Derogacja napoleońskiego prawa rodzinnego na ziemiach polskichna ziemiach polskich

Ponieważ tematem książki jest praktyka stosowania Kodeksu Napo-leona, a nie prace legislacyjne nad wprowadzanymi w nim zmianami, w tym miejscu wypada jedynie napomknąć, że przez cały okres obowią-zywania interesujących nas unormowań były one krytykowane przez kler katolicki¹⁵⁶. Wielokrotnie też rozważano nowelizację Code civil.

Niemniej jednak dopóki Księstwo Warszawskie znajdowało się pod pro-tektoratem Napoleona, jakiekolwiek próby modyfikacji prawa cywil-nego były trudne do pomyślenia ze względu na nastawienie cesarza do kodeksu jego imienia.

Poważnie więc o zniesieniu rozwodów można było myśleć dopiero po tym, jak Aleksander I przejął kontrolę nad Księstwem Warszawskim.

Problemowi temu wiele uwagi poświęcono w czasie obrad powołane-go przez cara Komitetu Cywilnepowołane-go Reformy w  latach 1814–1815. Już ukaz powołujący wspomniany komitet w art. 7 mówił o konieczności przywrócenia klerowi utraconej przezeń pozycji, co oznaczało między innymi zapowiedź zmian w organizacji akt stanu cywilnego¹⁵⁷. Na fo-rum samego Komitetu Sekcja Duchowieństwa i Edukacji postulowała powierzenie prowadzenia ksiąg metrykalnych wyłącznie klerowi¹⁵⁸ oraz uchylenie przepisów o rozwodach i przywrócenie spraw z zakresu prawa małżeńskiego osobowego jurysdykcji kościelnej¹⁵⁹. Rozważano przy tym dodanie sędziów świeckich do składu sądów konsystorskich w przypad-ku rozpoznawania spraw rozwodowych¹⁶⁰. W  tym samym czasie Jan Wincenty Bandtkie postulował wprowadzenie wzorów austriackich (systemu mieszanego)¹⁶¹.

156 T. Królasik, Opór kleru wobec wprowadzenia Kodeksu Napoleona, [w:] M. Nocuń, J. Róg, Regnum et religio. Relacje państwo – religia na przestrzeni wieków, Warszawa 2011, s. 71–83; H. Grynwaser, Kodeks Napoleona w Polsce, [w:] tegoż, Kodeks Napole-ona w Polsce. Demokracja szlachecka, 1795–1831, Wrocław 1951, s. 139.

157 Biblioteka Książąt Czartoryskich w Krakowie, sygn. 5236, k. 10–13.

158 Biblioteka Książąt Czartoryskich w Krakowie, sygn. 5233, k. 40–41.

159 Tamże, k. 42.

160 Tamże, k. 44.

161 W. Sobociński, Jan Wincenty Bandtkie obrońcą Kodeksu Napoleona (Przyczynki bio-graficzno-naukowe i memoriał z 1815 r.), „Rocznik Lubelski” 1960, z. 3, s. 170.

W zasadach konstytucji Królestwa Polskiego z 13/25 maja 1815 roku zapowiedziano zniesienie dotychczasowego modelu rejestracji akt stanu cywilnego (art. 26). Stąd jeszcze w 1815 roku Rząd Tymczasowy Kró-lestwa Polskiego przygotował stosowny projekt¹⁶². W samej konstytucji kwestię tę jednak przemilczano. Urzędy stanu cywilnego funkcjonowa-ły tak jak dotychczas ku niezadowoleniu kleru katolickiego i środowisk konserwatywnych, które donosiły władzom o przypadkach niechrzcze-nia dzieci i zawieraniechrzcze-nia małżeństw wyłącznie cywilnych w Warszawie, gdzie pracowali świeccy urzędnicy¹⁶³. Stąd też opracowywane w  tym czasie projekty dotyczące funkcjonowania rejestrów stanu cywilnego pomijały osoby świeckie, które mogłyby dokonywać czynności sprzecz-nych z prawem kanonicznym. Jak zauważono w raporcie przygotowa-nym w  związku z  projektem procedowaprzygotowa-nym na początku roku 1818 przez Zgromadzenie Ogólne Rady Stanu:

Zagęszczone u nas rozwody, osłabiając związki familijne, wpływ mają na wychowanie dzieci i los pokolenia przyszłego. Założy się temu tama, póki inne nie nastąpią prawa, usuwając urzędników, bez których wyro-ki rozwodowe żadnej ważności nie mają¹⁶⁴.

Niemniej jednak w konstytucyjnym Królestwie Polskim duchowień-stwo odniosło jedynie połowiczny sukces w roku 1825, gdy uchwalono Księgę Pierwszą Kodeksu Cywilnego Królestwa Polskiego¹⁶⁵.

Zabronio-162 AGAD, I Rada Stanu Królestwa Polskiego (1810–1832) [zespół: 1/184], seria 2, t. 221, s. 1 i n.

163 AGAD, Rada Stanu i Rada Ministrów Księstwa Warszawskiego, seria 2, t. 76, s. 43.

We Francji miały się zdarzać przypadki odwrotne, to jest chrzczenie dziecka bez informowania urzędnika stanu cywilnego o narodzinach (G. Noiriel, L’identifica-tion des citoyens. Naissance de l’état civil républicain, „Geneses. Sciences sociales et histoire” 1993, nr 13, s. 9 i 13).

164 AGAD, Rada Stanu i Rada Ministrów Księstwa Warszawskiego, seria 2, t. 76, s. 45.

165 Prawo cywilne obowiązujące w Królestwie Polskiem, wyd. S. Zawadzki, Warszawa 1860, t.  1, s.  21 i  n. Kwestie intertemporalne zostały rozstrzygnięte przez Prawo przechodnie do Kodeksu Cywilnego Królstwa Polskiego z 1(13) czerwca 1825 r. [Pra-wo cywilne obowiązujące w Królestwie Polskiem, wyd. S. Zawadzki, Warszawa 1860, t. 1, s. 274 i n., art. 4 i 5]. Zgodnie z nim według dotychczasowych reguł możliwe było rozwiązanie tylko takich małżeństw, które przed 1 stycznia 1826 roku zawarto wyłącznie w formie cywilnej. Sprawy będące w toku miały ulec umorzeniu (ustać).

Zatem po 1 stycznia 1826 roku w Królestwie Polskim rozwody na starych zasadach były teoretycznie możliwe, ale dotyczyć mogły zapewne wąskiej grupy osób, gdyż wedle wszelkiego prawdopodobieństwa ślub cywilny był w przytłaczającej większo-ści przypadków połączony z małżeństwem religijnym. Nie dziwi więc, że w objętym

no wówczas rozwodu między katolikami. (Nadal był on osiągalny dla protestantów, prawosławnych i wyznawców judaizmu). Sprawy małżeń-skie pozostawiono jednak w jurysdykcji sądów państwowych, co było solą w oku hierarchów. Jednocześnie świeccy urzędnicy stanu cywilnego zaprzestali rejestracji jakichkolwiek zdarzeń dotyczących chrześcijan, akta stanu cywilnego połączono zaś z metrykami kościelnymi (art. 71).

Z kolei dla wyznawców religii niechrześcijańskich oraz chrześcijan, dla których w miejscu zamieszkania [...] nie są urządzone parafie, wyznaczy Komisja Rządowa Wyznań Religijnych osoby do spisywania aktów stanu cywilnego (art. 92). Zatem w nowym stanie prawnym działalność świec-kich urzędników stanu cywilnego została poważnie ograniczona. Odtąd mieli się oni zajmować głównie rejestracją narodzin, małżeństw i zgo-nów Żydów zamieszkałych w poszczególnych okręgach bożniczych (acz wypada zauważyć, że częstokroć przejęli te obowiązki od przełożonych parafii rzymskokatolickich¹⁶⁶).

Po 18 latach obowiązywania prawa świeckiego, miejscami niezgod-nego z zasadami poszczególnych wyznań, dostosowano prawo państwo-we do reguł wszystkich obrządków praktykowanych przez większe gru-py mieszkańców Królestwa Polskiego. Pamiętać trzeba, że krytykowana przez Kościół katolicki instytucja rozwodu nie była jedynym proble-mem. Żydom kłopot sprawiało przestrzeganie uregulowań dotyczących akt narodzin, ponieważ zgodnie z prawem mojżeszowym imię dziecku można nadać dopiero po ośmiu dniach¹⁶⁷, podczas gdy Kodeks Napole-ona wymagał spisania aktu urodzenia w ciągu trzech dni od porodu (art.

55). W akcie rzecz jasna należało podać imię dziecka (art. 57). Kodeks Cywilny Królestwa Polskiego wyłączał możliwość uzyskania rozwodu przez katolików, a termin na sporządzenie aktu urodzenia wydłużył do ośmiu dni (art. 96).

kwerendą materiale nie spotkałem ani jednego procesu rozwodowego toczącego się w Królestwie na podstawie Kodeksu Napoleona po 1 stycznia 1826 roku.

166 Na przykład: P. Sygowski, Żydzi Janowca w latach 1811–1864 w świetle Ksiąg Urzędu Stanu Cywilnego z Archiwum Państwowego w Lublinie i Dokumentów Centralnych Władz Wyznaniowych z Archiwum Głównego Akt Dawnych w Warszawie, [w:] Hi-storia i kultura Żydów Janowca nad Wisłą, Kazimierza Dolnego i Puław. Fenomen kulturowy miasteczka – sztetl. Materiały z sesji naukowej „V Janowieckie Spotkania Historyczne”. Janowiec nad Wisłą, 28 czerwca 2003 r., red. F. Jaroszyński, Janowiec 2003, s. 53.

167 AGAD, Rada Stanu i Rada Ministrów Księstwa Warszawskiego, seria 2, t. 76, s. 52.

Dopiero w 1836 roku hierarchowie katoliccy odnieśli pełen sukces.

Mikołaj I wydał ukaz, który przywrócił w Królestwie w pełni wyznanio-wy system prawa małżeńskiego. Taki sam system obowiązywał na tak zwanych Ziemiach Zabranych.

Znacznie wcześniej, bo w roku 1817, na skutek decyzji kongresu wie-deńskiego przywrócono Landrecht na obszarach „odzyskanych” przez Prusy¹⁶⁸. Z kolei w Krakowie i jego okręgu Kodeks Napoleona utrzymał się aż do lat pięćdziesiątych XIX wieku, kiedy to Franciszek Józef wydał patent, mocą którego miejsce Code civil miał zająć ABGB¹⁶⁹.

168 Historia państwa i prawa Polski, t. 3: Od rozbiorów do uwłaszczenia, red. J. Bardach, M. Senkowska-Gluck, Warszawa 1981, s. 592.

169 Patent cesarski z dnia 23 marca 1852 roku, [w:] Powszechny Dziennik praw krajowych i rządowych dla kraju koronnego Galicyi i Lodomeryi z Księstwami Oświecimskiém i  Zatorskiém, tudzież z  Wielkiém Księstwem Krakowskiém (Allgemeines Landes-, Gesetz- und Regierungsblatt für das Kronland Galizien und Lodomerien mit den He-rzogthümern Auschwitz und Zator und dem Großherzogthume Krakau), t. 16, s. 221–

222. W 1852 roku wprowadzono do Krakowa austriackie prawo rozwodowe, a w 1855 roku – całość ABGB (Z. Zarzycki, Rozwód w świetle akt..., s. 41, przypis 61).

Rozdział 2