Czynności bezpośrednio poprzedzające wydanie wyrokuwydanie wyroku

Po zakończeniu postępowania dowodowego trybunał wyznaczał rozprawę publiczną poprzedzającą bezpośrednio wydanie wyroku.

Przed tą – co do zasady ostatnią – rozprawą akta były ponownie przed-stawiane prokuratorowi i po raz wtóry wyznaczano sędziego referen-ta (art. 256 KN). Referenci przygotowywali sprawozdania na piśmie¹⁷⁴ i przedstawiali je na rozprawie. Następnie udzielano głosu stronom, a na końcu prokuratorowi (art. 257 KN). Strony i prokurator przedstawiali swoje stanowiska (konkluzje) na piśmie¹⁷⁵.

Przed wydaniem wyroku sędziowie formułowali kwestie prawne, czyli problemy, które musieli rozstrzygnąć. Miało to zapewne na celu ułatwienie narady i  zapobieżenie wydaniu orzeczenia, które nie roz-strzygnęłoby wszystkich istotnych zagadnień. Przykładowo: w toczącej się w Kaliszu sprawie małżonków Rzewuskich postawiono następujące pytania:

Czyli zarzuty skargi są udowodnione?

Czyli zatem rozwód ma być wyrzeczony?

Czyli na przypadek wyrzeczenia rozwodu korzyści dla powódki z mał-żeństwa tego wypływać mogące onej zastrzeżone być mają?

Czyli układ względnie dzieci pomiędzy małżonkami Rzewuskimi na przypadek wyrzeczenia rozwodu zawarty ma być zachowany?

Kto koszta ponieść [będzie] zobowiązany?¹⁷⁶

174 Na przykład: TCKrak, t. 205: Księga II wyroków cywilnych... Wydział I. Nr 126–249, sprawa małżonków Bucholtzów rozpoznana dnia 30 maja 1832 roku [bns].

175 Na przykład: TCKrak, t.  194: Księga III wyroków cywilnych... Wydział I, s.  473;

TCKal, t. 55, k. 35–35v. Przykład wpisania osnowy konkluzji do protokołu: TCKal, t. 330, k. 490; Cyrkuł III, t. 110, k. 67v i n. Ignacy Stawiarski twierdzi, że pisma tego rodzaju przedkładano już po wydaniu wyroku (Postrzeżenia nad procedurą sądo-wą różnych krajów i czasów, [w:] Ogulna Ordynacya Sądowa dla Państw Pruskich, Warszawa 1809, t. 2, s. XLII–XLIII); A. Łabęcki, Krótki rys processu stosownego do Kodexu Napoleona, przedstawiony z zlecenia JW. ministra sprawiedliwosci z przyłą-czeniem nót i stosownych artykułów, Warszawa 1808, s. 9 (przypis dotyczący art. 142).

176 TCKal, t. 15, k. 11–11v. Inne przykłady: KAR, t. 24, s. 75; Cyrkuł III, t. 111, s. 41.

Literalna wykładnia art. 141 kod. proc., który zostanie omówiony poniżej, sugerowałaby rozdzielenie kwestii dotyczących stanu faktycz-nego od zagadnień prawnych. W praktyce jednak tak się nie działo¹⁷⁷.

O procedowaniu sądu podczas narad źródła milczą, gdyż rzeczą na-turalną jest, że z tego rodzaju czynności nie sporządza się protokołu¹⁷⁸. Informacje o przebiegu narady pojawiały się w księgach sądowych tylko wówczas, gdy na skutek braku większości głosów nie było możliwe wy-danie rozstrzygnięcia i okazywało się konieczne – w myśl art. 118 kod.

proc. – przybranie dodatkowej osoby do składu orzekającego. Takie sy-tuacje zdarzały się jednak bardzo rzadko¹⁷⁹.

3.4. Wyroki

Kształt wyroków wydawanych przez trybunały pierwszej instancji został uregulowany przede wszystkim w  art. 138, 141, 142 i  146 kod.

proc. Trzeba przy tym zauważyć, że prawodawca odróżniał oryginał wyroku (minute) od odpisu (rédaction), które pod względem treści nie były zupełnie tożsame.

Zawartość odpisu została szczegółowo opisana w art. 141 kod. proc., w myśl którego wyrok musiał obejmować¹⁸⁰:

1) nazwiska sędziów;

2) nazwisko prokuratora (o ile brał udział w sprawie – co w proce-sach rozwodowych było regułą);

3) nazwiska obrońców;

4) imiona, nazwiska, powołanie¹⁸¹ i miejsce zamieszkania stron;

5) żądania stron;

177 Tak też: H. Krzyżanowski, Zasady postępowania..., s. 334.

178 J. A. Rogron, Kodex postępowania cywilnego..., t. 1, s. 221. Na temat współczesne-go polskiewspółczesne-go postępowania por. Kodeks postępowania cywilnewspółczesne-go. Komentarz, red.

A. Góra-Błaszczykowska, Warszawa 2016, t. 1, s. 861 (art. 324).

179 Na przykład: TCKal, t. 731, s. 201.

180 La rédaction des jugements contiendra les noms des juges, du procureur impérial, s’il a été entendu, ainsi que des avoués ; les noms, professions et demeures des parties, leurs conclusions, l’exposition sommaire des points de fait et de droit, les motifs et le dispositif des jugements. Te same wymagania formalne dotyczyły wszystkich rodza-jów wyroków. Por. J. A. Rogron, Kodex postępowania cywilnego..., t. 1, s. 217–219.

W niniejszym podrozdziale koncentruję się na wyrokach stanowczych (jugements définitifs), czyli rozstrzygających sprawę co do meritum.

181 Na temat słowa profession patrz: rozdział 6.

6) punkta czynu (points de fait);

7) punkta prawa (points de droit);

8) motywa;

9) rozstrzygnięcie¹⁸².

Zatem inaczej niż we współczesnej Polsce rozstrzygnięcie znajdo-wało się po uzasadnieniu. Z  kolei motywa¹⁸³ (uzasadnienie) poprze-dzały wyodrębnione punkta czynu i  punkta prawa, które posługując się współczesnym polskim językiem prawniczym, należałoby nazwać zagadnieniami faktycznymi (niezbędnymi dla ustalenia stanu faktycz-nego okolicznościami podlegającymi dowodzeniu) oraz zagadnieniami prawnymi¹⁸⁴.

Jak już wspomniałem, kwestie te często spisywano w formie pytań bezpośrednio przed wydaniem wyroku. W samej treści werdyktu były one omawiane przeważnie zdawkowo¹⁸⁵, chyba żeby za takowe uznać obszerne cytaty z zeznań świadków – czasem przytaczane in extenso¹⁸⁶. Przeważnie były one jednak pozbawione jakichkolwiek rozważań sądu (w szczególności nie wyjaśniano w nich, dlaczego sąd dał wiarę świad-kom, a nie pozwanemu) – trybunał zazwyczaj ograniczał się do krótkiej adnotacji, że na podstawie inkwizycji zarzuty skargi zostały udowod-nione¹⁸⁷.

Na uwagę zasługuje okoliczność, że Code de procédure w przeciwień-stwie do francuskiego kodeksu postępowania karnego z 1808 roku¹⁸⁸ nie

182 Termin dispositif des jugements sprawił tłumaczom sporo kłopotów. W roku 1807 Antoni Łabęcki przełożył go jako nakazy dekretów, a w 1810 jako sentencya. Tego ostatniego terminu użył również Stanisław Zawadzki. Niemniej jednak, ponieważ we współczesnym polskim języku prawnym (art. 325 ustawy z 17 listopada 1964 roku – Kodeks postępowania cywilnego) termin sentencja ma znacznie szersze znaczenie, jako polski odpowiednik dispositif des jugements używam słowa rozstrzygnięcie.

183 Ignacy Stawiarski podaje, że w myśl wykształconej w Polsce praktyki motywa spo-rządzano wyłącznie, gdy któraś ze stron wniosła o  wydanie uwierzytelnionego odpisu orzeczenia (I. Stawiarski, Postrzeżenia nad procedurą sądową różnych kra-jów i czasów, [w:] Ogulna Ordynacya Sądowa dla Państw Pruskich, Warszawa 1809, t. 2, s. XLII–XLIII). Przeprowadzona kwerenda nie pozwala na sfalsyfikowanie tego twierdzenia.

184 Por. H. Krzyżanowski, Zasady postępowania..., s. 334.

185 Przykład stosunkowo szczegółowego opisania rozumowań, które doprowadziły sąd do ustalenia stanu faktycznego: TCKal, t. 33, k. 125 i n.

186 Na przykład: KAR, t. 94, s. 6 i n.

187 Na przykład: Cyrkuł III, t. 110, k. 45v.

188 Art. 163. Na temat różnic pomiędzy obydwiema procedurami: P. J. Thomine-Desma-zures, Commentaire sur le Code de procédure civile, Bruxelles 1838, t. 1, s. 189.

nakazywał wprost podania podstawy prawnej orzeczenia. Niemniej jednak polskie sądy przeważnie wskazywały numery artykułów, na ba-zie których wyrokowały (acz zdarzały się tu błędy pisarskie¹⁸⁹).

Ponadto odpisy opatrywano w intytulację i zakończenie w imieniu panującego (art. 146 kod. proc.). W Księstwie Warszawskim intytulacja brzmiała następująco: Fryderyk August z Bożej Łaski Król Saski Książę Warszawski wszem wobec i każdemu z osobna komu o tym wiedzieć na-leży wiadomo czynimy...¹⁹⁰. Po rozpoczęciu okupacji Księstwa klauzula ta została zmieniona na następującą: W imieniu Rady Najwyższej Tym-czasowej Księstwa Warszawskiego...¹⁹¹. Z kolei w Królestwie Polskim: My Aleksander Pierwszy Cesarz Wszech Rossyi Król Polski...¹⁹². A  w  Wol-nym Mieście Krakowie: W imieniu Rządu Wolnego Niepodległego i Ści-śle Neutralnego Miasta Krakowa i Jego Okręgu...¹⁹³. Po inkorporowaniu Rzeczypospolitej Krakowskiej do monarchii habsburskiej wyroki zaczę-ły wychodzić w imieniu cesarzy austriackich¹⁹⁴. Po włączeniu zachod-nich departamentów Księstwa Warszawskiego do Prus na mocy decyzji kongresu wiedeńskiego omawiana formuła brzmiała na tych obszarach:

W imieniu Najjaśniejszego Fryderyka Wilhelma Króla Pruskiego Wiel-kiego Xiążecia PoznańsWiel-kiego...¹⁹⁵.

W zakończeniu wyciągu głównego umieszczano następującą klau-zulę egzekucyjną:

Zalecamy i  rozkazujemy wszystkim komornikom sądowym, od któ-rychby się tego domagano, aby akt (lub wyrok) ten wyegzekwowali, –  Prokuratorom Królewskim, aby tego dopilnowali, –

Kommendan-189 Na przykład: Cyrkuł III, t. 111, s. 42 (podano art. 224 zamiast 229 KN); TCKal, t. 741, s. 123 (art. 230 zamiast 229 KN).

190 Archiwum Państwowe w Łodzi: Urząd Stanu Cywilnego Parafii Rzymskokatolickiej w Łowiczu – Kolegiata [zespół: 39/1571], t. 12, wyrok rozwodowy dotyczący małżeń-stwa Böhmów [bns]. Nieco odmienne brzmienie klauzuli: TCByd, t. 3, k. 29. Słowa wszem wobec i każdemu z osobna komu o tym wiedzieć należy wiadomo czynimy po-zostały w klauzuli i w późniejszych okresach.

191 Cyrkuł II, t. 99, k. 3. Nie obyło się bez kontrowersji, ponieważ wielu sędziów uwa-żało, że pomimo okupacji wiąże ich przysięga złożona Fryderykowi Augustowi i że pozostaje on ich monarchą (J. Przygodzki, Rada Najwyższa Tymczasowa Księstwa Warszawskiego 1813–1815. Organizacja i działalność, Wrocław 2002, s. 103 i n.).

192 Cyrkuł II, t. 99, k. 55.

193 Krakowskie sądy wyższe, t. 266: Wyroki cywilne Sądu Apelacyjnego 1830, s. 363.

194 Na przykład: KAR, t. 114, s. 31, t. 117, s. 31.

195 TCByd, t. 14, s. 1.

Ilustracja 3.1. Wyrok trybunału pierwszej instancji województwa mazowieckiego. Cyrkuł II, t. 99, s. 74.

tom i Urzędnikom siły zbrojnej, aby dodali pomocy wojskowej, gdy oto prawnie wezwani będą¹⁹⁶.

Redakcję wyroku układano na podstawie pism złożonych w sprawie (art. 142 kod. proc.). Dokumentów tych nie należało jednak przepisywać do redakcji in extenso, lecz dokonywać ich streszczenia¹⁹⁷.

Na podstawie zachowanych odpisów wyroków w sprawach rozwodo-wych można wnioskować, że wymagane prawem formalności były za-chowywane. Wątpliwości budzi jednak okoliczność, czy przestrzegano oczekiwanej przez prawodawcę sekwencji czynności. Sam tekst Code de procédure nie wymieniał wprawdzie tak szczegółowo elementów minute jak rédaction, niemniej można przyjąć, że oryginał winien zawierać te same elementy co wypis – z wyjątkiem intytulacji i klauzuli egzekucyj-nej (art. 146 kod. proc.)¹⁹⁸. Zatem już w momencie ogłoszenia winno ist-nieć uzasadnienie¹⁹⁹ (chociażby w wersji skróconej). Tymczasem w Pol-sce motywa przygotowywano dopiero, gdy któraś ze stron o to wniosła.

Co więcej, dopiero wówczas trybunał zwracał się do pełnomocników stron o przedłożenie ich stanowisk na piśmie²⁰⁰. Istniała też praktyka – skrytykowana w 1830 roku przez Komisję Rządową Sprawiedliwości –

196 Prawo cywilne obowiązujące w Królestwie Polskiem, wyd. S. Zawadzki, Warszawa 1861, t. 2, s. 235. W praktyce wzór był na różne sposoby modyfikowany. Przykła-dowo: Zalecamy i rozkazujemy wszystkim komornikom, od którychby się tego doma-gano, aby niniejszy wyrok wyexekwowali, prokuratorom jeneralnym i prokuratorom przy trybunałach – aby tego dopilnowali, wszystkim komendantom i urzędnikom siły zbrojnej, aby dodali pomocy wojskowej, gdy o to nich prawne zajdzie wezwanie (Cyr-kuł III, t. 110, k. 24–24v).

197 Prawo cywilne obowiązujące w Królestwie Polskiem..., t. 2, s. 234, przypis; H. Krzyża-nowski, Zasady postępowania..., s. 333. Por. Rozporządzenie co do sposobu wprowa-dzania spraw przez obrońców i składania redakcji do wyroków, [w:] Zbiór Przepisów Administracyjnych Królestwa Polskiego, Wydział Sprawiedliwości, Warszawa 1867, cz. 2, t. 8, s. 105 i n.

198 J. A. Rogron, Code de procédure civile expliqué par ses motifs, par des exemples, et par la jurisprudence : avec la solution, sous chaque article, des difficultés, ainsi que des principales questions que présente le texte, et la définition de tous les termes de droit, Paris 1841, s. 53 (ze względu na niedoskonałość tłumaczenia odwołuję się w tym miej- scu do oryginału); W. Sobociński, Historia ustroju i prawa..., s. 265, przypis 80.

199 H. Chwalibóg, Wykład kodexu..., s. 189; J. Szymanowski, Wykład kodeksu postępo-wania cywilnego, Warszawa 1866, t. 1, s. 270.

200 I. Stawiarski, Postrzeżenia nad procedurą..., s. LXII–LXIII. To, że istotnie zachodzi-ła w tym zakresie różnica pomiędzy Francją i Polską, sugeruje też Hieronim Krzy-żanowski (Zasady postępowania..., s. 281). Praktykę sporządzania motywów wiele miesięcy, a nawet lat po wydaniu wyroku skrytykował Hipolit Chwalibóg (Wykład kodexu..., s. 190).

zgodnie z którą pisarz przedstawiał motywa jedynie sędziemu prezydu-jącemu. Nie oczekiwano przy tym, by pozostali członkowie kompletu orzekającego się z nimi zapoznali²⁰¹.

Wyroki były podpisywane jedynie przez sędziego prezydującego i  przez pisarza. Pozostali sędziowie nie składali podpisów, ale o  ich obecności czyniono adnotację²⁰². Odnotowywano również stawiennic-two prokuratora.