Środki tymczasowe

Artykuły 267–271 KN dotyczyły uregulowania na czas procesu roz-wodowego następujących kwestii:

1) opieki nad dziećmi;

2) miejsca zamieszkania żony;

3) alimentów;

4) zabezpieczenia ruchomości należących do majątku wspólnego.

Artykuł 267 KN stanowił, że co do zasady w czasie procesu dzieci powinny pozostawać pod pieczą ojca niezależnie od tego, czy jest on po-wodem, czy pozwanym. Była to zatem reguła odmienna od przewidzia-nej w art. 302 KN, w myśl którego po orzeczeniu rozwodu dzieci zosta-ną powierzone małżonkowi niewinnemu. W obu sytuacjach trybunał, kierując się dobrem dzieci, mógł odstąpić od zasady ogólnej (na wniosek rodziny lub prokuratora, a w myśl art. 267 KN także matki). W praktyce jednak rozstrzygnięcia dotyczące opieki nad dziećmi w czasie procesu nie zdarzały się zbyt często (zapewne nieraz strony załatwiały te

spra-t. 110, k. 17–17v; KAR, t. 33, s. 313; TCKrak, t. 250, sprawa małżonków Czajkowskich nr 83 [bns].

58 TCKal, t. 22, k. 194v, t. 330, k. 113, t. 738, s. 191 i 278.

59 TCKal, t. 305, k. 223.

60 J. A. Rogron, Kodex postępowania cywilnego..., t. 1, s. 273.

61 TCKal, t. 305, k. 223.

62 TCKal, t. 295, k. 70.

wy polubownie). Jeśli już trybunał miał rozstrzygnąć w kwestii opieki w czasie procesu, to raczej trzymał się zasady, że piecza powinna zostać powierzona ojcu, nawet gdy to żona była powódką⁶³.

Drugim problemem do rozwiązania na czas procesu było miejsce zamieszkania żony. Wypada tu przypomnieć dyspozycję art. 214 KN:

Żona obowiązaną jest mieszkać z  mężem i  iść za nim wszędzie, gdzie mu się mieszkać podoba. Mężatka nie mogła zatem samowolnie, nawet w  sytuacji konfliktowej, opuścić domu męża. W  trakcie procesu roz-wodowego jednak zasada ta nie obowiązywała. Należy się domyślać, że często już w momencie składania skargi rozwodowej małżonkowie nie mieszkali razem (zresztą nierzadko faktycznym powodem wszczęcia procesu było opuszczenie jednego małżonka przez drugiego). Sugeru-ją to wskazane na początku każdego protokołu miejsca zamieszkania stron, które bywają różne. Zapewne najczęściej żona przeprowadzała się do rodziny; zdarzało się też, że znajdowała schronienie w klasztorze⁶⁴. Omawianej tu kwestii częstokroć w ogóle nie poruszano, choć bywało i tak, że w wyroku przedstanowczym⁶⁵ trybunał zatwierdzał miejsce za-mieszkania obrane przez rozwodzącą się żonę⁶⁶. Zdarzyło się też orze-czenie, w myśl którego – zapewne ze względu na złą sytuację finasową podsądnych – powódka w domu pozwanego w jednej osobnej izbie miesz-kać powinna⁶⁷.

63 TCKal, t. 1, k. 256, t. 2, s. 265, t. 23, k. 128v. Choć zdarzyło się też, że zarząd dzieć-mi powierzono matce – na przykład: TCKal, t. 8, k. 205–205v (w tej sprawie raczej nie było wyboru, ponieważ miejsce pobytu pozwanego było nieznane); podobnie:

TCKal, t. 8, k. 185v: A dziecko które pozwana przy piersiach trzyma u niej się pozo-stawia; analogicznie: TCKal, t. 37, k. 266–266v (w tym przypadku mąż był ubogi, co potwierdzało odpowiednie zaświadczenie, ale mimo tego domagał się wydania dzieci).

64 KAR, t. 22, s. 376; Krakowskie sądy wyższe, t. 307: Sentencjonarz sądu apelacyjnego (1823), s. 5; Cyrkuł I, t. 16, s. 2; TCKal, t. 738, s. 389.

65 Wyrok przedstanowczy (jugement interlocutoire) było to orzeczenie nakazujące przeprowadzenie dowodu, sprawdzenia lub instrukcji. Por. J. A. Rogron, Kodex po-stępowania cywilnego..., t. 2, s. 563; H. Krzyżanowski, Zasady popo-stępowania..., s. 269.

We współczesnym polskim postępowaniu cywilnym tego rodzaju orzeczenia mają formę postanowień (art. 236 ustawy z 17 listopada 1964 roku – Kodeks postępowania cywilnego).

66 TCKal, t. 299, k. 246. W jednej z nielicznych zachowanych skarg rozwodowych zna-lazł się wniosek o upoważnienie do opuszczenia domu męża (Cyrkuł II, t. 99, k. 261).

67 TCKal, t. 1, k. 256, t. 2, s. 265; podobnie: TCKal, t. 8, k. 185v: Pomieszkanie i opał oprócz tego pozwanej jak dotychczas powód dawać ma. Zdarzyło się i przeciwnie, to znaczy mąż w trakcie procesu mieszkał w domu żony – por. KAR, t. 40, s. 7. Por. też:

Cyrkuł I, t. 63, s. 117–118; Cyrkuł III, t. 94, k. 11.

W związku z rozłączeniem się małżonków pojawiała się nieuchronnie kwestia utrzymania żony w czasie procesu. W tym miejscu przypomnie-nia wymaga, że wedle Kodeksu Napoleona ustawowym ustrojem mająt-kowym małżeńskim była wspólność (art. 1400 KN)⁶⁸, a zarząd całością majątku pozostawał w  rękach męża (art. 1421 KN). Samo wniesienie skargi rozwodowej nie powodowało – rzecz jasna – ustania wspólności.

Pamiętać jednak wypada, że wśród ziemiaństwa, z którego wywodziła się znaczna część rozwodzącej się populacji, rozpowszechnione były intercyzy i różne modele rozdzielności majątkowej. Zdarzało się zatem, że nie było powodów do składania wniosku o alimenty na czas procesu, gdyż żona sama zarządzała swoim majątkiem (art. 1536 KN)⁶⁹. Podob-nie wniosek taki był bezprzedmiotowy, gdy pozwany Podob-nie dysponował żadnym majątkiem lub przebywał w nieznanym miejscu. W tej ostat-niej sytuacji wchodziło jednak w grę upoważnienie żony do korzystania z jego funduszy⁷⁰. Zdarzało się również określenie wysokości alimentów na drodze pozasądowej⁷¹.

Co prawda art. 268 KN mówił wyłącznie o  alimentach (pension alimentaire), ale w aktach sądowych spotykamy się również z upoważ-nianiem żon do pobierania procentów od sum posagowych⁷². Alimenty przyznawano przeważnie ze skutkiem wstecznym (od dnia wniesienia skargi), a wysokość ich była zróżnicowana⁷³.

68 W Królestwie uległo to jednak zmianie wraz wejściem w życie art. 75 Prawa o usta-leniu własności dóbr nieruchomych, o  przywileiach i  hypotekach w  mieysce tytułu XVIII. księgi III. kodexu cywilnego (Dziennik Praw, t. 5, s. 293 i n.). Ustrojem ustawo-wym stał się wówczas rząd posagowy.

69 TCKal, t. 6, k. 433v, t. 10, k. 19v.

70 TCKal, t. 8, k. 205v.

71 Archiwum Państwowe w Warszawie, Kancelaria Jana Wincentego Bandtkie pisarza aktowego Królestwa Polskiego [zespół: 72/667/0], t. 20 (d. 8b), akt nr 765.

72 TCKal, t. 23, k. 264v, t. 298, k. 281.

73 Wyrok z 3 marca 1812 roku: 300 talarów pruskich rocznie od dnia wniesienia skargi płatne kwartalnie (TCKal, t. 299, k. 246). Wyrok z 3 lipca 1812 roku: po cztery talary na miesiąc alimentów od pozwanego przyznaje i ażeby te jej regularnie co miesiąc począwszy od zaniesienia skargi o rozwód to jest od dnia 6 czerwca roku 1811 pod ostrością egzekucji sądowej wypłacał nakazuje (TCKal, t. 300, k. 208). Wyrok z 1 grud-nia 1812 roku: 25 talarów miesięcznie płatne od dz 1 grud-nia wniesiez 1 grud-nia skargi (TCKal, t. 301, k. 498). Na rozprawie publicznej 8 grudnia 1816 roku wciągnięto do protokołu ugodę stron co do alimentów w wysokości 40 złotych miesięcznie (TCKal, t. 304, k. 141).

Wyrok z 29 stycznia 1817 roku: 50 talarów miesięcznie od dnia rozpoczęcia rozwodu (TCKal, t. 738, s. 97). Wyrok z 16 grudnia 1824 roku: 24 złote miesięcznie (TCKal, t. 333, k. 652v). Wyrok z 14 stycznia 1823 roku: 30 złotych [Krakowskie sądy wyższe, t. 307: Sentencjonarz sądu apelacyjnego (1823), s. 5]. Ponieważ pojawiły się tu różne

Ostatnim ze środków tymczasowych było dokonanie spisu rucho-mości należących do wspólności majątkowej małżeńskiej (art. 270 KN), co miało zapobiec ewentualnemu umniejszeniu majątku przez męża.

Nieczęsto jednak korzystano z tej możliwości⁷⁴.

3.1.5. Etap po dopuszczeniu skargi