Zmiany systemów społeczno-politycznych w państwach Europy Środkowo-Wschodniej pociągnęły za sobą głębokie przemiany strukturalne we wszystkich sferach funkcjono-wania tych państw. Nie ominęły sfery edukacji obronnej społeczeństwa tych państw, do-konując transformacji jej charakteru, a wraz z nią zmian jej organizacji i zasad funkcjono-wania. W nowych warunkach przystąpiono do poszukiwania nowych rozwiązań organi-zacyjno-prawnych, uwzględniając specyfikę każdego państwa oraz doświadczenia w tej dziedzinie na arenie międzynarodowej. Znajduje to wyraźne odzwierciedlenie w no-wych strukturach organizacyjnych i zasadach funkcjonowania, które ciągle ulegają prze-mianom i są doskonalone. Generalnie na terenie państw powstałych w wyniku rozpadu ZSRR funkcjonuje podobny model strukturalno-organizacyjny.
Największą oficjalnie działającą w Rosji organizacją prowadzącą edukację obronną społeczeństwa jest Rosyjska Organizacja Sportów Techniczno-Obronnych (ROSTO)3, któ-ra powstała w 1991 r. w wyniku reorganizacji Ochotniczego Stowarzyszenia Współpktó-ra- Współpra-cy z Armią, Lotnictwem i Flotą (DOSAAF) funkcjonującego na terytorium byłego ZSRR. Organem naczelnym ROSTO jest Rada Centralna. Do stycznia 1996 r. organizacja działa-ła na podstawie przepisów prawnych dotyczących DOSAAF. Obecnie z inicjatywy RC na ukończeniu są prace legislacyjne nad nową ustawą o systemie edukacji obronnej społe-czeństwa RF. Opracowano również państwowy program wspierania organizacji ROSTO.
W ramach reorganizacji struktur obronnych Rosji w 1991 roku utworzony został Pań-stwowy Komitet do spraw Obrony Cywilnej, Nadzwyczajnych Sytuacji i Likwidacji Skut-ków Klęsk Żywiołowych. Od 1993 roku Komitet przekształcony został w Ministerstwo do spraw Obrony Cywilnej. Jest to centralny organ administracji państwowej. Jego zada-niem jest organizowanie i koordynowanie działalności ministerstw oraz organów wła-dzy w zakresie prognozowania, zapobiegania sytuacjom nadzwyczajnym oraz postępo-wania w czasie ich zaistnienia. Do jego zadań należy również szkolenie wyższych kadr administracji rządowej i państwowej w zakresie działalności obronnej państwa.
Współpraca Ministerstwa z organizacjami prowadzącymi edukację obronną społe-czeństwa polega między innymi na szkoleniu lokalnych przedstawicieli władz admini-stracyjnych oraz przedstawicieli zakładów pracy. Organizacja ROSTO, prowadząc działal-ność ukierunkowaną na propagowanie sportów techniczno-obronnych wśród młodzie-ży szkolnej, zapewnia dopływ do SZ FR poborowych, wstępnie wyszkolonych w kluczo-wych dla prawidłowego funkcjonowania sił zbrojnych specjalnościach oraz przygotowu-je rosyjskie społeczeństwo do realizacji zadań w ramach obrony cywilnej.
Jedynym z głównych elementów sytemu edukacji dla bezpieczeństwa na Ukrainie jest Towarzystwo Wspierania Obrony Ukrainy (OSOU), powstałe po rozpadzie Związku Radzieckiego z republikańskiego oddziału Ochotniczego Towarzystwa Wspierania Ar-mii, Lotnictwa i Floty (DOSAAF). OSOU jest organizacją społeczną, nad którą ogólny nad-zór merytoryczny sprawuje Ministerstwo Oświaty4. Jej zakres, strukturę, metody i formy działania oraz źródła finansowania określa ustawa.
Wysoką rangę w edukacji bezpieczeństwa społeczeństwa Ukrainy odgrywa obrona cywilna (OC), ściśle współpracująca z OSOU. Na poszczególnych szczeblach (administra-cji rządowej i państwowej) funkcje szefów sprawują kierownicy organów administracyj-nych oraz dyrektorzy przedsiębiorstw.
3 W czerwcu 1995 r. dekretem prezydenta Jelcyna utworzono dodatkowo młodzieżową organizację paramili-tarną – Rosyjskie Woinskoje Bractwo (RWB).
4 OSOU było początkowo nadzorowane przez Ministerstwo Obrony, jednak ze względu na niewywiązywanie się przez resort z należności za szkolenie specjalistów dalszą opiekę powierzono Ministerstwu Oświaty. Od roku 2013 r. po reorganizacji jest to Ministerstwo Oświaty i Nauki.
118
Bezpośrednie kierownictwo przypada sztabom obrony cywilnej, specjalnym wy-działom ministerstw oraz etatowym pracownikom danego przedsiębiorstwa. Szczebel centralny, którego skład tworzą urzędnicy ministerstw, szkolony jest na centralnych kur-sach organizowanych przez Sztab Obrony Cywilnej (1–2 razy w roku). Na szczeblach ad-ministracji terenowej dzielnicy kierownicze stanowiska w OC zajmują żołnierze zawodo-wi. Szkoleniem tych pracowników zajmują się sztaby wojskowe we współpracy ze Szta-bem Obrony Cywilnej.
Kolejnym niezwykle istotnym elementem działalności edukacyjnej dla potrzeb bez-pieczeństwa państwa jest system szkolenia młodzieży szkolnej i studenckiej. Przyjęty system funkcjonuje w oparciu o dwa ministerstwa:
a) Ministerstwo Obrony (MO) – zasięgiem edukacyjnym obejmuje instytucje rządowe, sieć wyższych uczelni wojskowych oraz wojskowo-morskie licea. Uczelnie wojskowe5
realizują program opracowany dla kształcenia oficerów taktycznych, operacyjno-tak-tycznych oraz operacyjno-strategicznych. Poza tym program kształcenia pozwala na przekwalifikowanie i doskonalenie zawodowe pracowników naukowych oraz nauczy-cieli kierunków pedagogicznych prowadzących zajęcia z młodzieżą szkolną i akade-micką.
b) Ministerstwo Nauki i Oświaty (MNiO) – za działalność edukacyjną odpowiada bez-pośrednio Departament Średniej i Przedszkolnej Oświaty. Program opracowany i reali-zowany przez Departament pod kątem edukacji bezpieczeństwa przygotowuje mło-dzież szkolną w dwóch rodzajach szkół średnich6.
W ramach realizowanego procesu edukacyjnego młodzież szkolna, w zależności od wybranego profilu, uczestniczy w zajęciach (obowiązkowo) omawiających zagadnie-nia z zakresu bezpieczeństwa życia. Na przykład dla 9 i 11 klasy zorganizowane są za-jęcia z fizyki i biologii z zakresu „działań radioaktywnych”. Poza tym uczniowie klas 5–9 uczestniczą w zajęciach „Podstawy zdrowia”. W klasach 10–11 realizowany jest przed-miot „Ochrona Ojczyzny”. W ramach przedprzed-miotu (4 godziny w tygodniu) uczniowie fa-kultatywnie uczestniczą w zajęciach „wojskowych” lub „medycznych”.
Celem realizowanych zajęć jest kształtowanie świadomości uczniów dotyczącej przyszłego życia i zdrowia oraz umiejętnego zachowywania się w różnego rodzaju sytu-acjach zagrażających życiu i zdrowiu.
5 Na przykład Narodowy Uniwersytet Obrony Ukrainy (NUOU) im. Iwana Czerniachowskiego. Uniwersytet po-wstał na bazie szkoły artylerii założonej w 1914 r. w Kijowie, następnie przemianowanej w 1998 r. na Akade-mię Zbrojnych Sił Ukrainy. Od 2008 został przekształcony w NUOU, a od roku 2012 nosi iAkade-mię Iwana Czernia-chowskiego.
6 Kształcenie realizowane jest przez 11 lat, można je podzielić na dwie części: podstawową (klasy 1–4) oraz ogólnokształcącą (klasy 5–11). Po ukończeniu 9 klasy uczeń posiada niepełne średnie wykształcenie (mała matura) i fakultatywnie dokonuje wyboru profilu ogólnego lub technicznego (klasy 10–11).
Ważne miejsce w systemie edukacji dla bezpieczeństwa i wychowania patriotycz-nego Ukrainy zajmują również placówki muzealne (poświęcone głównie II wojnie światowej, uzupełniane systematycznie ekspozycjami na temat tożsamości narodowej Ukraińców), przyjmujące za cel kształtowanie postaw patriotycznych obywateli Ukrainy.
Nowe warunki polityczne i społeczne, jakie powstały na Ukrainie po uzyskaniu nie-podległości, w tym szczególna potrzeba rozbudzania i kształtowania tłumionej w ZSRR świadomości narodowej, sprawiają, iż do procesu edukacji patriotyczno-obronnej spo-łeczeństwa włączają się także niektóre partie i organizacje polityczne, jak Ukraińskie Zgromadzenie Narodowe (UNA) i „Ruch”. Tworzą one młodzieżowe organizacje parami-litarne o charakterze patriotycznym, takie jak „Płast”7 czy UNSO8.
Podobne zadania spełnia także Ogólnoukraiński Fundusz Odrodzenia Rycerskiego Wychowania Młodzieży im. Hetmana P. Sahajdacznego, powstały z inicjatywy ukraiń-skiego kozactwa, Instytut Ukrainoznawstwa Uniwersytetu Pedagogicznego im. M. Dra-gomanowa oraz tygodnik społeczno-polityczny „Oswita”. Fundusz ma 13 oddziałów re-gionalnych, a jego celem jest wychowywanie dzieci i młodzieży w duchu moralnych, in-telektualnych i państwowotwórczych tradycji kozactwa ukraińskiego.
„Płast” stanowi największą organizację wychowawczo-patriotyczną młodzieży w wieku 14–18 lat na Ukrainie. Naczelnym zadaniem organizacji jest wspieranie wycho-wania w aspekcie stworzenia warunków dla wszechstronnego rozwoju człowieka oby-watela. Fundamenty funkcjonowania „Płast” znajdują się w południowo-zachodniej czę-ści Ukrainy. Poza tym oficjalne ośrodki ukraińskiej organizacji skautowskiej „Płast” ist-nieją w wielu państwach świata, między innymi w USA, Australii, Kanadzie, Niemczech, Wielkiej Brytanii, Słowacji i Polsce (przedstawicielstwo znajduje się w Warszawie).
Z kolei litewską organizacją zajmującą się edukacją bezpieczeństwa społeczeństwa jest Ochotnicza Służba Ochrony Kraju (OSOK), którą sformowano w 1991 roku na wzor-cu organizacyjnym Gwardii Narodowej Stanów Zjednoczonych, a w zakresie celów i za-dań – na obronie terytorialnej Danii.
OSOK podlega głównodowodzącemu sił zbrojnych i liczy 1900 pracowników etato-wych oraz ok. 10000 członków, którymi na zasadzie dobrowolności mogą zostać męż-czyźni w wieku 18–45 lat.
Obok OSOK na Litwie działa również paramilitarny Związek Strzelców – w Polsce zna-nych jako szaulisi. „Związek Szaulisów” jest kontynuatorem tradycji organizacji patrio-tyczno-obronnej funkcjonującej w okresie międzywojennym. To samodzielna, niezależ-na od instytucji państwowych społeczniezależ-na organizacja patriotyczniezależ-na finiezależ-nansowaniezależ-na przez li-tewską diasporę oraz z dobrowolnych datków społecznych. Głównym zadaniem związ-ku jest patriotyczne wychowanie młodzieży od 12 rozwiąz-ku życia oraz przygotowanie jej do
7 Narodowa Organizacja Skautowa Ukrainy
120
pełnienia służby wojskowej lub służby w policji. Przynależność do związku jest dobro-wolna, a członkowie jego kierownictwa nie mogą należeć do żadnej partii politycznej. „Związek Szaulisów” liczy około 4000 członków, zorganizowanych w kilkunastu oddzia-łach, podzielonych na kilkadziesiąt plutonów. Obecnie w parlamencie litewskim opra-cowywany jest projekt ustawy, która ma nadać „Związkowi Szaulisów” status prawny i stopniowo włączyć go w system obrony kraju.
Organizacja odrodziła się dopiero w 1990 roku. Jej działacze wzięli aktywny udział w walce o niepodległość kraju. W 1998 roku Związek oficjalnie włączono do systemu obrony kraju. W 1999 roku litewski sejm przyjął poprawki do ustawy ograniczające na-bywanie oraz korzystanie z broni palnej przez organizację. Dopiero rok 2016 przyniósł zmiany – w styczniu podpisano umowę pomiędzy Wojskiem Litewskim a Związkiem, na mocy której armia na dziesięć lat przekazała strzelcom 500 karabinków automatycznych AK-4MT. Broń ma być wykorzystywana podczas szkoleń i manewrów organizowanych przez Związek Strzelców, a także do ochrony obiektów Wojska Litewskiego.
Obecnie organizacja posiada dziesięć oddziałów terytorialnych. W swym statucie Związek określa się jako podmiot apolityczny, do którego mogą należeć osoby wszelkiej narodowości. Wolontariusze paramilitarnej litewskiej organizacji przygotowują się do ewentualnej wojny partyzanckiej. Obawiają się bowiem wzrostu napięcia, które może być związane ze zwiększającym się potencjałem militarnym krajów zachodnich i Rosji w Europie Wschodniej. Według oficera Związku Strzelców Litewskich, Dovydasa Rogu-lisa, liczba członków stowarzyszenia wzrosła dwukrotnie od czasu aneksji Krymu przez Rosję. Dziś jest ich ponad 4000.
Na Białorusi edukacją obronną społeczeństw w ramach bezpieczeństwa państwa zajmuje się Białoruskie Sportowo-Techniczne Towarzystwo Obronne (białoruski skrót BiełOSTO), istniejące od 28.02.1927 r., które jest samodzielną obywatelską organizacją masową.
Do podstawowych zadań BiełOSTO należą:
· prowadzenie wspólnie z organami władzy oraz innymi organizacjami społecznymi działalności wychowawczej w celu krzewienia ducha poszanowania konstytucji, pra-wa, patriotyzmu i internacjonalizmu oraz gotowości do obrony ojczyzny,
· przygotowanie specjalistów dla sił zbrojnych, WOP, wojsk kolejowych i MSW, a także kadr technicznych dla potrzeb obronności oraz uczestnictwo w powszechnym szkole-niu ludności w zakresie obrony cywilnej,
· rozwijanie sportów technicznych, obronnych i lotniczych oraz zainteresowanie mło-dzieży działalnością techniczną i racjonalizatorską,
· pomoc władzom lokalnym w likwidacji skutków klęsk żywiołowych.
Poza tym zadaniem BiełOSTO jest szkolenie poborowych na specjalistów dla sił zbrojnych, WOP, MSW i wojsk kolejowych w 17 specjalnościach. Zadania te realizuje 27 ośrodków szkolenia, których kadra dydaktyczna składa się głównie z oficerów rezerwy. Marek Kucharski
Kolejną dziedziną działalności BiełOSTO jest przygotowanie kadr technicznych dla po-trzeb obrony cywilnej. W tym celu rokrocznie przeszkolonych zostaje kilka tysięcy osób, m.in. kierowców, ślusarzy, mechaników samochodowych, radiotechników i operatorów sprzętu komputerowego. W związku z dostosowaniem bazy szkoleniowej do nowych wymogów niektóre ośrodki, szkolące dotychczas specjalistów dla sił zbrojnych�, rozpo-częły szkolenie personelu cywilnego.
BiełOSTO prowadzi także pracę wychowawczą z młodzieżą. Organizuje spotkania z weteranami II wojny światowej, rezerwistami sił zbrojnych, wizyty młodzieży w jed-nostkach wojskowych, zwiedzanie muzeów i miejsc pamięci narodowej oraz obozy wę-drowne szlakiem działań bojowych.
Konkluzje
Systemy i podporządkowane im procesy edukacyjne dla bezpieczeństwa w poszczegól-nych państwach są postrzegane jako dziedzina kształcenia i szkolenia obywateli, która w istotny sposób przyczynia się do rozwoju bezpieczeństwa i obronności kraju.
Każde z prezentowanych państw problematykę niniejszej edukacji rozwiązuje w inny sposób, w zależności od pewnych uwarunkowań: historii i tradycji, położenia geopoli-tycznego czy też zgoła odmiennego systemu edukacji w ogóle. Występuje też wiele za-gadnień zbieżnych, wspólnych dla wielu państw:
· System edukacji obronnej młodzieży szkolnej i akademickiej w większości państw jest wysoce zdecentralizowany i oparty na dobrowolnym uczestnictwie w zajęciach z przysposobienia obronnego. W ramach zajęć szkolnych młodzieży proponuje się oprócz przedmiotów typowo wojskowych (musztra, szkolenie strzeleckie) przedsię-wzięcia związane z czynnym uprawianiem sportu i rekreacji. Edukacja tego typu re-alizowana jest przez szkoły i różnego rodzaju organizacje społeczne i rządowe. Po-nadto, zwłaszcza w państwach zachodnich, szeroko rozbudowane są licea wojskowe, stanowiące doskonałą bazę dla przyszłych studentów uczelni wojskowych. Niezwykle cenna, w zakresie edukacji dla bezpieczeństwa młodzieży, jest inicjatywa rządu Fran-cji oraz umowy podpisane przez ministrów obrony i edukaFran-cji. W ramach edukaFran-cji mło-dzieży akademickiej szeroko rozpowszechnione jest kształcenie w tzw. kompaniach akademickich funkcjonujących przy uczelniach wyższych. Generalnie stwierdzić na-leży, że w tych państwach, w których edukacja dla bezpieczeństwa funkcjonuje jako spójny kompleks przedsięwzięć w szkołach podstawowych, średnich i uczelniach wyż-szych, uzyskuje się najbardziej pewną, gdyż opartą na trwałych zasadach, sprawdzoną w praktyce, podstawę do dalszej edukacji już dorosłych obywateli.
· Edukacja obronna dorosłej części ludności cywilnej oparta jest w większości anali-zowanych państw na przedsięwzięciach związanych z działalnością obrony cywilnej.
122
Najczęściej podporządkowana jest ona organom odpowiedzialnym za funkcjonowa-nie administracji rządkowej, tzn. ministerstwu spraw wewnętrznych. W ten sposób za-pewnia się drożność systemów zarządzania i kierowania sprawami istotnymi dla bie-żącego rozwiązywania problemów związanych z ochroną i edukacją ludności. Szkole-nie prowadzone jest najczęściej na trzech poziomach:
a) centralnym – kadra kierownicza administracji rządowej i samorządowej,
b) regionalnym – kadra i urzędnicy niższych szczebli zarządzania,
c) podstawowym – aparat samorządów lokalnych, członkowie załóg zakładów pracy, ochotnicy, grupy samoobrony ludności w trybie powszechnym.
Na szczeblu centralnym szkolenie odbywa się w akademiach, szkołach i specjali-stycznych ośrodkach. Na szczeblu regionalnym proces ten kontynuowany jest w szko-łach i ośrodkach, na szczeblu podstawowym zaś zasadza się na szkoleniu w ośrodkach miejskich, gminnych i zakładowych. Nierzadko organizacje pozarządowe prowadzą wła-sne szkoły i ośrodki szkolenia.
W większości państw istnieje ścisła współpraca w zakresie szkolenia ludności cywil-nej i wojska. Szeroko propagowane jest szkolenie w formie programów informacyjnych nadawanych przez środki masowego przekazu.
Istotne jest, że system dofinansowania działalności szkoleniowej przez państwo ma charakter najczęściej stymulujący rozwój wybranych – preferowanych przez dany kraj – kierunków, np. szkoleń w ramach różnego rodzaju ratownictwa i zagrożeń lokalnych.
Działalność związaną z edukacją dla bezpieczeństwa młodzieży najczęściej finansują ministerstwa obrony i edukacji. Natomiast działalność różnego rodzaju organizacji spo-łecznych finansowana jest przez nie same.
Bibliografia
Kucharski M. (2002), Edukacja obronna, Fundacja „Innowacja”, Warszawa.
Kucharski M. (2013), Edukacja obronna – Polska i świat, Społeczna Akademia Nauk, Warszawa.
Michalski P. (1995), Obrona cywilna niektórych państwach europejskich – studium porównawcze,
Warszawa. Marek Kucharski