w a n i a , d a ją w. e f e k c ie f ilm ś w ia d o m o ś c i — lu d z k ą e g z y s te n c ję .5 I ty lk o o n a lic z y s ię w e g z y s te n c ja ln y m n u r c i e filo z o fii b ę d ą c e j w d u ż y m s to p n i u k o n ­ ty n u a c j ą filo z o fii p o d m io tu , k t ó r a w y w o d z i s ię o d D e s c a r te s a , H u m e ’a i K a n ta . W s z y s tk o , co j e s t z a w a r t e w „ e g z y s te n c ji” , j e s t je d y n ie n a ­ p r a w d ę rz e c z y w is te , b o i t a k b e z „ e g z y s te n c ji” , c z y li n a s z e j ś w ia d o ­ m o ś c i s p e łn ia ją c e j s ię w c z a sie , to , co n a z y w a m y p o z n a n ie m , w r a z z je g o p r z e d m io ta m i, n ie b y ło b y n a m w o g ó le d a n e .

R z e c z ja s n a , t a k p o j ę t a e g z y s te n c ja „ b u d u ją c a s i ę ” w c z a s ie o d b ie ­ g a c a łk o w ic ie o d m o d e lu s u b s ta n c ja ln o ś c i, c z e g o ś p o n a d c z a s o w e g o r czeg o ś, co j e s t b y te m i c z a s o w i n i e p o d le g a .

D la te g o te ż u H e i d e g g e r a 6 p o ja w iła s ię m y ś l, b y d o c z ło w ie k a (a c z ło w ie k j e s t w ła ś n ie c z ło w ie k ie m p r z e z s p e łn i a ją c ą s ię w c z a s ie e g z y s te n c ję - ś w ia d o m o ś ć : „ D a - s e in ”) z a m i a s t k a te g o r ii s u b s t a n c ji s to ­ s o w a ć n o w e j a k b y „ k a t e g o r i e ” z w a n e „ e g z y s te n c ja lia m i” j a k o sp o so ­ b a m i t r w a n i a e g z y s te n c ji w je j „ u c z a s o w ie n iu ” . T a k im p o d s ta w o w y m

„ e g z y s te n c ja le ” j e s t „ G e w o r f e n h e it” , c z y li b e z w o ln e z a n u r z e n ie s ię u c z a s o w io n e j e g z y s te n c ji (D a se in ) w ś w ie c ie te g o w s z y s tk ie g o , co k o n k r e t n i e b y t u j e i co b ą d ź j e s t d la c z ło w ie k a u ż y te c z n e ,,Z u - h e n d e n -

5 N a te m a t koncepcji duszy w rozw oju histo ry czn y m por. p ra c ę zbioro­

w ą L ’anim a, wyd. M. P . Sciacca, B rescia 1954.

6 Chodzi o dzieło, k tó re się ukazało w 1927 roku, S e in u n d Zeit.

- s e in " , c z y li j e s t „ u m - z u “ — p o coś, b ą d ź „ w s p ó łb y tu j e " z p o d le g łą c z a s o w i e g z y s te n c ją , c o j e s t te g o s a m e g o t y p u e g z y s te n c ją , o k t ó r ą s ię t r z e b a w s p ó łtr o s z c z y ć — „ f iir s o r g e n " , b ą d ź w r e s z c ie j e s t e g z y s te n ­

c ją s a m ą w s o b ie u j ę t ą ja k o s p e łn i a ją c a s ię w c z a s ie — „ D a-g e in " , a p r z e z . t o - p r z y p o r z ą d k o w a n ą ś m ie rc i, k t ó r a o s t a t e c z n i e d o k o ń c z y tę w ła ś n ie b u d u j ą c ą s ię w c z a s ie e g z y s te n c ję i n a d a je j n ie z b y w a ln e i n ­ d y w i d u a l n e p ię tn o . Ś m ie r ć z r e s z tą c ią g le j e s t o b e c n a w lu d z k im „ D a - - s e i n “ , i ty m , co o s ta te c z n ie c h a r a k t e r y z u j e lu d z k ą s p e łn i a ją c ą s ię w c z a s ie ś w ia d o m o ś ć , j e s t w ła ś n ie j e j „ b y to w a n ie - k u - ś m ie r c i" . T o

„ b y to w a n ie - k u - ś m ie r c i" p r z e ja w ia j ą c e s ię w „ l ę k u - t r w o d z e " — „ S o r g e 1' m o ż n a o d c z y ta ć w k a ż d y m lu d z k im (a w ię c ś w ia d o m y m ) c z y n ie , g d y go u jr z y m y w p r z e k r o j u a n a li z y f e n o m e n o lo g ic z n e j.

D a le k o ju ż o d e s z liś m y o d k o n c e p c ji d u s z y , je j s a m o is tn e j s u b s t a n - c ja ln o ś c i; j e s t to o d e jś c ie n i e d o w o ln e , a le s p o w o d o w a n e r o z w o je m z a s a d n ic z y c h w y jś c io w y c h p u n k t ó w m y ś le n ia . T e g o r o d z a j u ro z w ó j p r o b l e m a t y k i u j a w n i ł b a r d z ie j z ło ż o n o ś ć z a g a d n ie n ia i t r u d n o ś c i s t ą d w y n ik ł e s t a ł y s ię p o d s ta w ą d o z a k w e s t io n o w a n ia p ie r w o tn e g o p l a ­ to ń s k ie g o o r a z a r y s to te l e s o w s k ie g o m o d e lu c z ło w ie k a i a n a liz p o z n a w ­ c z y c h d o ty c z ą c y c h c z ło w ie k a w ła ś n ie ja k o s a m o is tn e g o b y t u ś w ia d o ­ m e g o . ( S ta r a ją c s ię d z iś r o z w ią z a ć z a g a d n ie n ie c z ło w ie k a n i e m o ż n a p r z e jś ć c a łk o w ic ie d o p o r z ą d k u d z ie n n e g o n a d u j a w n io n y m i j u ż p r o ­ b le m a m i, a le p r z e c iw n ie , t r z e b a t a k p o s ta w ić s a m o z a g a d n ie n ie i d o ­ b r a ć o d p o w ie d n i t y p p o z n a n ia , b y u n ik n ą ć a b s u r d a l n y c h n ie k ie d y k o n s e k w e n c ji, j a k i e u j a w n i ł y s ię w h is to r ii filo z o fii, a p o n a d to u w z g lę d n ić s łu s z n e s t w ie r d z e n ia w s p ó łc z e s n y c h m y ś lic ie li, k tó r z y z w ró c ili u w a g ę n a s p e c y f ik ę b y to w ą i w y ją tk o w o ś ć c z ło w ie k a .

U w z g lę d n ia ją c d łu g ą j u ż t r a d y c j ę filo z o fic z n ą , w k t ó r e j z a m ia s t w y r a ż e n i a „ d u s z a " u ż y w a s ię t e r m i n u „ ja ź ń " , m o ż n a t e r m i n t e n z a ­ t r z y m a ć n a o z n a c z e n ie d u s z y m a ją c n a w z g lę d z ie n a s t ę p u j ą c e f a k t y :

a. Z a r ó w n o w m o ic h p r z e ż y c ia c h p s y c h ic z n y c h , ś w ia d o m y c h , jak.

i c z y n n o ś c ia c h b io lo g ic z n y c h n i e u s t a n n i e w y s t ę p u j e t e n s a m p o d ­ m io t i z a r a z e m s p e łn ia c z a k t ó w i c z y n n o ś c i: „ j a “ .7 S łu s z n ie z w r ó c i ł u w a g ę H u m e , że o w o „ ja " n ie p r z e d s ta w i a ż a d n y c h c e c h c z y ż a d n e g o z b io r u c e c h d a n y c h n a m w im p r e s ji, c z y li w d o ś w ia d c z e n iu z m y s ło ­ w y m . N ie z n a c z y t o je d n a k , b y „ ja " n ie is tn ia ło , le c z ty lk o , ż e „ ja " —

7 W zw iązku z ty m należy w yróżnić podm iot-spełniacz naszych czyn­

ności w znaczeniu szerszym i węższym . Podm iotem w znaczeniu szerszym je s t „ ja " ja k o źródło czynności fizjologicznych i psychicznych. W znacze­

niu n a to m ia s t w ęższym „ ja " je s t podm iotem i spełniaczem czynności „ d u ­ chow ych", a więc intelektu aln o-p o zn aw czy ch i pożądaw czych. W ty m też sensie owo „ ja " , zw ane niżej „ ja ź n ią " , m ożna utożsam ić z lu d zk ą duszą ja k o nośnikiem lud zk iej eg zy sten cji. W dalszych p a rtia c h tego a rty k u łu t a k w łaśn ie je s t p o ję ta „ ja ź ń ".

127

r o z u m ia n e w z n a c z e n iu w ę ż s z y m , j a k o p o d m io t i s p e łn ia c z a k tó w p s y c h ic z n y c h — n i e p o d p a d a p o d e m p ir ię z m y s ło w ą , co z r e s z tą je s t s łu s z n e , je ś li o w o „ j a “ r o z u m ia n e w ą s k o n ie j e s t c z y m ś c ie le s n y m .

b. J e s t e m c a łk o w ic ie ś w ia d o m y , ż e o b o k „ j a “ w y s t ę p u je z a p o d m io - t o w a n e w n i m „ m o je “ . P o m ię d z y „ j a “ i „ m o im “ i s tn i e je ś c is ły z w ią ­ z e k . D o ś w ia d c z a m , ż e to , c o u z n a j ę z a „ m o je “ , j e s t a lb o z a p o d m io - to w a n e w „ j a “ , a lb o te ż j e s t w y p r o m ie n io w a n e p r z e z „ j a “ i t a k lu b in a c z e j p r z e z „ j a “ s p e łn ia n e . N ig d y j e d n a k n i e u to ż s a m ia m y te g o , co

„ m o je “ , z ,,ja ‘‘. - . . J a j z a te m ja w i s ię n i e u s t a n n i e ja k o c e n t r u m te g o w s z y s tk ie g o , co j e s t u z n a n e z a „ m o je “ .

c. U w z g lę d n ia ją c r o z r ó ż n ie n ie ,,j a “ r o z u m ia n e g o w ą s k o j a k o c e n - ti’u m . z k tó r e g o e m a n u j ą a k t y i c z y n n o ś c i „ p s y c h ic z n o - d u c h o w e “ i z a ­ r a z e m k u k tó r e m u s ą s k ie r o w a n e , o d te g o w s z y s tk ie g o , co j e s t „ m o je 1', a co j e s t r ó w n o c z e ś n ie p o r z ą d k u p s y c h ic z n e g o i c ie le s n e g o , co p r z y n a ­ le ż y „ o d w e w n ą t r z 1' i „ o d z e w n ą t r z " d o te g o s a m e g o „ j a “ — m o ż n a p o w ie d z ie ć , ż e o w o „ j a “ s p e łn i a t ę s a m ą ro lę , k t ó r ą z a w s z e p r z y p i ­ s y w a n o „ d u s z y “ p o ję te j j a k o s a m o i s tn y b y t, c zy li to , co n a z y w a m y w k la s y c z n e j filo z o fii „ s u b s t a n c j ą ” .

O c z y w iś c ie s u b s ta n c ja l n o ś c i d u s z y (s a m o is tn e g o b y tu ) n ie m o ż n a p o jm o w a ć w e d łu g m o d e lu b io lo g ic z n e g o , w k t ó r y m is to ta d u s z y p o ­ z o s ta j e n ie z m ie n n a , a je d y n i e z m ie n n e s ą d z ia ł a n ia w ła d z p o ję ty c h ja k o p r z y p a d ło ś c i s u b s ta n c ji. J e ś l i b o w ie m d u s z a j e s t s u b s ta n c ją , to o n a r ó w n ie ż k s z t a ł t u j e s ię „ o s o b iś c ie b y to w o ” w s w o ic h a k t a c h i p o ­ p rz e z s w o je a k t y . s T o p r a w d a , że n i e m o ż n a (z w a ż n y c h w z g lę d ó w w y ja ś n ia n y c h n a in n y m m ie js c u ) u tr z y m y w a ć , b y d u s z a „ s a m a p rz e z s i ę “ d z ia ła ła , g d y ż to r ó w n a ło b y j ą z B o g ie m ,9 a le t r z e b a d o s trz e c , że d u s z a d z ia ł a ją c p o p r z e z s w e d u c h o w e w ła d z e d z ia ła in a c z e j, a n iż e li to o b s e r w u j e m y w ś w ie c ie p r z y r o d y . B e z p o ś r e d n ie ź ró d ła d z ia ł a n ia d u s z y , z w a n e „ w ła d z a m i11 d u c h o w y m i, t a k i e j a k i n t e l e k t i w o la , w z a ­ s a d z ie n ie p r z y p o m in a ją n ic z e g o , co o b s e r w u j e m y w ś w ie c ie e m p ir ii.

I d la te g o g d y m ó w im y o in te le k c ie i w o li ja k o o b e z p o ś r e d n ic h ź ró ­ d ła c h d z ia ła n ia , to w ła ś c iw ie n ie m ó w im y n ic w ię c e j n a d to , że d u s z a n i e j e s t ja k im ś c z y s ty m i n t e l e k t e m i n ie j e s t c z y s tą z e s ie b ie d z i a ł a ją ­ c ą w o lą . N a le ż y w ię c p r z y ją ć w e w n ą t r z n a s z e j d u c h o w e j „ ja ź n i" , c z y li w n a s z e j d u s z y , t a k i e z ło ż e n ie , j a k i e m o ż n a p r z y r ó w n a ć d o

8 N ie znaczy to, by s tr u k tu r a by to w a duszy u zy sk iw ała lub też tra c iła coś ze swych „kom ponentów " — ale znaczy, że te sam e „kom ponenty" (to ż­

sam ość) poprzez psychiczne a k ty doskonalą się, k s z ta łtu ją inaczej i zysk u ­ j ą sw oje w łaśnie osobowe (a więc ju ż nie tylko jednostkow e, płynące z p rzy p o rząd k o w an ia ich m a te rii) oblicze.

9 P o r. n a te n te m a t św. Tom asz, S u m m a Theol. I. q. 77 a. 1., o raz ko­

m e n ta rz S. Sw ieżaw skiego, T r a k ta t o człowieku, Poznań, 1956, 150 i nn.

z ło ż e n ia w y s t ę p u ją c e g o w ś w ie c ie p r z y r o d y p o m ię d z y b e z p o ś r e d n im i ź r ó d ła m i d z i a ł a n i a a ty m , co s ta n o w i o c a ło ś c i i co j e s t r a c j ą to ż s a ­ m o ś c i rz e c z y , i co j e s t n a z w a n e w f ilo z o fic z n y m j ę z y k u s u b s t a n c ją . J a k s łu s z n ie z w r ó c ił u w a g ę J a s p e r s , m o ż e m y n a w e t m ó w ić o b e z ­ p o ś r e d n im w y łą c z n ie in t e l e k t u a l n y m , c z y li d u c h o w y m p o z n a w c z y m d o ś w i a d c z e n iu i s t n i e n i a n a s z e j s u b s t a n c j a l n e j b y to w o ś c i, a w ię c ja ź n i w ą s k o p o j ę t e j . T y l k o b o w ie m j e d y n y s p o ś r ó d c a łe j p r z y r o d y c z ło w ie k m o ż e p o w ie d z ie ć o s o b ie : „ ja j e s t e m “ , g d y ż p o z n a w c z o d o ś w ia d c z a n i e u s t a n n i e i b e z p o ś r e d n io a k t u s w e g o i s t n i e n i a .10 G d y p o z n a w c z o , n a w e t i n t e l e k t u a l n i e u j m u j e m y w s z e lk ie i n n e b y ty , k t ó r e „ s ą “ , i,i s t n i e j ą " , to o g lą d a j ą c j e ,,od z e w n ą tr z " , u jm u je m y j e ta k ż e i c d s t r o n y tr e ś c i. S tw ie r d z e n i e i s t n ie n i a w ła s n e g o b y t u d o k o n u je s ię b e z ­ p o ś r e d n io n i e o d s t r o n y c z y to w y o b r a ż e n io w e g o , c z y te ż p o ję c io w e ­ g o u ję c i a i o p is u , p o p r z e z w y lic z a n ie c e c h , a le w p r o s t p r z e z d o ś w i a d ­ c z e n ie p o z n a w c z e is tn i e n ia , p rz e z a f i r m a c j ę s w e g o o s o b o w e g o a k t u is tn ie n ia . J e s t e m ś w ia d o m y m o je j e g z y s te n c ji, m e g o is tn ie n ia w e w s z y s tk ic h m o ic h a k t a c h ż y c io w y c h . M o je is tn ie n ie , ś c iś le j: is tn i e n ie

„ j a " o d r a z u o d r ó ż n ia m o d w s z e lk ic h tr e ś c i, k tó r e s ą z w ią z a n e z p r z e ­ ż y w a n ie m te g o w s z y s tk ie g o , co j e s t ,,m o je “ . W e w s z y s tk im , co j e s t ,",moje“ i c o j e s t tr e ś c io w o u k w a lif ik o w a n e , s tw ie r d z a m s p e łn i a n ie s ię i s t n ie n i a , o k t ó r y m m o g ę p o w ie d z ie ć : „ ja " . O w a a f i r m a c j a „ ja "

j e s t „ b e z tr e ś c io w a " (n ie j e s t „ u c e c h o w a n a " ) , a l e j e s t s t a l e p o z n a w c z o o b e c n a i s t w i e r d z a n a w w y p o w ia d a n iu w s z e lk ic h s ą d ó w . „ J a je s t e m "

j e s t s tw ie r d z e n ie m u p r z y w ile jo w a n y m , j a k o a f ir m a c ja w ła s n e g o b y tu , is t n i e n i a ja ź n i.

S p r a w a j e s t o g r o m n ie d o n io s ła i z b ie g a s ię z w y p o w ie d z ią T o m a s z a z A k w in u , k t ó r y z w r ó c ił u w a g ę , ż e „ a n im a h a b e t e ss e s u b s is te n s (...) e t t a m e n a d h u i u s e s s e c o m m u n io n e m r e c ip i t c o r p u s " — „ d u s z a p o ­ s i a d a is t n i e n i e s a m o i s tn e i w is tn ie n iu ty m p a r t y c y p u j e ta k ż e c ia ło " ; a z a r a z p o te m d o d a je : „ N ie w y n ik a j e d n a k z te g o , b y c ia ło b y ło z łą ­ c z o n e z d u s z ą w s p o s ó b p r z y p a d ło ś c io w y , g d y ż to s a m o is t n ie n ie p r z y ­ n a le ż n e d u s z y j e s t te ż u d z ie l a n e i c ia łu ; ta k ż e i c a ło ść z ło ż e n ia m a j e d n o i s t n i e n i e " X1. D o te g o m ie js c a r o b i s łu s z n ą u w a g ę E. G ils o n : G d y b y b y ło in a c z e j, c a ły b y t c z ło w ie k a n ie b y łb y j e d e n a n i te ż j e d n o ś ć c z ło w ie k a n i e b y ła b y s u b s t a n c j a l n ą je d n o ś c ią . T a k j e d n a k n ie -jest. W rę c z p r z e c iw n ie , i s tn ie je t u ty lk o je d e n a k t b y tu , to z n a c z y a k t d u s z y d l a c a łe j i n d y w id u a ln e j lu d z k ie j s u b s ta n c ji, o b e jm u ją c e j f o r m ę , m a t e r i ę o r a z w s z y s tk ie u je d n o s tk o w ia ją c e p rz y p a d ło ś c i. T o -

r ~ --- ---■

10 N a te m a t sąd u J a s p e r s a por. H. J . Schoeps, W as ist der Mensch?, G ó ttin g e n 1960, 186 i nn.

11 De A n i m a a. 1. ad. 1.

129

m iz m w ię c j e s t d o k t r y n ą , w k t ó r e j s u b s ta n c ja l n o ś ć d u s z y j e s t p r a w ­ d z iw y m f u n d a m e n t e m s u b s ta n c ja l n o ś c i c z ł o w i e k a " 12.

D u s z a lu d z k a w ię c , z w a n a te ż t u t a j „ ja ź n ią " , j e s t b y te m s a m o - is tn ie ją c y m (czy li j e s t b y te m s u b s ta n c ja l n y m ) i s w o j ą b y to w o ś ć s tw i e r d z a w ty m u p r z y w ile jo w a n y m s ą d z ie : „ ja j e s t e m " — „ ja

is tn ie ję " . »

S a m o is tn o ś c i d u s z y m o ż n a i t r z e b a d o w o d z ić n a in n e j je s z c z e d r o ­ d z e , a m ia n o w ic ie n a d r o d z e filo z o fic z n e g o m y ś le n ia w o p a r c iu o r a ­ c ję d o s ta te c z n ą . — J e ś l i i s t n i e j ą z m ie n n e i p r z e m ija ją c e a k t y b y tu , to is t n i e j e p o d m io t ty c h a k tó w , g d y ż in a c z e j t r z e b a b y p r z y ją ć , że a lb o k a ż d y a k t j e s t b y te m s a m o d z ie ln y m (c z ło w ie k b y łb y t y lk o „ z b io ­

r e m " a k tó w , co j e s t n e g a c ją s a m o is tn o ś c i c z ło w ie k a ), a lb o n ie s a m o ­ d z ie ln e a k t y n ie m ia ły b y r a c j i o d r ó ż n ia ją c e j je o d n ie b y tu . J e ś lib y

b o w ie m n ie b y ły b y te m s a m e w s o b ie i n i e m ia ły p o d m io tu s w e g o b y to w a n ia , to n ic z y m n i e r ó ż n iły b y s ię o d n ic o śc i. I s t n i e j e z a te m p o d ­ m io t a k tó w lu d z k ic h , z w ła s z c z a p s y c h ic z n y c h , j a k o b y t s a m w s o b ie , c z y li ja k o s u b s ta n c ja . I ty m w ła ś n ie b y te m j e s t ja ź ń - d u s z a , s k o r o c ia ło n ie m o ż e b y ć n o s ic ie le m i p o d m io te m te g o , co j e s t n ie c ie le s n e , bo b y t- d u c h m ia łb y r a c j ę w n ie b y c ie .

I t u w ła ś n ie s t y k a m y s ię z d r u g ą c h a r a k t e r y s t y c z n ą c e c h ą lu d z k ie j d u s z y — je j n i e m a te r ia ln o ś c ią .13 S p r a w a z n o w u n ie j e s t p r o s ta , s k o r o ń ie m a te r ia ln o ś ć j e s t p o ję c ie m n e g a t y w n y m i c a łe je g o r o z u m ie n ie z a le ż y o d r o z u m ie n ia m a t e r i i, a n ie m a ja k ie g o ś o g ó ln e g o , je d n e g o r o z u m ie n ia m a te r ii, le c z p r z e c iw n ie , k a ż d e r o z u m ie n ie m a t e r i i je s t u w ik ła n e o d r a z u w j a k i ś filo z o fic z n y s y s te m . P o ję c ie m a t e r i i je s t b o w ie m n ie ty le p o ję c ie m f iz y k a ln y m , ile w ła ś n ie filo z o fic z n y m .

T r u d n o t u t a j — z e w z g lę d ó w c z y s to p r a k ty c z n y c h — a n a liz o w a ć r ó ż n e p o ję c ia m a t e r i i . 14 W y s ta r c z y w z ią ć d w a g łó w n e p o ję c ia , k tó r e u k s z ta łto w a ły s ię w h is to r ii n a u k i : a. b a r d z ie j w s p ó łc z e s n e , w e d łu g k tó r e g o m a t e r i a j e s t z a w s z e ja k i m ś p r z e d m io te m , k t ó r y d a s ię p o ­ z n a ć b e z p o ś r e d n io lu b p o ś r e d n io n a d r o d z e z m y s ło w e j, r ó w n ie ż p r z y z a s to s o w a n iu ja k ie g o ś ty p u a p a r a t u r y p o m ia r o w e j. W ty m r o z u m ie n iu m a t e r i a j e s t j a k i m ś c z a s o - p r z e s tr z e n n y m k o n tin u u m w y m ia r o w y m ; b. d r u g i e filo z o fic z n e p o ję c ie m a t e r i i s p r o w a d z a ją d o s k ł a d n i k a b y ­ to w e g o , b ę d ą c e g o r a c j ą p o te n c j a ln o ś c i, z m ie n n o ś c i, je d n o s t k o w i e n ia itd . J e s t to s ły ń n a k o n c e p c ja m a t e r i i , j a k ą z a p r o p o n o w a li je s z c z e f i­

12 E . Gilson, E le m e n ty filo z o fii ch rześcijańskiej, przełożył T: G órski, W arsz aw a 1965, 195.

13 N a te m a t sam oistności n ie m a terialn o śc i por. S. Sw ieżaw ski, dz. cyt.i 3— 21.

• N a te m a t m a te rii por. m o ją p ra c ę : Z filozo ficzn ej p r o b le m a ty k i badań na d koncepcją m a te rii jako skła d n ika realnego bytu, „ S tu d ia P hilosop hiae

C h ristia n a e " , 2 (1967) 17— 48. s

lo z o fo w ie g re c c y . W s z y s tk ie i n n e k o n c e p c je m a t e r i i d a j ą s ię s p r o w a ­ d z ić d o ty c h w ła ś n ie d w ó c h z a s a d n ic z y c h .

8 O tó ż a n i w je d n y m , a n i w d r u g i m r o z u m ie n iu m a t e r i i d u s z a n i e j e s t b y te m m a t e r i a l n y m , g d y ż c z y n n o ś c i p o z n a w c z e i w o lity w n e (tw o ­

r z e n ie p o ję ć , s ą d z e n ie , r o z u m o w a n ie , m iło ś ć d u c h o w a , n ie n a w iś ć ) n ie z a w i e r a j ą ż a d n y c h c e c h , k t ó r e b y m ie ś c iły s ię w je d n y m lu b d r u ­ g im p o ję c iu m a te r ia ln o ś c i. A k ty in te le k tu a l n o - p o z n a w c z e , g d y w e ź ­ m ie m y p o d u w a g ę s p o s ó b p r z e d s t a w i a n i a u j ę t y c h tr e ś c i, a w k o n s e k w e n c ji ic h s p o s ó b i s t n i e n i a , lu b te ż a f ir m a c ja ( a s e r - c ja ), z j a k ą m a m y d o c z y n ie n ia w k a ż d y m s ą d z ie , n ie s ą s p r o w a d z a ln e w ż a d e n s p o s ó b a n i d o je d n e g o , a n i te ż d o d r u g ie g o p o ję c ia m a t e r i a l ­ n o śc i. M o ż n a w ię c b e z z a r y z y k o w a n ia p o m y łk i s tw ie r d z ić , że s ą w n a s a k t y p s y c h ic z n e n i e m a t e r i a l n e , c z y li n ie b ę d ą c e p r z e ja w e m m a t e r i i W w y ż e j u k a z a n y m s e n s ie , w o b e c c ze g o p o d m io t i s p e łn ia c z ty c h n i e m a t e r i a l n y c h a k tó w n ie m o ż e b y ć r ó w n ie ż c z y m ś (k im ś) m a ­ t e r i a l n y m , a w ię c m ó w ią c o g ó ln ie m a te r ią , g d y ż w ó w c z a s t r z e b a b y z n o w u z g o d z ić s ię n a a b s u r d w ty m s e n s ie , że „ n i e b y t “ (ciało ) j e s t r a c j ą b y t u (d u c h a ), c z y li że n i e b y t (ciało ) j e s t t y m s a m y m co b y t (d u c h ).

D u s z a , b ę d ą c s a m a z s ie b ie b y te m s a m o i s tn y m i u d z ie la ją c y m i s t n i e n i a c ia łu , b ę d ą c b y te m n ie m a t e r i a l n y m , a le w r a z z c ia łe m w s p ó ł- k o n s t y t u u j ą c y m c z ło w ie k a , j e s t z a r a z e m „ f o r m ą “ c z ło w ie k a .15

I t u z n o w u p o j a w i a j ą s ię tr u d n o ś c i z w ią z a n e z p r o b le m e m r o z u m ie ­ n i a t e r m i n u ,,f o r m a “ . C h o d z i tu , k r ó t k o m ó w ią c , o to , że c z ło w ie k n ie j e s t j a k i m ś p r z y p a d k o w y m z le p k ie m d u c h a i m a te r ii, a le j e s t b y te m j e d n y m o d w u s k ła d n i k a c h k o n ie c z n ie s o b ie p r z y p o r z ą d k o w a ­ n y c h : d u s z y i c ia ła . S to s u n e k ty c h s k ła d n i k ó w d o s ie b ie z o s ta je w y ­ r a ż o n y w s z e r o k o r o z p o w s z e c h n io n e j te r m in o lo g ii a r y s t o t e l e s o w s k i e j : m a t e r i i d o fo r m y , m o ż n o śc i d o a k tu . Z n a c z y to , że r o lę a n a lo g ic z n ą d o te j, j a k ą w e d łu g s y s te m u A r y s to te le s a p e łn i f o r m a w ja k im ś c ie le ż y w y m , p e łn i r ó w n ie ż d u s z a w lu d z k im o r g a n iz m ie .

K o n c e p c ja z ło ż e n ia z m a t e r i i i f o r m y c zy o g ó ln ie j z m o ż n o śc i i a k t u j e s t n ie ty lk o k o n c e p c ją d o g o d n ą , a le r ó w n ie ż k o n c e p c ją je d y n ą w y r a ­ ż a ją c ą s t a n b y to w y , w k tó r y m d a d z ą s ię w y k r y ć lic z n e c z y n n ik i c z y s k ła d o w e e le m e n ty ( ja k to j e s t w p r z y p a d k u c z ło w ie k a ), a le z a c h o w a n a j e s t p r z y t y m j e d n o ś ć b y tu . M im o w ie lo r a k ie g o z ło ż e n ia b y to w y c h k o m p o n e n tó w j e s t r e a l n i e j e d e n b y t, je d n o b y to w e is tn ie n ie . W sz ę ­

15 Tylko k o n cep cja duszy ja k o fo rm y może stać się p o d staw ą d la w y ­

ja ś n ie n ia psychofizycznej jedności człow ieka i tego, co m ożna nazw ać

w znaczeniu szerszym „ ja “ , ja k o m ianow icie jednego „ c e n tru m 1', em an u ­

jąceg o psychofizjologiczne czynności człowieka. N a te n te m a t por. a n alizy

T o m asza z A kw inu w S u m ie Teol., kw. 75 i 76, oraz k o m e n ta rz S. Sw ieżaw -

skiego, dz. cyt., 57— 83.

d z ie z a ś ta m , g d z ie d a s ię w y r ó ż n ić w ie lo ś ć b y to w y c h k o m p o n e n tó w , a p r z y ty m w s z y s tk im j e s t z a c h o w a n a je d n o ś ć b y tu . r e a l i z u j e s ię zło ­ ż o n o ść z m o ż n o ś c i i a k t u . M o ż n o śc i w r ó ż n y m z n a c z e n iu m o ż e b y ć w ie le , a le s ą o n e z r e a liz o w a n e j a k o b y t p r z e z je d e n a k t b y to w y , c z y li je d n o is tn ie n ie .

J e ś l i w ię c d u s z a j e s t f o r m ą c ia ła a lb o , m ó w ią c ja ś n i e j , j e s t je d n y m a k te m c z ło w ie k a , z n a c z y to , że o n a n i e ty lk o je s t r a c j ą is tn ie n ia (ży cia) c z ło w ie k a , a le ta k ż e że o n a o r g a n i z u j e n i e u s t a n n i e m a t e r i ę d o b y ­ c ia m a t e r i ą lu d z k ą . N ie z n a c z y j e d n a k , że d u s z a c a łk o w ic ie j e s t p o g r ą ­ ż o n a i z a n u r z o n a b e z r e s z t y w m a t e r i i (czy li j e s t f u n k c j ą ty l k o m a te ­ rii), g d y ż s p e łn i a o n a je s z c z e f u n k c je w ła ś n ie n ie m a t e r i a l n e , j a k i m i s ą

a k t y p o z n a n ia in t e l e k tu a l n e g o i a k t y w o li. A k t y i n t e l e k t u a l n e g o p o ­ z n a n ia i w o li s ą w s w e j s t r u k t u r z e n ie m a t e r i a l n e , g d y ż n i e p o s ia d a ją

ż a d n e j c e c h y k o n t i n u u m c z a s o w o - p r z e s tr z e n n e g o a n i te ż n i e są w s w e j s t r u k t u r z e z m ie n n o - p o te n c ja ln e , i d la te g o b e z p o ś r e d n ie ź ró d ła ty c h a k tó w — w ła d z e d o k o n u ją c e ty c h a k tó w p o z n a n ia i c h c e n ia n ie s ą ja k im ś o r g a n e m c ie le s n y m , m a te r ia ln y m . W p r a w d z ie n ie k ie d y p o ­ p u l a r n i e m ó w i s ię o m ó z g u ja k o o n a r z ą d z ie p o z n a n ia , m ó z g je d n a k n ie j e s t o r g a n e m p o z n a w c z y m , c h o c ia ż j e s t k o n ie c z n y m n a r z ę d z ie m , p o d o b n ie j a k d l a a r t y s t y k o n ie c z n y j e s t i n s t r u m e n t d o g r a n ia , n a p r z y k ła d f o r t e p ia n , n ie z n a c z y to je d n a k , że k o n c e r t f o r te p ia n o w y j e s t d z ie łe m s a m e g o f o r t e p ia n u . W f u n k c j o n o w a n iu b o w ie m a k tó w p s y c h ic z n y c h o s t r u k t u r z e b y to w e j n i e m a t e r i a l n e j b ie r z e u d z ia ł c a ły c z ło w ie k , a w ię c i m a te r ia , a z w ła s z c z a c e n t r a l n y s y s te m n e r w o w y c z ło w ie k a . W c z ło w ie k u d o s tr z e g a m y f u n k c j o n a l n ą je d n o ś ć , k t ó r a w s z a k ż e n ie p r z e k r e ś la s t r u k t u r a l n o - b y t o w e j ró ż n ic y s k ła d n ik ó w c z ło w ie k a .

M a ją c z a te m n a u w a d z e f a k t s a m o is tn o ś c i b y to w e j lu d z k ie j duszy-*

- j a ź n i o r a z je j n ie c ie le s n o ś ć , m o ż n a d o s tr z e c r e a l n e b y to w e p o d s ta w y n ie ś m ie r te ln o ś c i lu d z k ie j d u s z y - ja ź n i.

J e ś l i b o w ie m d u s z a p o s ia d a w ła s n e is tn ie n ie , j e s t b y te m s a m o i s t­

n y m — co s ię w y r a ż a n i e u s t a n n i e w s ą d a c h : „ ja j e s t e m ” — o r g a n i­

z u ją c y m s o b ie c ia ło , k t ó r e is t n i e j e i s t n ie n ie m d u s z y , to w m o m e n c ie r o z k ła d u c ia ła s a m o is tn ie ją c a i n i e m a t e r i a l n a d u s z a j a k o p o d m io t n ie ­ m a t e r i a l n y c h w s w e j b y to w e j s t r u k t u r z e a k t ó w n i e m o ż e z a p r z e s ta ć is tn ie ć . Z a g in ę ła b y j e d y n i e w ó w c z a s , g d y b y is t n ie n ie je j b y ło w y n i ­ k i e m o r g a n iz a c ji c ie le s n e j. A le w t a k i m w y p a d k u n a s t ą p i ł b y a b s u r d : ż e b y t p o w s t a je z n i e b y tu , ż e c ia ło , k t ó r e n ie j e s t d u c h e m , o r g a n iz u j e s ie b ie w f o r m ie n ie - c ia ła , c z y li „ s t w a r z a ” d u c h a , j a k i s ię u j a w n i a w c a ły m lu d z k im p o z n a n iu i c h c e n iu . I s t o t n ą z a te m r a c j ą n i e ś m i e r t e l ­ n o ś c i lu d z k ie j d u s z y j e s t je j s a m o i s t n o ś ć , c z y li to , że is tn ie n ie

( s tw ie rd z o n e w s ą d z ie : „ ja j e s t e m ” ) p r z y s łu g u je b e z p o ś r e d n io d u s z y ,

k t ó r a z a r a z e m j e s t f o r m ą c ia ła .

J e ś l i is tn ie n ie p r z y s łu g u je b e z p o ś r e d n io d u s z y , a c ia łu ty lk o i w y ­ łą c z n ie p o p r z e z d u s z ę , to z n is z c z e n ie c ia ła n i e p o c ią g a z a s o b ą z n is z ­ c z e n ia s a m o i s tn e j s u b s ta n c ji, j a k ą j e s t lu d z k a d u s z a - ja ź ń . T o m a s z k r ó t k o z w r a c a u w a g ę : „T o , co p o s ia d a i s tn ie n ie s a m o p rz e z s ię , n i e m o ż e p o w s ta w ra ć a n i te ż u le g a ć z n is z c z e n iu in a c z e j j a k t y lk o s a m o p r z e z s ię . Z te g o te ż p o w o d u d u s z a n i e m o ż e p o w s ta ć n a d ro d z e r o d z e n ia s ię , c z y li p r z e m ia n m a te r i a ln y c h , b o m a is tn ie n ie n i e m a t e - / r i a l n e ; i r ó w n ie ż n i e m o ż e z a p r z e s ta ć is tn ie ć n a d r o d z e n a t u r a l n e g o z n is z c z e n ia 14. M u s ia ła b y z a jś ć s p e c ja ln a i n t e r w e n c j a A b s o lu tu , k tó r y b y d u s z ę u n ic e s tw ił, g d y ż o n a s a m a z s ie b ie , b ę d ą c w s w e j is to c ie d u ­ c h e m n ie z ło ż o n y m , n i e m o ż e u t r a c i ć is tn ie n ia . J e d y n i e z a te m A b s o lu t j e s t r a c j ą z a i s tn ie n ia d u s z y i je d y n ie O n m ó g łb y — o c z y w iś c ie p o s t ę p u ­ ją c w b r e w n a t u r a l n e m u p o r z ą d k o w i — j ą u n ic e s tw ić . K o n te k s te m z a ­ te m is t n i e n i a d u s z y n i e j e s t p r z y r o d a , k t ó r ą d u s z a t r a n s c e n d u j e p rz e z s w o je p o z n a n ie i m iło ś ć , a le k o n te k s t e m je j is t n i e n i a j e s t ty lk o B y t A b s o lu tn y , B ó g j a k o o s o b a , z k t ó r ą d u c h lu d z k i p o z n a ją c c zy k o n ­ te m p lu ją c p r z y r o d ę p r o w a d z i d ia lo g , w z n o s z ą c s ię n i e u s t a n n i e p o n a d p r z y r o d ę . I s t n i e j e w ię c — z a u w a ż a G ils o n — „ k o n ie c z n y z w ią z e k p o ­ m ię d z y p o ję c ie m » a k t u b y tu « (esse) a d o w o d liw o ś c ią n ie ś m ie r te ln o ś c i d u s z y . P o ję c ie b o w ie m d u s z y lu d z k ie j j a k o s u b s t a n c j i r o z u m n e j s t a ­ n o w i r d z e ń to m is ty c z n e g o p o ję c ia c z ło w ie k a '116.

Z a g a d n ie n ie t o w y ja ś n ił z in n e g o p u n k t u w id z e n ia J a s p e r s p rz e z w y a k c e n to w a n i e r o li b e z p o ś r e d n ie g o i n t e le k tu a l n e g o u ję c ia p o z n a w ­ c ze g o w ła s n e g o b y to w a n ia w u p r z y w ile jo w a n y m s ą d z ie : „ ja i s t n i e j ę 11, w k t ó r y m n a s z ą j a ź ń a f ir m u j e m y n i e o d s t r o n y je j tre ś c io w e g o u k w a - lif ik o w a n ia , a le o d s t r o n y a k t u is tn ie n ia p r z e n ik a ją c e g o w s z e lk ie

„ m o je 11 d z ia ła n ia , k t ó r e z a b a r w i a j ą tre ś c io w o i k w a l i f i k u j ą m o ją w ła s n ą „ j a ź ń 11.

Z a g a d n ie n ie n ie ś m ie r te ln o ś c i i p rz e z t o s a m o z a lą ż k o w e je g o r o z w ią ­ z y w a n ie s p o ty k a m y n a co d z ie ń w n i e u s t a n n i e s t a w i a n y c h p y t a n i a c h :

„ C z y b ę d z ie m y n a d a l is tn ie ć p o ś m ie r c i ? 11, „ C z y i s tn ie je n i e ś m i e r t e l ­ n o ś ć n a s z e j j a ź n i ? 11 P y t a n i a te s ą s t a w i a n e n i e t y l k o w p r o s t, w f o r m ie w ła ś n ie z d a ń p y t a jn y c h , a le ta k ż e j a k o ś r ó w n o w a ż n ie p y ta n ie m t a k i m j e s t c a ła d z ia ła ln o ś ć lu d z k a , a w ię c d z ia ła ln o ś ć r a c j o n a ln a . S a m c h a ­ r a k t e r n a s z e g o p o z n a n ia ; p o s łu g iw a n ie s ię p o ję c ia m i k o n ie c z n y m i, o g ó ln y m i; c h a r a k t e r n a s z y c h s ą d ó w a f i r m u j ą c y c h t a k lu b in a c z e j b y - to w o ś ć ; n a j p r o s t s z e a k t y i w y z n a n ia m iło ś c i u j a w n i a n e n a z e w n ą t r z p r z y p o m o c y d u ż y c h k w a n t y f i k a t o r ó w : „ n a z a w s z e 11, „ n ig d y 11; c a ła p r a c a tw ó r c z a i k u l t u r o w a u s iłu ją c a w b ie g u z m ie n n e j i p r z e m ija j ą c e j m a t e r i i z o s ta w ić t r w a ł y ś la d n a s z e j m y ś li; s ło w e m — w s z y s tk o to j e s t r a c j o n a l n ą w y p o w ie d z ią c z ło w ie k a , j e s t w y r a z e m t r a n s c e n d e n c j i

1,5 P o r. E . Gilson, dz. cyt., 204.

133

p o n a d z m ie n n ą m a t e r i ę ; j e s t p r z y n a j m n i e j r e a l n i e p o s ta w io n y m p y t a ­ n ie m : „ C z y b ę d z ie m y is tn ie ć n a d a l, g d y z m ie n n y s t a n m a t e r i i, w c h o ­ d z ą c y w n a s z ą s t r u k t u r ę b y to w ą , d o k o n a je sz c z e d a ls z y c h , je s z c z e b a r ­ d z ie j r a d y k a l n y c h p r z e m ia n , z w a n y c h ś m ie r c ią ? "

S k o r o te w ła ś n ie e g z y s te n c ja ln e p y t a n i a s t a w ia m y r e a l n i e p o p rz e z c a łą d z ia ła ln o ś ć r a c jo n a ln ą , i s t a w i a m y j e w t r a k c ie n ie u s t a n n y c h z m ia n m a t e r i a l n y c h — bo p r z e c ie ż m a te r ia , k t ó r ą m y t e r a z o ż y w ia m y , c ią g le n a d a l p u l s u j e s w o ją z m ie n n o ś c ią — s t a w i a m y to p y t a n i e ja k o je d y n a , w ła ś n ie lu d z k a g r u p a b y tó w w ś w ie c ie , to i s tn i e j e r e a l n a i d o ­ s ta t e c z n a p o d s ta w a b y to w a p o ja w i a n i a s ię ty c h p y t a ń . A t a k ą w ła ś n ie d o s ta t e c z n ą b y to w ą p o d s ta w ą ty c h p y t a ń j e s t n a s z a n i e m a t e r i a l n a i p r z y p o r z ą d k o w a n a p o z a c z a s o w e m u t r w a n i u ja ź ń . J e ś l i b o w ie m s ą r e a l n e p y t a n i a ( w y p o w ia d a n e czy to w s ło w a c h , c z y w c z y n a c h ), to j e s t r e a l n a p o d s ta w a m o ż liw o ś c i p o w s t a n ia ty c h p y ta ń . A to ju ż je s t w z a s a d z ie r o z w ią z a n ie m w s e n s ie p o z y ty w n y m te g o ty p o w o lu d z k ie g o

p y t a n ia , k t ó r e s ta w ia w p r o s t l u b r ó w n o w a ż n ie k a ż d y c z ło w ie k .17

II. ŚM IE R Ć JA K O O SO B O W E P R Z E Ż Y C IE

J e ś l i filo z o fic z n a r e f le k s ja r o d z i s ię z e z d u m ie n ia , to f a k t e m n a j b a r ­ d z ie j z d u m ie w a ją c y m j e s t n a s z a o s o b is ta ś m ie rć . S p r a w a to t a k n ie ­ z w y k ła , że n a w e t n ie m o ż n a te g o w ła ś n ie f a k t u p o z n a w c z o p rz e ż y ć . Z c h w ilą b o w ie m g d y z a c z y n a m y s o b ie „ w y o b r a ż a ć " s w o j ą o s o b is tą ś m ie rć , n a t y c h m i a s t o b i e k ty w iz u j e m y s ie b ie , p r z e d s ta w ia m y s ie b ie ja k o

„ k o g o ś " , k to u m ie r a i k to ty m s a m y m j e s t m i p o z n a w c z o d a n y ja k o

„ in n y " , k o g o „ ja " o b s e r w u j ę i z n a j d u j ę s ię n a p r z y k ł a d n a „ je g o "

p o g rz e b ie .

M y ś le n ie o s w o je j w ła s n e j ś m ie r c i n a w e t n ie w y d a je s ię b y ć m o ż ­ liw e . K a ż d y b o w ie m a k t p o z n a w c z y d o k o n u je s ię n a „ o s i" p o z n a w c z e j:

p o d m io t — p r z e d m io t. I n i e m o g ę m y ś le ć r e f le k s y jn ie , w s p o s ó b k o n ­ tr o l o w a n y (g d y k o n t r o l u j ę m o je m y ś le n ie ) , t a k b y z a n ik n ę ła o ś p o z n a w ­ c za, p r z e k r e ś la ją c je d e n k o n ie c te j „ o s i" — „ m o je j a " j a k o p o d m io t m y ś le n ia ; n ie m o g ę r e a ln i e m y ś le ć o „ n ie i s tn ie n iu m n ie " , s k o r o k a ż d e m y ś le n ie j e s t w ła ś n ie o s a d z o n e n a a f i r m a c j i m e g o is tn ie n ia . D la te g o u s ił u ją c m y ś le ć o w ła s n e j ś m ie rc i — m u s im y s ie b ie u p r z e d m io to w ić ,

17 Je ś li bowiem człowiek je d y n y spośród innych bytów p rz y ro d y s ta w ia p y ta n ie o n ieśm ierteln o ść sw ej ja ź n i, to is tn ie ją w sam ej s tru k tu rz e bytu ludzkiego r e a l n e p o d staw y ciągle r e a l n y c h p y ta ń . R ealn ą zaś pod­

s ta w ą realn eg o p y ta n ia o istn ie n ie po biologicznej śm ierci może być tylko

n ie m a terialn o ść n aszej ja ź n i, co z re sz tą u k a z u je się n ie u sta n n ie w p sy ­

chicznych a k ta c h człowieka.

u c z y n ić z s ie b ie „ rz e c z ” i n i e j a k o o d d z i e l i ć s i ę o d t a k z r e iz o w a - n e g o p r z e d m i o t u , b y m ó c p r z e d s ta w ić „ s ie b ie ” , a le ju ż b e z „ c e ­ c h y ” ż y c ia ; w y o b r a z ić s ie b i e j a k o n ie -ż y ją c e g o . T e g o r o d z a ju o b ie k ty * w iz a c ja p o z n a w c z a s w o je j ś m ie r c i n ie j e s t je j n a w e t p o z n a w c z y m a u t e n t y c z n y m p r z e ż y c ie m , je ś li o n o s u p o n u j e a f ir m a c j ę is tn ie n i a sie-r b ie ja k o p o d m io tu . P r z e ż y w a ją c p r z e d s ta w io n ą p o z n a w c z o s w o ją ś m ie rć , p r z e ż y w a m y j ą r e a l n i e j a k o w ła ś n ie ś m ie r ć „ k o g o ś in n e ­ g o ” . T a n ie m o ż n o ś ć n a w e t a u te n ty c z n e g o p o z n a w c z e g o p rz e ż y c ia ś m ie r c i s ie b ie s a m e g o j e s t w y s o c e z n a m i e n n a i o n a s to i u p o d s ta w z a r ó w n o p y t a ń o i s t n ie n ie d u s z y p o ś m ie r c i c z ło w ie k a , j a k i c h a ra k -r te r y s t y c z n y c h p r z e ż y ć n iż e j a n a liz o w a n y c h .

A le n i e m o g ą c p o z n a w c z o p r z e ż y ć w ła s n e j ś m ie r c i w j a k i m ś wy-1 o d r ę b n io n y m a k c ie p o z n a w c z y m , p r z e ż y w a m y j ą j e d n a k s t a l e „ tc w a - rz y s z ą c o ” ( ja k c ie ń to w a r z y s z y n a s z e m u p o r u s z a n iu s ię w ś w ie tle s ło n e c z n y m ) — w r o z m a ity c h n a s z y c h p o z n a w c z o - p o ż ą d a w c z y c h p r z e ­ ż y c ia c h p s y c h ic z n y c h . I n a t e w ła ś n ie p r o c e s y tr z e b a z w ró c ić u w a g ę , g d y ż ic h a n a liz a d o s ta r c z y w ie le in f o r m u ją c e g o m a t e r i a ł u d la z ro z u ­ m ie n ia c z ło w ie k a j a k o „ b y tu - k u - ś m ie r c i” .

N a j p i e r w t r z e b a z g r u b s z a u s ta l ić s o b ie , co r o z u m ie m y p r z e z w y ­ r a ż e n ie „ ś m i e r ć ” , g d y ż p o z w o li to o d r a z u n a k ie r o w a ć m y ś l n a lin ię z a p r o p o n o w a n y c h ro z w ią z a ń .

G d y w ię c c h o d z i o t a k z w a n ą d e f in ic ję ś m ie rc i, to m o ż n a w y s u ­ n ą ć n a t e n t e m a t r ó ż n e p r o p o z y c je : a. m o ż n a m ó w ić o „ ś m ie rc i k li­

n i c z n e j ” c z ło w ie k a , c z y li o z a p r z e s t a n i u f u n k c jo n o w a n ia c e n tr a ln e g o u k ł a d u n e r w o w e g o , s e r c a c zy j a k i c h ś in n y c h w a ż n y c h o r g a n ó w ; b. m o ż n a i t r z e b a o d r ó ż n ić ś m ie r ć k lin ic z n ą o d ś m ie r c i b io lo g ic z n e j, c z y li r e a ln e j ś m ie r c i z b io lo g ic z n e g o p u n k t u w id z e n ia , a w ię c n ie o d ­ w r a c a ln e g o z a k o ń c z e n ia f u n k c ji ż y c io w y c h lu d z k ie g o o r g a n iz m u ; c. m o ż n a te ż p r z y ją ć j a k ą ś filo z o fic z n ą , a m o ż e n a w e t i w ie r z e n io w ą d e f i n ic j ę ś m ie r c i c z ło w ie k a j a k o n a p r z y k ł a d „ o d d z ie le n ia d u s z y o d c i a ł a ” , s u p o n u ją c , ż e c z ło w ie k b ą d ź „ m a ” d u s z ę , b ą d ź „ s k ła d a s i ę ” z d u s z y i c ia ła , b ą d ź „ j e s t ” d u s z ą p o s łu g u ją c ą s ię c ia łe m .

O c z y w iś c ie , filo z o fic z n a c z y filo z o f ic z n o - w ie r z e n io w a d e f in ic ja ś m ie r c i j a k o c a łk o w ite g o o d d z ie le n ia d u s z y o d c ia ła j e s t n a p ie r w s z y r z u t o k a b a r d z o p r o s ta , g d y ż m o ż n a ła tw o s o b ie u tw o r z y ć w y o b r a ż e ­ n io w y m o d e l „ o d d z ie la n ia s i ę ” c z e g o ś o d czego ś, a le t a s a m a d e f in ic ja r o z u m i a n a r e a l n i e j e s t n ie z m ie r n ie t r u d n a i s k o m p lik o w a n a , bo w o d e r w a n i u o d s y s te m o w e g o z a p le c z a n ie m ó w i n ic lu b m ó w i n i e ­ w ie le , lu b m ó w i w ie le ź le .18 T a k ą w ię c d e f in ic ję ś m ie r c i m o ż n a r o ­

z u m ie ć t y l k o w k o n te k ś c ie s y s te m u .

18 S łusznie zw rócił n a to ju ż w cześniej uw agę K. R ah n e r, Z u r Theologie des Todes, F r e ib u r g 1958, 17— 23.

135

M o ż n a je sz c z e m ó w ić o in n e j k o n c e p c ji ś m ie rc i, a m ia n o w ic ie ja k o o d o k o ń c z e n iu ż y c ia w c z a sie , a p rz e z to o ta k im s ta n i e czy o s ią g n ię c iu

ta k ie g o s t a n u lu d z k ie g o d u c h a , w k t ó r y m c z ło w ie k o s ta te c z n ie k o n ^ s t y t u u je s ię b y te m n a p r a w d ę o s o b o w y m , z d o ln y m d o p o d ję c ia o s ta ^ te c z n y c h d e c y z ji l u d z k i c h . 19 O co t u c h o d z i?

P r z y jm ijm y t u n a r a z ie h ip o te z ę , k t ó r ą b ę d z ie m y u s p r a w i e d liw ia ć w d a ls z y c h filo z o fic z n y c h a n a li z a c h te g o a r t y k u ł u p r z y z a s to s o w a n iu o d p o w ie d n ie j m e to d y filo z o fo w a n ia , ż e m o m e n t ś m ie r c i c z ło w ie k a j e s t w ła ś n ie ty m m o m e n te m , w k t ó r y m z m ia n a , a p r z e z t o s a m o c za s (ja k o m ia r a z m ia n y m a t e r i a l n e j ) w ła ś n ie s ię k o ń c z y i ju ż n ie n a s t ę p u j e ..p r z e jś c ie ” do d a ls z e g o c z a s o w e g o m o m e n tu , j a k t o m a m ie js c e w e w s z e lk ic h z m ia n a c h , g d z ie m o m e n t c z a s o w y j e s t s p rz ę ż e ­ n ie m fa z y r u c h u k o ń c z ą c e j s ię , a le n ie u k o ń c z o n e j i z a r a z e m przecho-^

d z ą c e j w fa z ę n a s tę p n ą , k t ó r a s ię z a c z y n a , a l e te ż s ię n i e d o k o ń c z y , b o „ p r z e jd z ie ” w fa z ę je sz c z e d a ls z ą . W m o m e n c ie ś m ie r c i c z ło w ie k ą m a m y w ię c d o c z y n ie n ia z r e a ln y m , c z a s o w y m , b o z m ie n n y m , k o ń c e m

„ t r w a n i a —• s t a w a n i a s i ę ” , o ile o n o m a b y ć z a r a z e m (w in n y m je d n a k a s p e k c ie , b o ju ż n ie c z a s o w y m i n ie z m ie n n y m ) p o c z ą tk ie m e w e n tu a ln e g o t r w a n i a n ie z m ie n n e g o . T e n w ła ś n ie m o m e n t, w k tó r y m n a s t ę p u j e „ s p e łn ia n ie s ię ” c z a s u c z ło w ie k a , je s t m o m e n te m , w k tó r y m w s z y s tk ie a k t y o s o b o w e (a w ię c a k t y p o z n a n ia i m iło ś c i) d o c h o d z ą d o p e łn i, b o d o c h o d z ą d o u k o ń c z e n ia , d o u p e łn ie n ia s ię . T e n m o m e n t, k tó r y s t a n i e s ię z a p o c z ą tk o w a n ie m n o w e g o s t a n u , n ie z m ie n n e g o , s t a ­ n u t r w a n i a n ie c z a s o w e g o , m u s i s ię w ła ś n ie d o k o ń c z y ć , u p e łn ić r a b y m o g ła n a s t a ć p e łn ia , je ś l i w o g ó le o n a m a n a s ta ć . D la te g o te ż m o m e n t k o ń c a c z a s u j e s t m o m e n te m , w k t ó r y m j a k b y w z w o r n ik u z b ie g a ją s ię w tr a k c ie lu d z k ie g o ż y c ia c ią g le z a p o c z ą tk o w y w a n e , a le n ig d y n ie d o p e łn io n e o s ta te c z n ie (bo d o k o n y w a n e w i s t o tn ie z m ie n ­ n y c h w a r u n k a c h ) lu d z k ie o s o b o w e a k ty . I g d y b y ś m y o w o z a k o ń c z e - n ie - z w ie ń c z e n ie ż y c ia lu d z k ie g o n a z w a li ś m ie rc ią , w t a k i m w y p a d k u u n ik n ę l ib y ś m y s y s te m o w y c h d e f in i c ji ś m ie rc i c z ło w ie k a j a k o „ ro z ­ d z i a ł u ” d u s z y o d c ia ła i — co z a ty m id z ie — u n ik n ę li b y ś m y n a s a ­ m y m p o c z ą tk u a n a li z y z a g a d n ie n ia ś m ie rc i w k o n te k ś c ie s y s te m u . N ie z n a c z y to je d n a k , że w d a ls z y c h r o z w a ż a n ia c h b ę d z ie m o ż n a o d e r w a ć s ię o d te g o w ła ś n ie k o n te k s t u , g d y ż m y ś le n ie filo z o fic z n e ; je ś li j e s t u p o r z ą d k o w a n e , j e s t „ s y s te m e m ” m y ś le n ia .

P r z y j m u j ą c k o n c e p c ję ś m ie rc i c z ło w ie k a j a k o d o k o ń c z e n ia , a n i p r z e r w a n i a ż y c ia o s o b o w e g o , s ta w i a m y z a r a z e m z w ią z a n ą z t ą d r u g ą k o n c e p c ją h ip o te z ę , k t ó r ą tr z e b a b ę d z ie u s p r a w ie d liw ić , ż e m ia n o w ic ie ty lk o m o m e n t ś m ie rc i j a k o m o m e n t s p e łn i a n ia s ię w s z y s t-

10 Ciekawe ro zw ażan ia n a ten te m a t p rz e d sta w ia L. Boros, Mysterium-

m ortis. D er Mensch in de?- le tzten E n ts c h e id u n g , O lten 1964.

k ic h o s o b o w y c h (p o z n a w c z y c h i p o ż ą d a w c z y c h ) a k tó w c z ło w ie k a j e s t w ła ś n ie t y m m o m e n te m , w k t ó r y m c z ło w ie k s t a j e s ię n a p r a w d ę r e a l ­ n ie w p e łn i u z d o ln io n y d o p o d ję c i a d e c y z ji w s to s u n k u d o s w e g o ż y ­ c ia, w s t o s u n k u d o o s ta te c z n e g o w y b o r u w a r to ś c i, s ło w e m d o d e J c y z ji o s ta t e c z n e j d o ty c z ą c e j s e n s u s w e g o b y to w a n ia , a w ię c p r z e d e w s z y s tk im a k c e p t a c j i B o g a , g d y ż ty lk o t e n m o m e n t ż y c ia c z ło w ie k a j e s t m o m e n te m , w k t ó r y m d o p e łn ia s ię je g o o s o b o w o ś ć p o j ę t a w s e n ­ s ie d y n a m ic z n y m , p s y c h o lo g ic z n y m . N ie z n a c z y to , b y c z ło w ie k p r z e d

m o m e n te m z a k o ń c z e n ia s w e g o ż y c ia n ie b y ł o s o b ą . J e s t n ią , a le j e s t n i ą w s e n s ie s p o te n c ja liz o w a n y m . b o c ią g le m o ż e s ię d o s k o n a lić ; j e s t n i ą w s e n s ie n ie p e łn y m , b o z a w s z e m o ż e s ię u p e łn ia ć ; j e s t n i ą w s e n * s ie o n ty c z n y m , to z n a c z y m a m o ż n o ść p o d e jm o w a n i a a k t ó w d e c y z ji o s o b o w y c h n a m i a r ę w a r u n k ó w s w e g o is tn ie n ia . M o m e n t ś m ie rc i j e s t o s ta t e c z n y m z a k o ń c z e n ie m z m ie n n e g o p r o c e s u ż y c ia p s y c h ic z n e g o , ta k że d a ls z y a k t u a l i z u j ą c y p o te n c j a ln o ś ć ro z w ó j c z ło w ie k a n i e j e s t m o ż liw y . Ś m ie r ć b ę d ą c z a k o ń c z e n ie m a k tu a l iz o w a n ia s ię o s o b o w o ś c i p r z e d s t a w ia p r z e z to s a m o p u n k t s z c z y to w y , w k t ó r y m w s z y s tk ie z m ie n n e , z a p o c z ą tk o w y w a n e w t r a k c ie ż y c ia lu d z k ie g o a k t y z n a j d u ­ j ą s w o je u p e łn ie n ie , w w y n i k u c zeg o c z ło w ie k w m o m e n c ie ś m ie r ­ ci s t a j e s ię o s ta te c z n ie d o s k o n a le p s y c h ic z n ie u z d o ln io n y d o p o d ję c ia s w y c h d e c y z ji d o ty c z ą c y c h s e n s u ż y c ia lu d z k ie g o , a f ir m a c ji B o g a i s w e g o o s ta te c z n e g o c e lu .

O c z y w iś c ie , g d y m ó w im y o ty m m o m e n c ie ś m ie rc i, n ie z n a c z y to , b y m ó g ł o n b y ć e k s p e r y m e n t a l n i e p r z e ż y ty p r z e z k o g o ś. E k s p e r y ­ m e n t a l n e p r z e ż y c ie ś m ie r c i i p o w r ó t d o c z a s o w y c h , z m ie n n y c h w a ­ r u n k ó w t r w a n i a j e s t s p rz e c z n o ś c ią . T o b o w ie m , co j e s t „ z a k o ń c z o ­ n e " , n i e j e s t c z y m ś n ie z a k o ń c z o n y m . O w o o s o b is te p r z e ż y c ie ś m ie rc i n i e w y d a j e s ię te ż m o ż liw e p r z y u d z ia le o r g a n ó w m a te r i a ln y c h , n a p r z y k ła d m ó z g u , g d y ż t a k ie p r z e ż y w a n ie j e s t w ła ś n ie z w ią z a n e ze z m ia n ą , r u c h e m , p o d c z a s g d y — w te j h ip o te z ie — ś m ie r ć m a b y ć p r z e ż y c ie m c z ło w ie k a , w k tó r y m c z a s s ię k o ń c z y i z m ia n a u s ta j e . Z a te m t a k i e p r z e ż y c ie ś m ie r c i z n a j d u j e s ię ,,p o “ b io lo g ic z n e j ś m ie rc i c z ło w ie k a , ..p o “ u s t a n i u z m ia n m a t e r ia ln y c h d o k o n u ją c y c h s ię w lu d z ­ k im ciele.

W a ż n e tu j e s t je s z c z e je d n o ro z g r a n ic z e n ie , p o z w a la ją c e u w y d a tn ić r o z w a ż a n e z a g a d n ie n ie . C h o d z i m ia n o w ic ie o r o z r ó ż n ie n ie ś m ie rc i p r z y j ę t e j b i e r n ie i c z y n n ie .

Ś m ie r ć w s e n s ie b ie r n y m je s t r o z k ła d e m lu d z k ie g o o r g a n iz m u . R o z ­ k ła d t e n z r e s z tą d o k o n u je s ię s ta l e w t r a k c i e o rg a n ic z n e g o ż y c ia lu d z k ie g o . R o z k ła d o s ta t e c z n y je s t b io lo g ic z n ą ś m ie r c ią c z ło w ie k a , k t ó r y b ę d ą c w a s p e k c ie o r g a n iz a c ji m a te r ii u z a le ż n io n y o d p r z y r o d y , co w ię c e j, b ę d ą c w p e w n y m s e n s ie tw o r e m p r z y r o d y — p o d le g a , c h c e czy n ie ch ce. p r a w o m p r z y r o d y . O s ta te c z n y m r e z u l t a t e m p o d le g a n i a

137