Sakralizacja i laicyzacja prawa małżeńskiego w Europie
1.3. Laicyzacja prawa małżeńskiego na ziemiach polskich i odwrót od niejpolskich i odwrót od niej
1.3.2. Wprowadzenie praw obcych na ziemie polskie
Laicyzacja prawa małżeńskiego rozpoczęła się w zaborze austriac-kim. Na obszar zagarnięty podczas pierwszego rozbioru został
roz-139 È altresi verissimo che regna una scandalosa ed irreligiosa facilità di scioglere di Ma-trimoni per motivi, e su delle ragioni ben diverse da quelle, che prescrivono I S[ant]
I Canoni; ed il denaro ha spesso influenza in queste Decisioni [...] Io conosco in Varsa-via una Dozzina di Dame divorziate, che vegono nella Societá, e vi sono esempj di due Divorzj nella med[issim]a Persona. cyt. za: L. Wolf, The Vatican and Poland in the age of the partitions: diplomatic and cultural encounters at the Warsaw nunciature, New York 1988, s. 207.
140 Cytat za: S. Biskupski, Obrońca węzła w kanonicznym procesie..., s. 76.
141 Biblioteka Czartoryskich w Krakowie, sygn. 5233, Protokół posiedzeń Komitetu re-formy od jego rozpoczęcia się dnia 4 lipca 1814 r., k. 42.
ciągnięty Ehepatent. Następnie weszły w życie kodeksy galicyjskie142. W Prusach, w tym na anektowanych ziemiach Rzeczypospolitej, Land- recht zyskał moc obowiązującą 1 czerwca 1794 roku. Jak już wspomnia-no, formalnie był on prawem subsydiarnym, czyli miał być stosowany w razie zaistnienia luk w prawodawstwie obowiązującym w danej pro-wincji. Zgodnie z tą zasadą w znacznym stopniu nadal miał funkcjo-nować staropolski porządek prawny. Niemniej kolejne postanowienia króla pruskiego szybko ograniczały zakres stosowania praw polskich.
W sprawach małżeńskich początkowo utrzymano jurysdykcję sądów duchownych. Rychło jednak umożliwiono katolikom uzyskiwanie rozwodów przed sądami świeckimi143. Problem sprzeczności pomię-dzy świętymi kanonami a przepisami Landrechtu ustawodawca pruski skwitował stwierdzeniem: Jak dalece katolicy w przypadkach ustawami dozwolonych podług zasad ich wyznania powinni wyjednać dla siebie dys-pensę swych zwierzchności duchownych, to ich zostawia się sumieniu144.
Po wkroczeniu wojsk napoleońskich na ziemie polskie jesienią 1806 roku działalność sądów pruskich uległa zawieszeniu. Uchwałą z 30 stycznia 1807 roku Komisja Rządząca wprowadziła moratorium na sześć miesięcy145 wobec spraw sądowych, które wymagają dochodzenia zawikłanego146. Objęło ono również sprawy rozwodowe147. Można mieć
142 S. Grodziski, Studia galicyjskie..., s. 15.
143 Z. Radwański, J. Wąsicki, Wprowadzenie pruskiego prawa krajowego na ziemiach polskich, CPH 1954, t. 6, z. 1, s. 199 i 206. W piśmie z 18 marca 1808 roku minister sprawiedliwości Feliks Łubieński informował monarchę, że sądy pruskie często roz-patrywały sprawy rozwodowe między katolikami. AGAD, Rada Stanu i Rada Mini-strów Księstwa Warszawskiego, seria 2, t. 111, k. 1.
144 Landrecht, cz. 2, t. 1, tytuł I (O małżeństwie), § 11. Przykład wyroku rozwodowe-go zawierającerozwodowe-go stosowną formułę: Zachodzący między obiema stronami związek małżeński niniejszym rozwiązując, onym zawarcie nowych związków małżeńskich dozwala, z tym jednak co do pozwanej małżonki jako wiary katolickiej będącej doło- żeniem, iż jedynie do jej sumienia oddaje, jak dalece udzielonego pozwolenia do po-wtórnego zamęścia użyć zechce (KAR, t. 30, s. 175–176).
145 Materiały do dziejów Komisji Rządzącej, wyd. M. Rostworowski, Kraków 1918, s. 508–513, § 6.
146 Tamże, § 2.
147 T. Walachowicz, Kodeks Napoleona a kościelna dyscyplina małżeńska w dobie Księ-stwa Warszawskiego, „Roczniki Teologiczno-Kanoniczne” 1977, t. 24, z. 5, s. 136.
Badacz ten powołuje się na pismo Komisji Rządzącej do Konsystorza Poznańskie-go z 19 marca 1807 roku. Komisja Rządząca nakazała także zawieszenie spraw rozwodowych toczących się w kościołach dysydenckich na podstawie wyroków roz-wodowych regencji pruskich (uchwały z 17 marca i 10 kwietnia 1807 roku, [w:] Ma-teriały do dziejów..., s. 99–100 i 606).
jednak wątpliwości, czy za czasów Komisji Rządzącej istniała jednolita praktyka w tej kategorii spraw148. 12 grudnia 1807 roku Fryderyk August zarządził zakończenie moratorium149.
Dekretem z 27 stycznia 1808 roku Książę Warszawski wprowadził Kodeks Napoleona z dniem 1 maja tegoż roku150. Dekret nie zawierał jed-nak żadnych przepisów intertemporalnych. Pewne unormowania przej-ściowe znalazły się natomiast w wydanej przez ministra sprawiedliwości Feliksa Łubieńskiego Instrukcji względem postępowania w sprawach
cy-148 Na jej niejednolitość wskazuje orzeczenie sądu apelacyjnego w Kaliszu z jesieni 1807 roku: Sąd apelacyjny Departamentu Kaliskiego z osób niżej podpisanych złożony [...]
co się tyczy rozwodu rozpoznanie tego d o s ą du du c h o w n e go o d s y ł a sądowi przyzwoitemu zostawia [słowa rozstrzeloną czcionką zostały w rękopisie przekreślo-ne] (TCKal, t. 704, s. 21).
149 AGAD, Rada Stanu i Rada Ministrów Księstwa Warszawskiego, seria 2, t. 111, k. 1v.
150 Dziennik Praw, Warszawa 1810, t. 1, s. 46–47.
Ilustracja 1.5. Jean-Baptiste Mauzaisse, Napoléon Ier couronné par le Temps, écrit le Code Civil. Musée national des châteaux de Malmaison et
de Bois-Préau.
wilnych z 23 maja 1808 roku151. Wykładnia jej § 10 prowadzi do wniosku, że sprawy rozwodowe rozpoczęte przed wojną francusko-pruską winny się toczyć dalej na podstawie Landrechtu. Unormowanie to doprecyzo-wał dekret z 10 października 1809 roku152 stanowiący w art. 16, że w spra-wach rozwodowych, w których przed 1 maja 1808 roku w trybunale cywilnym pierwszej instancji została ukończona instrukcja (postępo-wanie wyjaśniające)153, należy postępować podług przepisów dawniej-szych154, czyli według Landrechtu.
Równolegle z Księstwem Warszawskim powołano do życia Wolne Miasto Gdańsk. Wiele jednak wskazuje na to, że na jego terenie – po-mimo uroczystych deklaracji – nie doszło do pełnej recepcji Kodeksu Napoleona155.
151 Zbiór Przepisów Administracyjnych Królestwa Polskiego. Wydział Sprawiedliwości.
Część 2. Organizacja sądownictwa cywilnego [bmw] 1867, t. 7, s. 9 i n. Omówienie:
A. Heylman, Historia organizacji sądownictwa w Królestwie Polskim, Warszawa 1861, t. 1, s. 20–38.
152 Dziennik Praw, Warszawa 1811, t. 2, s. 84–96.
153 Uregulowane w: Powszechna ordynacja sądowa dla Państw Pruskich, Poznań 1824, t. 1, tytuł X, s. 203–368 i tytuł XII, s. 374–384.
154 Dziennik Praw, Warszawa 1811, t. 2, s. 95.
155 17 czerwca 1808 roku senat gdański uchwalił Publicandum, zgodnie z którym Ko-deks Napoleona miał zacząć obowiązywać od 1 lipca 1808 roku jako prawo subsy-diarne (sic!; tekst Publicandum: A. F. Blech, Geschichte der siebenjährigen Leiden Danzigs von 1807 bis 1814, Danzig 1815, t. 1, s. 336–339). Omówienie Publicandum:
E. Rozenkranz, Napoleońskie Wolne Miasto Gdańsk, Gdańsk 1980, s. 81–82. Z rapor-tu rezydenta francuskiego w Gdańsku z 16 stycznia 1809 roku wynika zaś, że główne założenia Kodeksu Napoleona wprowadzono do praktyki sądowej dzień wcześniej (Historia Gdańska, red. E. Cieślak, Gdańsk 1993, t. 3, s. 146). Skądinąd wiemy, że 18 lutego 1809 roku, a zatem miesiąc po rzekomym wprowadzeniu Kodeksu Napole-ona do praktyki sądowej, powołano komisję, która dopiero miała przygotować pełne wprowadzenie go w życie (P. M. Puciata, Stosunek senatu gdańskiego do ludności ży-dowskiej na tle sporów o Kodeks Napoleona w latach 1808–1810, „Gdańskie Zeszy-ty HumanisZeszy-tyczne” 1962, nr 8–10, s. 291–292). Skala recepcji Kodeksu Napoleona w Gdańsku – w tym prawa rodzinnego – wymaga dalszych badań. Poza dyskusją zdaje się pozostawać, że Code civil nie obowiązywał gdańskich Żydów (P. M. Puciata, Stosunek senatu gdańskiego..., s. 300–301).