Postępowanie apelacyjne

Postępowanie apelacyjne w sprawach rozwodowych zostało uregu-lowane przede wszystkim w Code de procédure. W Kodeksie Napoleona znalazło się tylko kilka przepisów modyfikujących ogólne zasady

pro-233 F. Słotwiński, Rys postępowania cywilnego w sądach wolnego miasta Krakowa porów-nany z postępowaniem cywilnem w sądach galicyjskich, Kraków 1844, s. 61; J. Szyma-nowski, Wykład..., t. 1, s. 712.

234 J. Szymanowski, Wykład..., t. 1, s. 716 i n. Co do zasady nie było wymagane, aby sąd zatwierdzał ugodę (por. art. 249 kod. proc. a contrario).

235 Archiwum Państwowe w Warszawie: Kancelaria Jana Wincentego Bandtkie pisarza aktowego Królestwa Polskiego [zespół: 72/667/0], t. 9 (d. 4b), akt nr 352.

cedury (przypomnijmy, że postępowanie pierwszoinstancyjne zostało unormowane autonomicznie w kodeksie cywilnym, a kodeks procedury miał zastosowanie w stosunkowo niewielkim zakresie). W przypadku rozwodu z  przyczyny oznaczonej modyfikacje ograniczyły się do na-kazania, aby sprawy rozwodowe były traktowane przez sąd apelacyj-ny jako nagłe, oraz do zmiaapelacyj-ny zasad liczenia terminu na zaskarżenie wyroku zaocznego (art. 262 i 263 KN). Nieco dalej idące modyfikacje dotyczyły zasad zaskarżania rozwodów orzeczonych na wspólny wnio-sek (art. 291–293 KN). Przede wszystkim apelację – aby była formalnie prawidłowa – musieli wywieść oboje małżonkowie w osobnych aktach.

Na ziemiach polskich funkcjonowały dwa sądy rozpoznające takie apelacje: w Warszawie w latach 1808–1825 (dla całego Księstwa War-szawskiego, a  następnie Królestwa Kongresowego) oraz w  Krakowie w latach 1816–1852 dla Rzeczypospolitej Krakowskiej. Właściwa spuści-zna warszawskiego sądu apelacyjnego została spalona przez Niemców w czasie ostatniej wojny. Niemniej jednak nieco światła na jego działal-ność rzucają zachowane akta stanu cywilnego i załączniki do nich oraz wzmianki w księgach sądowych (szczególnie kaliskich). Z kolei księgi krakowskiego sądu apelacyjnego zachowały się w komplecie, acz do dziś nie zostały uporządkowane (patrz: przypis do wykazu skrótów). Kwe-rendą objąłem sentencjonarze tego sądu za lata 1816–1832 (tomy WM 301 – WM 315). Udało się znaleźć 42 wyroki zapadłe w sprawach rozwo-dowych²³⁶. (Niestety, nie wszystkie tomy mogły – z uwagi na stan zacho-wania – zostać udostępnione).

Liczba spraw rozwodowych w krakowskim sądzie apelacyjnym (po-dobnie zresztą jak i w tamtejszym trybunale) wykazywała zdecydowanie tendencję spadkową. W latach 1816–1823 ogłoszono 36 takich wyroków, podczas gdy w  latach 1824–1831 zaledwie sześć. Trzynaście wyroków dotyczyło orzeczenia samego rozwodu, pozostałe 29 – spraw incyden-talnych (dopuszczenie świadków, alimenty, opieka nad dziećmi). Pod-kreślić wypada, że konfliktami pomiędzy niektórymi małżonkami sąd apelacyjny zajmował się wielokrotnie (spory pomiędzy Magdaleną i An-tonim Himanowskimi trafiły na wokandę przeszło 10 razy). W 16 przy-padkach sąd apelacyjny utrzymał zaskarżone orzeczenie, w 26 dokonał

236 Zważywszy na brak spisów w części jednostek oraz słabą czytelność niektórych wpi-sów, nie można wykluczyć możliwości, że nie udało się odnaleźć wszystkich wyro-ków.

w nim mniejszych lub większych zmian (należy przy tym zaznaczyć, że często zaskarżano kilka rozstrzygnięć sądu pierwszej instancji równo-cześnie, a następnie sąd odwoławczy decydował o nich w jednym wy-roku). Wśród omawianych wyroków przeważają orzeczenia dotyczące rozstrzygnięć trybunału pierwszej instancji, acz zdarzają się również takie, w których rozpoznano opozycje przeciwko wyrokom zaocznym samego sądu apelacyjnego.

Spośród 13 wyroków rozstrzygających o  rozwodzie jako takim w siedmiu przypadkach zatwierdzono wyrok trybunału (chociaż w czę-ści zmodyfikowano podstawę rozstrzygnięcia)²³⁷, w  dwóch zmieniono wyrok trybunału i dopuszczono rozwód²³⁸. Dwa wyroki dotyczyły czasu próby uregulowanego w art. 259 KN. W jednym przypadku sąd apela-cyjny uchylił orzeczony przez trybunał rozwód i wyznaczył okres pró-by²³⁹, w drugim odwrotnie: sąd apelacyjny uchylił okres próby orzeczony przez trybunał i polecił rozpoznać sprawę ponownie w pierwszej instan-cji²⁴⁰. Co do dwóch ostatnich orzeczeń dotyczących rozwodu: w jednym przypadku oddalono skargę rozwodową²⁴¹, a w drugim uchylono wyrok rozwodowy z powodu uchybień formalnych w postępowaniu pierwszo-instancyjnym²⁴². Na tej podstawie można stwierdzić, że orzecznictwo sądu apelacyjnego nie wpływało istotnie na globalną liczbę rozwodów ani in plus, ani in minus.

Pozostałe rozstrzygnięcia krakowskiego sądu apelacyjnego z zakre-su spraw rozwodowych dotyczyły kwestii wpadkowych. W tym miejscu wypada zaznaczyć, że w ówczesnej terminologii prawniczej nie odróż-niano w warstwie nazewnictwa orzeczeń merytorycznych (dla których współczesne polskie ustawy procesowe rezerwują nazwę wyrok) od orze-czeń niedotyczących bezpośrednio meritum sprawy (które współczesny polski ustawodawca nazywa przeważnie postanowieniami). Code de pro-cédure na określenie rozstrzygnięć obu kategorii używał tych samych

237 Krakowskie sądy wyższe, t.  301: Sentencjonarz sądu apelacyjnego, s.  4–5, 101 i 165–166, t. 302: Sentencjonarz sądu apelacyjnego, s. 70, t. 307: Sentencjonarz sądu apelacyjnego, s. 185; KAR, t. 27, s. 77 i n., t. 52, s. 3 i n.

238 Krakowskie sądy wyższe, t. 301: Sentencjonarz sądu apelacyjnego, s. 100, t. 302: Sen-tencjonarz sądu apelacyjnego, s. 12–13.

239 Krakowskie sądy wyższe, t. 302: Sentencjonarz sądu apelacyjnego, s. 12–13.

240 KAR, t. 58, s. 161.

241 Krakowskie sądy wyższe, t. 307: Sentencjonarz sądu apelacyjnego, s. 68–69.

242 Krakowskie sądy wyższe, t. 303: Sentencjonarz sądu apelacyjnego, s. 175 i n.

terminów, to jest jugement (w sądzie pokoju i trybunale pierwszej in-stancji) oraz arrêt (w sądzie apelacyjnym). W polskim języku prawnym rozróżnienie to jednak nie przyjęło się i jako tytułu wszelkich orzeczeń używano zamiennie terminów wyrok i dekret, acz w celu dookreślenia ich przedmiotu nazwano je między innymi stanowczymi, przedstanow-czymi czy przygotowawprzedstanow-czymi²⁴³. Procedura francuska przewidywała dwa podstawowe, zwyczajne środki zaskarżenia wyroków. Były to apela-cja (appel) rozpatrywana przez sąd hierarchicznie wyższy oraz opozyapela-cja (opposition) rozpoznawana przez ten sam sąd, który wydał zaskarżone orzeczenie²⁴⁴. Opozycja, która mogła zostać skierowana przeciwko wy-rokowi zaocznemu, odpowiada w przybliżeniu instytucji sprzeciwu we współczesnym polskim procesie cywilnym. Należy zwrócić uwagę na to, że nie istniało rozróżnienie terminologiczne pomiędzy środkiem słu-żącym zaskarżeniu orzeczenia merytorycznego (współcześnie: apelacja) a orzeczenia niemerytorycznego (współcześnie: zażalenie). W praktyce pisma zawierające zarzuty przeciwko wyrokom tytułowano przeważnie:

wywody uciążliwości²⁴⁵.

Krakowski sąd apelacyjny w badanym okresie wydał przeszło 20 wy-roków w sprawach incydentalnych. W około 2/3 przypadków zmodyfi-kował lub uchylił zaskarżone rozstrzygnięcie, a w 1/3 spraw zatwierdził wcześniejszy wyrok. Wśród spraw incydentalnych najliczniejszą grupę stanowiły spory dotyczące postępowania dowodowego²⁴⁶. Zdarzały się też kwestie rozliczeń majątkowych²⁴⁷, alimentów na czas procesu rozwo-dowego²⁴⁸, opieki nad dziećmi²⁴⁹ czy miejsca zamieszkania żony

w trak-243 J. A. Rogron, Kodex postępowania cywilnego..., t. 1, s. 218–220.

244 Tamże, s. 53.

245 Na przykład: Krakowskie sądy wyższe, t.  241: Wyroki cywilne sądu apelacyjnego (1819), s.  719. Choć zdarzało się również użycie terminu apelacja – na przykład:

TCKrak, t. 430: Księga II wyroków cywilnych. Wydział III. Nr 86–176, sprawa nr 105 [bns].

246 Na przykład: Krakowskie sądy wyższe, t. 301: Sentencjonarz sądu apelacyjnego (1817), s. 76.

247 Na przykład: tamże, s. 101.

248 Na przykład: Krakowskie sądy wyższe, t. 306: Sentencjonarz sądu apelacyjnego (1822), s. 169–170.

249 Na przykład: tamże, s. 44.

cie procesu rozwodowego²⁵⁰. Często zaskarżano kilka postanowień jednocześnie (na przykład dotyczących słuchania świadków i zarzutu pojednania²⁵¹).

Jak już wspomniałem, o działalności warszawskiego sądu apelacyj-nego mamy jedynie szczątkowe informacje²⁵². Pewne pojęcie o liczbie zaskarżanych w Księstwie Warszawskim i w Królestwie Kongresowym wyroków rozwodowych daje analiza aktów ogłoszenia rozwodu sporzą-dzonych przez urzędników stanu cywilnego. Otóż w Płocku w latach 1810–1825 sporządzono 46 aktów rozwodu – 40 na podstawie wyroków miejscowego trybunału, 6 na podstawie wyroków sądu apelacyjnego²⁵³. W Kielcach proporcja ta wyniosła 14 do 2 (lata 1820–1824)²⁵⁴, a w pierw-szej z gmin warszawskich 50 do 7²⁵⁵. Jak już nadmieniałem, także w spu-ściźnie trybunału kaliskiego znajdujemy wzmianki o wyrokach zmie-nionych przez sąd apelacyjny²⁵⁶. Są one jednak nieliczne, co sugeruje, że wyroki kaliskiego sądu nie były często zaskarżane. Niejednokrotnie natomiast spotyka się informacje o zrzeczeniu się apelacji przez stro-ny²⁵⁷ (a sporadycznie i o jej wycofaniu²⁵⁸). Zatem prawdopodobnie nie tylko w Wolnym Mieście Krakowie, ale także w Księstwie Warszawskim i w Królestwie Kongresowym rzadko apelowano przeciwko wyrokom

250 Na przykład: Krakowskie sądy wyższe, t.  303: Sentencjonarz sądu apelacyjnego (1819), s. 180–183.

251 Krakowskie sądy wyższe, t. 303: Sentencjonarz sądu apelacyjnego (1819), s. 326–327.

252 Na przykład: wyrok sądu apelacyjnego uchylający wyrok trybunału cywilnego pierwszej instancji województwa mazowieckiego z  powodu błędów w  ustaleniach faktycznych (Cyrkuł III, t. 110, k. 67 i n.).

253 Archiwum Państwowe w Płocku: Akta stanu cywilnego Gminy Płock, powiat płocki [zespół: 50/357], t. 40, 47, 80 i 82.

254 Archiwum Państwowe w Kielcach: Akta Urzędnika Stanu Cywilnego Powiatu Kie-leckiego [zespół: 21/1143/0], t. 1–6.

255 Cyrkuł I.

256 Na przykład: TCKal, t. 311, k. 313–314v. W tym przypadku sąd apelacyjny uchylił orzeczenie wyznaczające czas doświadczenia na podstawie art. 259 KN i nakazał po-nowne rozpatrzenie sprawy. Z kolei w sprawie rozwodowej małżonków Biernackich trybunał kaliski oddalił skargę, ale orzeczenie to zostało zmienione na rozwód przez sąd apelacyjny (Archiwum Państwowe w Łodzi: Akta stanu cywilnego Parafii Rzym-skokatolickiej w Wieluniu [zespół: 39/1719/0], t. 24a, s. 5).

257 Odnośne wzmianki często spotykamy w aktach rozwodu – na przykład: Cyrkuł I, t. 57, k. 70v. Kwerenda ujawniła też akty notarialne dotyczące tego przedmiotu: KAR, t. 9, s. 95 i 243–245; Archiwum Państwowe w Warszawie: Kancelaria Jana Wincen-tego Bandtkie pisarza aktowego Królestwa Polskiego [zespół: 72/6670], t. 25 (d. 10b), akt nr 978 dotyczące małżonków Błociszewskich.

258 KAR, t. 33, s. 340.

rozwodowym, co wynikało zapewne w  znacznym stopniu z  tego, że wśród pozwanych popularna była bierna postawa (niestawianie się na terminach, nieoponowanie przeciw skargom)²⁵⁹.

3.7.2. Nadzwyczajne środki zaskarżenia wyroku