Instytucje edukacji dla bezpieczeństwa. Działania na rzecz podnoszenia kompe-tencji w obszarze bezpieczeństwa wymagają intensyfikacji i lepszego skoordynowania. Większy nacisk należy położyć na jakość kształcenia w obszarach istotnych dla bezpie-czeństwa państwa i obywateli w powszechnym systemie edukacji i w szkolnictwie wyż-szym, a także na doskonalenie zawodowe żołnierzy, funkcjonariuszy, personelu cywil-nego wojska i służb, pracowników administracji publicznej oraz nauczycieli przedmio-tu edukacja dla bezpieczeństwa. Wymagać to będzie uporządkowania kwestii kształce-nia na poziomie wyższym prowadzonego w szczególności przez uczelnie nadzorowane przez ministra obrony narodowej i ministra właściwego do spraw wewnętrznych, mię-dzy innymi poprzez tworzenie spójnych programów nauczania na potrzeby zintegro-wanego bezpieczeństwa narodowego oraz reformę szkolnictwa wojskowego” [Strate-gia Bezpieczeństwa Narodowego RP 2014, ss. 39, 52–53].
Celem artykułu jest wskazanie – na bazie analizy literatury i badań naukowych –kie-runków działań wpływających na poprawę stanu bezpieczeństwa lokalnego, którymi są programy prewencyjne, oraz przedstawienie modelu strategii prewencyjno-profilak-tycznej, stanowiącego podstawę do opracowania programów edukacyjnych.
Programy prewencyjne
Głównym zadaniem programów prewencyjnych jest utrudnienie lub uniemożliwie-nie popełniania czynów przestępczych. Z pojęciem prewencji wiąże się rówuniemożliwie-nież poję-cie profilaktyki zagrożeń, czyli działalności ukierunkowanej na zapobieganie przestęp-czości. Zdaniem J. Czapskiej zapobieganie przestępczości ma charakter kompleksowych działań, operujących środkami zmierzającymi do zmniejszenia rozmiaru i ciężaru prze-stępczości poprzez intencjonalne oddziaływanie na okoliczności sprzyjające popełnie-niu przestępstw, potencjalne ofiary, potencjalnych sprawców lub wszystkich obywate-Marian Kopczewski, Weronika Bednarczyk, Sebastian Niedźwiecki
li [Czapska 1997, s. 23]. B. Hołyst twierdzi, że pod pojęciem zapobiegania przestępczo-ści rozumie się różnorodne środki mogące wpływać, choćby tylko ubocznie i pośrednio, na usuwanie przyczyn i warunków popełnienia przestępstw, a także na usuwanie innych objawów patologii społecznych. Do środków tych zalicza się m.in. przedsięwzięcia eko-nomiczne, rozwój oświaty, wychowanie społeczne itp. [Hołyst 2004, s. 1146]. W kontek-ście przytoczonych definicji uprawnione staje się synonimiczne traktowanie pojęć pre-wencji i profilaktyki.
Jednym z proponowanych przez ekspertów (specjalistów z zakresu bezpieczeń-stwa) kierunków poprawy stanu bezpieczeństwa obywateli polskich (wyniki w Tabeli 1) jest opracowanie i wdrożenie programów prewencyjnych będących elementami strate-gii bezpieczeństwa narodowego, szczególnie w obszarze bezpieczeństwa antyterrory-stycznego.
Tabela 1. Kierunki poprawy stanu bezpieczeństwa obywateli polskich w kontekście zagrożeń wynikających z terroryzmu islamistycznego
Kierunki poprawy stanu bezpieczeństwa obywateli polskich
L.p. Propozycje
Odpowiedzi TAK NIE 1. Opracowanie i wdrożenie programów/strategii pre-wencyjnych 16 2
2. Zwiększenie liczby funkcjonariuszy służb munduro-wych i pracowników ochrony 5 13
3. Doskonalenie współpracy organów i formacji rządo-wych, samorządowych i komercyjnych, powołanych do
zapewnienia bezpieczeństwa na danym obszarze 17 1 4. Opracowanie prognoz rozwoju zagrożeń i ich wpływu na bezpieczeństwo społeczności lokalnej 15 3
5. Edukacja i uświadamianie społeczeństwa w zakresie różnic kulturowych pomiędzy światem islamu
a szero-ko pojmowaną cywilizacją zachodnią 16 2 6. Poszukiwanie pokojowego dialogu między dwiema zwaśnionymi kulturami, zwłaszcza na poziomie
dyskur-su politycznego i społecznego 16 2
58
Spośród osiemnastu ekspertów szesnastu wskazało na konieczność wdrażania dzia-łań o charakterze prewencyjnym, co stanowi 88,9% ogółu badanych. Jednocześnie większość z nich opowiedziała się za potrzebą stworzenia programów edukacyjnych, in-formacyjnych i interwencyjnych, co przedstawia Rysunek 1.
Rysunek 1. Który z możliwych programów prewencyjnych (w ramach strategii pre-wencyjnej) może przyczynić się do poprawy stanu bezpieczeństwa w związku z za-grożeniem?
Źródło: Niedźwiecki 2017, s. 272 (opracowanie na podstawie kwestionariusza wywiadu eksperckiego). Cel pierwszego z nich (program edukacyjny) polega na kształtowaniu postaw sprzyjających rozwijaniu prostych umiejętności życiowych, ukierunkowanych na roz-wiązywanie problemów, podejmowanie właściwych decyzji oraz rozpoznawanie i zapobieganie zagrożeniom, a w kontekście omawianej problematyki uświadamianie społeczeństwa w zakresie różnic kulturowych pomiędzy światem islamu a szeroko poj-mowaną cywilizacją zachodnią, szczególnie w dobie narastania ruchów o charakterze fundamentalistycznym, mogących być bazą dla działań terrorystycznych. Płaszczyzną, na jakiej można budować tego rodzaju wiedzę i umiejętności, może być edukacja anty-terrorystyczna. Jej istotą jest kształtowanie umiejętności praktycznych, takich jak roz-poznawanie, unikanie lub niedopuszczanie do zagrożeń o charakterze terrorystycznym. Odnosi się to zatem do kształtowania pewnej stałej dyspozycji osobowościowej doty-Marian Kopczewski, Weronika Bednarczyk, Sebastian Niedźwiecki
czącej głównie świadomości zagrożeń oraz poglądów i postaw wobec terroryzmu, a tak-że racjonalności w ocenie zjawisk, pozwalającej na reagowanie adekwatne do rzeczywi-stych zagrożeń. Jednostka odpowiednio przygotowana, zabezpieczona fachową wie-dzą z zakresu wychowania antyterrorystycznego będzie świadoma możliwości wystą-pienia zagrożenia terrorystycznego. Świadomość ta zdeterminuje właściwe rozpoznanie i gotowość do racjonalnego działania. Celem nadrzędnym edukacji antyterrorystycznej jest zatem uczynienie ze społeczeństwa partnera w wykrywaniu zagrożenia. Przy czym trzeba podkreślić, że niebywale ważnym zadaniem jest także kształtowanie umiejętno-ści rozpoznawania i unikania zagrożeń. Za J. Tomiło można zatem stwierdzić, że „eduka-cja antyterrorystyczna jest pewną koncepcją teoretyczną, a zarazem praktyką społecz-ną, której celem jest przede wszystkim wychowanie, ale także kształcenie dzieci, mło-dzieży i dorosłych poprzez dostarczanie wiedzy, kształtowanie świadomości zagrożeń, zachowań i postaw wobec zjawiska terroryzmu” [Tomiłło 2013, s. 108]. Właśnie dlate-go istotne jest, żeby programy edukacji antyterrorystycznej kierować zarówno do osób młodych, uczących się, jak i pracowników organizacji o podwyższonym poziomie zagro-żenia, ale także do całego społeczeństwa, chociażby na poziomie medialnym. Istnieje uzasadniona konieczność budowy strategii edukacyjnej skierowanej do osób w różnym wieku, edukacji o charakterze ustawicznym.
Natomiast do zadań programu informacyjnego należy dostarczenie aktualnych in-formacji, które umożliwią społeczeństwu podjęcie właściwych decyzji poprzez identy-fikację problemów i zagrożeń płynących ze strony radykalistów bądź potencjalnych za-machowców oraz zapewnią wsparcie w krytycznych okresach. Właściwe informacje po-zwolą także na przełamanie negatywnych stereotypów, na przykład w przypadku relacji z mniejszościami muzułmańskimi w Polsce oraz odróżnienie rzeczywistego zagrożenia od wyimaginowanego. Rzetelne informacje, bez kreowania sztucznych sensacji, bez epa-towania przemocą i nie opierające się na uogólnieniach, są w stanie ukształtować świa-dome społeczeństwo. Działania informacyjne powinny także propagować, a przez to i rozwijać działania obywatelskie, co w dużym stopniu może być wykorzystane przez od-powiednie służby i instytucje bezpieczeństwa, a co za tym idzie zmniejszyć zagrożenie. Także szeroka współpraca i działania służb antyterrorystycznych na poziomie krajowym i międzynarodowym powinny być w głównej mierze oparte na sprawnym i efektywnym systemie odpowiedzialnym za przepływ informacji o potencjalnych terrorystach czy ra-dykalizujących się grupach, ich zasobach i strategiach działania.
Celem nadrzędnym programu interwencyjnego jest pomaganie człowiekowi w identyfikowaniu zagrożeń związanych z terroryzmem islamistycznym, poszukiwanie możliwych rozwiązań w krytycznych momentach oraz wdrażanie skutecznych mecha-nizmów zapobiegających rozwojowi sytuacji kryzysowych bądź realizowanych w sytu-acji zagrożenia. Proces opracowywania programów prewencyjnych uzależniony jest od
60
wielu czynników. Uwidaczniają się one podczas próby udzielenia odpowiedzi na nastę-pujące pytania:
1. Do kogo ma być skierowany program prewencyjny?
2. Kto powinien inicjować programy prewencyjne?
3. Jakie zagrożenia stwarzają potrzebę wdrażania programów prewencyjnych?
4. Jakie efekty ma przynieść program prewencyjny?
Inicjowanie programów prewencyjnych, mających za zadanie przygotowanie społe-czeństwa do rozpoznawania zagrożeń, należy do obowiązków wielu instytucji. Edukacja na rzecz bezpieczeństwa, profesjonalne informowanie oraz odpowiednie mechanizmy interwencyjne mieszczą się w kompetencjach organów i formacji funkcjonujących za-równo w ramach struktur rządowych, samorządowych, jak i prywatnych. Potrzebę opra-cowania i wdrożenia programów edukacyjnych, informacyjnych oraz interwencyjnych podkreśla zdecydowana większość ekspertów biorących udział w badaniach.
Zdaniem ekspertów zagrożenie terrorystyczne i radykalizacja ruchów fundamen-talistycznych (między innymi w Europie Zachodniej) mogą wpłynąć przede wszystkim na zmniejszenie poczucia bezpieczeństwa obywateli, na co wskazuje 88,9% ekspertów, oraz intensyfikację wewnętrznych ruchów ksenofobicznych czy rasistowskich (89% eks-pertów podkreśla, iż obecnie w Polsce bardzo wyraźnie wykazywane są takie tendencje), które z kolei mogą wywołać reakcje odwetowe grup atakowanych, co w konsekwencji do-prowadzi do pogorszenia się stanu bezpieczeństwa narodowego. Zatem przyszłość oraz możliwości rozwoju polskiego społeczeństwa uzależnione są bezpośrednio od skutecz-ności działań zmierzających do zagwarantowania wysokiego poziomu bezpieczeństwa w kraju. Nie chodzi tu tylko o utrzymanie obecnego stanu bezpieczeństwa, lecz przede wszystkim o opracowanie algorytmów postępowania na wypadek zobiektywizowania się potencjalnych zagrożeń, szczególnie w kontekście terroryzmu. Tym bardziej, że niemal połowa ekspertów uczestniczących w badaniu ocenia, iż zagrożenie terroryzmem o pod-łożu islamskim jest prawdopodobne (38,9% ekspertów), a nawet bardzo możliwe (11,1% ekspertów). Analiza aktualnych i potencjalnych zagrożeń uzasadnia potrzebę tworzenia i realizacji programów: edukacyjnego, informacyjnego i interwencyjnego na rzecz bez-pieczeństwa obywateli (Rysunek 2).
Rysunek 2. Programy na rzecz bezpieczeństwa narodowego obywateli
Źródło: Kopczewski, opracowanie własne.
Polska jest państwem bezpiecznym, jednak jak podkreśla K. Liedel, wraz z nowymi fala-mi uchodźców oraz rozwojem taktyki zagrożenie terrorystyczne będzie wzrastać. Swego rodzaju „brak czujności” oraz stosowanie „mechanizmu wyparcia” w społeczeństwie pol-skim może zwiększać wrażliwość na wszelkiego rodzaju zagrożenia terrorystyczne, które współcześnie są już „zjawiskami naturalnymi”. Ich urzeczywistnienie się oddziaływać może na różne sfery życia, począwszy od spadku poczucia bezpieczeństwa. W takiej sytuacji z terroryzmem „musimy nauczyć się żyć” [http://www.wsensie.pl/polska/11698-dr-krzysztof-liedel-dla-wsensie-pl]. Tego rodzaju zagrożenia powinny zatem stanowić prio-rytet w działaniach prewencyjnych wszystkich formacji i organów, których głównym za-daniem jest ochrona społeczeństwa.
Z punktu widzenia teorii i praktyki bezpieczeństwa zagrożenia, niezależnie od ich statusu ontologicznego (potencjalne/realne), powinny być przedmiotem wzmożonej troski i refleksji naukowej. Dlatego też prawdopodobieństwo wystąpienia zagrożeń ter-rorystycznych, także uwarunkowanych religijnie, stało się tematem wymagającym opi-nii eksperckiej.
62
Programy: edukacyjny, informacyjny oraz interwencyjny mogą wpływać na kształ-towanie postaw sprzyjających minimalizacji skutków zagrożeń. Zawierać muszą jed-nak ściśle sprecyzowane cele oraz sposoby ich osiągnięcia. Głównym celem tych pro-gramów w ramach strategii prewencyjnej powinno być dostarczenie wiedzy i umiejęt-ności pozwalających na radzenie sobie ze stresem, z poczuciem zagrożenia, niwelowa-nie postaw ksenofobicznych i chęci działań odwetowych na niwelowa-niewinnych jednostkach, wywołanych nieoczekiwaną, trudną (często kryzysową) sytuacją, a także zapobieganie obiektywnym zagrożeniom, zwłaszcza o podłożu terrorystycznym. Właściwe wydaje się również stworzenie „banku dobrych rozwiązań”, który pozwoli beneficjentom strate-gii na zastosowanie adekwatnych do zagrożeń algorytmów postępowania. Efekty final-ne wdrażanych strategii powinny wpłynąć nie tylko na subiektywfinal-ne poczucie bezpie-czeństwa, lecz również na praktyczne umiejętności przewidywania, zapobiegania oraz neutralizowania realnych zagrożeń, wynikających z działań grup radykalnych i ekstremi-stycznych, prowadzących również do zamachów terrorystycznych.
Programy prewencyjne mogą zatem w tym ujęciu obejmować takie zakresy proble-mowe, jak: edukacja dla bezpieczeństwa, edukacja antyterrorystyczna, edukacja i infor-macja z zakresu różnic kulturowych i religijnych, metody komunikowania o zagrożeniach realnych i potencjalnych oraz przygotowanie obywateli do ekstremalnych zjawisk, tak-że w zakresie umiejętności zachowania się w określonych sytuacjach. Tym samym w do-bie współczesnych zagrożeń programy prewencyjne i ich realizacja stanowią podstawo-wy kierunek działań edukacyjnych oraz rozwiązań normatywno-prawnych, w zakresie:
· potrzeby opracowania strategii dotyczącej edukacji dla bezpieczeństwa, · kierunków doskonalenia struktur i zadań sytemu bezpieczeństwa narodowego, · możliwości utworzenia zintegrowanego systemu zarządzania bezpieczeństwem w kontekście zagrożeń terrorystycznych.