„Wydaje się, że w warunkach polskich optymalnym obszarem dla wprowadzenia i wdraża-nia działań profilaktycznych czy działań typu ograniczei wdraża-nia szkód związanych z nadużywa-niem substancji psychoaktywnych jest poziom gminy. Poziom gminy może być definiowany jako tzw. „złoty środek” pomiędzy pozbawionym nieformalnych więzów społecznych mem dużego miasta a społecznie bliskim, ale ubogim w zasoby finansowe i kadrowe pozio-mem osiedla mieszkaniowego. Ideałem, do którego warto dążyć, byłyby takie gminne stra-tegie profilaktyczne, które wyzwalałyby dodatkowe działania na poziomie tych najmniej-szych społeczności lokalnych” [Świątkiewicz 2002, s. 35]
Abstract: The article you will be offered discuss the information as a factor in prophylaxis,
prophylaxis and its main objectives, analysis of prevention activities from the perspective of exchange theory and rational choice theory, local community as a place for preventive interventions as well as barriers and factors conducive to the development and implemen-tation of prevention.
38
Wprowadzenie
Profilaktyka w zakresie zagrożeń we współczesnym świecie jest konieczna, działania w tym obszarze nie są już marginalne, jak w początkowym okresie jej wprowadzania. Niemniej wymagają koordynacji, wspólnej bazy prowadzonych programów i ich mar-ketingu zarówno na poziomie miasta, jak i każdej gminy. Fakt, iż wiele podmiotów pro-wadzi działania profilaktyczne sprawia, że niektóre z nich są w jakimś stopniu powtarza-ne, co w efekcie powoduje marnotrawienie sił i środków włożonych w ich powstawanie, przeprowadzanie i ewaluację. Taki stan rzeczy wymaga otwarcia na nowe rozwiązania w tym zakresie na poziomie gminy oraz ustalania czynników sprzyjających i barier w re-alizacji profilaktyki.
W artykule zostanie omówiona informacja jako czynnik sprzyjający profilaktyce, pro-filaktyka i jej wybrane główne cele, analiza działań profilaktycznych z perspektywy teo-rii wymiany i teoteo-rii racjonalnego wyboru, lokalna społeczność jako miejsce oddziaływań profilaktycznych oraz bariery i czynniki sprzyjające powstawaniu i realizacji profilaktyki.
Informacja jako czynnik sprzyjający profilaktyce
W budowaniu programów profilaktycznych coraz częściej zwraca się uwagę na zacho-dzące szybkie zmiany dotyczące rodzajów zagrożeń i ryzykownych zachowań oraz edu-kacji o nich. To, co U. Beck nazywa dystrybucją ryzyka, pozwala jednocześnie przy anali-zie tych zjawisk na odkrywanie społecznych uwarunkowań ich powstawania. Należą do nich zarówno te, które są usytuowane blisko w lokalnych społecznościach, jak i te, które wymykają się ludzkiemu spostrzeganiu, chociażby takie jak FOMO (z ang. fear of missing out), czyli lęk przed tym, że jakaś ważna informacja nas ominie, co w efekcie daje uzależ-nienie od informacji na nośnikach mobilnych (telefon komórkowy, tablet itp.).
Społeczeństwo ryzyka opisywane przez U. Becka to jednocześnie społeczeństwo in-formacji, w którym jej obecność jest stałym elementem organizującym życie jednostek i grup. Nowe technologie pozwalają na przyśpieszenie przekraczania odległości między nadawcą i odbiorcą, a sama informacja stała się dynamiczna, tworząc niejednokrotnie dryfujące wspólnoty niepokoju. Informacja traktowana jest w kulturze masowej w kate-goriach towaru, jest „fikcją operatywną” [Fleischer 2007], która funkcjonuje w kulturze, tworząc fakty, a z nimi niejednokrotnie poczucie zagrożenia. Przykładem takiego od-działywania wykorzystywanym przez różne media jest panika moralna, stanowiąca me-chanizm wywierania wpływu. Jej celem jest zwrócenie uwagi odbiorców na jakieś zda-rzenie za pomocą takich środków, jak przesada, symbolizacja i zniekształcenie. W prze-kazie wykorzystywane jest emocjonalne słownictwo, styl porównywalny do przekazów o charakterze kryminalnym, które są łatwe do zapamiętania. Przekazy często przypomi-Jadwiga Mazur
nane wzmacniają lęk, obawę czy nawet strach, że dane zjawisko rozwija się dynamicz-nie i może stanowić realne zagrożedynamicz-nie. Generowany jest strach, lęk i panika wśród od-biorców, a w efekcie dążenie do wykluczania określonej grupy [Cohen 2011, ss. 26–41].
Odtwarzając lub usiłując odtworzyć rzeczywistość, nadawca odwzorowuje ją ko-rzystnie dla siebie, dąży do osiągniecia zamierzonego celu. Odbiorca, obserwując fakty, tworzy ich osobisty, często subiektywny obraz. Przestrzeń informacyjna staje się w ten sposób sferą o sporej aktywności intelektualnej zarówno nadawcy, jak i odbiorcy [Bed-narek 2010, s. 416]. Ponadto staje się też przestrzenią, w której zagrożenie i ryzyko jest szeroko dyskutowane.
Odbiorca konfrontuje uzyskane informacje z wiedzą osobistą, która w rezultacie ma duży wpływ na formowanie postaw wobec rzeczywistości, a tym samym również wo-bec zagrożeń i strategii radzenia sobie z nimi. Wiedza osobista to „efekt osobistego ro-zumienia (który) ma charakter praktyczny. Jest kwintesencją doświadczenia, wyczucia technologii, transgresji dokonywanych na poznanych poglądach, uświadomionych lub nieuświadomionych poglądów, trenowanych umiejętności rozpoznawania spraw i sytu-acji itd. Ten rodzaj wiedzy w swojej zasadniczej części jest nieprzekazywalny innym i nie daje się zapisać w mediach papierowych lub elektronicznych. Wiedza cicha jest konse-kwencją lat nauki, zdobywania doświadczeń oraz bliżej nieokreślonej umiejętności, bu-dowania wewnątrz swojego umysłu niewyrażalnych językowo asocjacji oraz reguł wnio-skowania i podejmowania decyzji. Wiedza cicha, w odróżnieniu od wiedzy jawnej, jest wiedzą poszczególnych ludzi, a nie organizacji jako całości” [Ciechanowska 2012, s. 111]. Budowanie takiej wiedzy pozwala na tworzenie i odtworzenie wizerunku podmio-tów, zdarzeń, przedmiopodmio-tów, które otaczają jednostkę oraz wyobrażeń dotyczących ry-zyka i zagrożeń, chociaż może się też stać przestrzenią edukacji i przyjmowania wiedzy, umiejętności dotyczących radzenia sobie z nimi. Pośrednio łączy się też z edukacją o za-grożeniach i sposobach radzenia sobie z nimi. Programy profilaktyczne mogą tę wiedzę uzupełniać i weryfikować. Pozwalają w dłuższej perspektywie czasowej na jej porządko-wanie, przynajmniej w niewielkiej części, odnoszącej się do poznania źródeł niektórych lęków i zagrożeń.
Zagrożenia i informacje o nich generują w dłuższej perspektywie utratę pewności, zaufania do innych, a powstawanie wspólnot lęku i obojętności skutkuje w efekcie bra-kiem poczucia bezpieczeństwa. Powoduje to pośrednio wzrost znaczenia wiedzy o za-grożeniach i sposobach ochrony przed nimi. Czynnikiem sprzyjającym budowaniu wie-dzy o zagrożeniach są treści proponowane w programach profilaktycznych, zwłaszcza tych, których celem jest niesienie wiarygodnej informacji o nich. Pomagają też w selekcji informacji, którą można powiązać z mechanizmem oszczędności poznawczej, zgodnie z którym „ludzie uczą się stosować efektywne uproszczenia myślowe i praktyczne regu-ły zdroworozsądkowe, które pomagają im zrozumieć rzeczywistość społeczną,
ponie-40
waż nie są zdolni przetwarzać całej oddziałującej na nich informacji społecznej” [www. biznesowe.edu.pl].
Mechanizmy oszczędności poznawczej, heurystyki wydawania sądów, pomagają w interpretowaniu rzeczywistości, zrozumieniu zachowań innych jednostek. Mają więc charakter funkcjonalny, przystosowawczy, mimo, że stosowanie ich nie zawsze musi pro-wadzić do wyciągania celnych wniosków czy formowania korzystnych postaw, nawet dla samej jednostki [Aronson, Wilson, Akert 1997, s. 168]. Heurystyka reprezentatywności umożliwia szybkie poznanie, ustalanie oraz sklasyfikowanie innych zgodnie z zasadą po-dobieństwa do obiektu typowego bez wykorzystania czy nawet ze zignorowaniem da-nych statystyczda-nych, a jednoczesnym przyjmowaniem wnioskowania opierającego się na cząstkowej obserwacji, stereotypach itp. W efekcie można pomijać w ten sposób zna-czące informacje o innych oraz podmiotach czy zdarzeniach, co stanowi konsekwencję błędów we wnioskach opartych na przypadkach typowych lub potraktowanie niewiel-kich prób jako właściwych do sformułowania oceny ogólnej [Wojcieszke 2011, ss. 89–92]. Wynika to zarówno z braku pełnej wiedzy u jednostek i grup, do których przekazywa-ne są informacje, jak i braku możliwości czy woli sprawdzenia ich czy pogłębienia. Pro-gramy profilaktyczne są tu ważnym uzupełnieniem tej wiedzy, która pomogłaby w in-nej interpretacji otrzymywanych informacji lub przynajmniej jej pogłębieniu, pozwala-jącym na modyfikacji własnych strategii w radzeniu sobie z zagrożeniami. Pewną barierą mogą być natomiast sposób przekazywania tej wiedzy w programach lub brak koordy-nacji w ich prowadzeniu, zwłaszcza gdy dotyczą podobnych zagrożeń na poziomie lo-kalnej społeczności.
Z kolei heurystyka stymulacji pozwala jednostce na wyobrażenie sobie korzyści z da-nej sytuacji w trakcie powstawania postawy wobec podawanych treści w danym komu-nikacie. Kształt komunikatu lub konkretnego przekazu angażuje wyobraźnię odbiorcy, umożliwia symulację następnych zdarzeń i potencjałów w tym korzyści, jakie mogą mu przynieść, a podawane rozwiązanie może być preferowane i uznane za bardziej atrakcyj-ne niż pozostałe możliwości [2007, ss. 251–265]. Programy profilaktyczatrakcyj-ne dają możliwość wyobrażenia sobie tych korzyści w odniesieniu do własnego zdrowia czy satysfakcjonu-jącej jakości życia. Oczywiście zakładając, że są to programy przygotowane profesjonal-nie i prowadzone przez specjalistów.
Mechanizm oszczędności poznawczej czy heurystyki stymulacji można zaobserwo-wać również w mediach. Ich celem jest kształtowanie postaw odbiorców przez dobór określonych tematów, sposobów ich prezentacji czy kolejność ich podawania oraz ko-mentarz [Wasylewicz, Polański 2013, ss. 364–365]. Jednostki czy grupy będące odbior-cą oddziaływań takich jak oszczędność poznawcza czy heurystyki kształtują wizerunek otaczającej ich rzeczywistości, która wskutek przekazów może stać się również źródłem lęków czy zostać odczytana jako zagrożenie. Programy profilaktyczne zawierające ele-Jadwiga Mazur
menty edukacji korzystania z mediów i sposobów przekazywania przez nie informacji oraz wywierania wpływu byłyby ważnym czynnikiem wspierającym wiedzę osobistą i wiedzę cichą. Pozwalałyby też na racjonalne wykorzystanie posiadanych informacji do-tyczących zarówno zdrowia, jak i stylu życia, zwłaszcza młodych ludzi.
Strach, lęk oraz towarzyszący im często brak poczucia bezpieczeństwa są zasadni-czym motywem kierującym działaniem ludzi. Powodują, że „robimy wszystko, aby uciec od lęku czy od jego odczuwania. [...] w stanie lęku człowiek jest właściwie bezbronny. Skazanie na bezradność jest szczególnie nieznośne dla tych ludzi, dla których wiedza, siła, świadomość tego, że jest się panem sytuacji, jest ideałem przewodnim” [Horney 1976, s. 47]. Ucieczka od lęku, strachu czy niepokoju nie jest łatwa, jednak pozyskanie wiedzy o źródłach zagrożeń będących przyczyną strachu lub lęku daje realną możliwość na ich zmniejszenie a przez to poprawienie jakości życia. Źródłem tej wiedzy mogą być nie tylko poradnie i specjaliści zajmujący się profesjonalnie lękiem, ale również progra-my profilaktyczne, przygotowane dla różnych odbiorców zgodnie z założonymi celami – od edukacji wyprzedzającej po pomoc dla wybranych grup. Mogą wówczas być czynni-kiem wspierającym w dążeniu do uzupełnienia wiedzy i poprawy poczucia bezpieczeń-stwa. Barierą może okazać w tym wypadku brak profesjonalizmu w przygotowaniu pro-gramów lub ich prowadzeniu. Dlatego ważne jest, aby profilaktyka, zwłaszcza na pozio-mie lokalnej społeczności, była dobrze przygotowana, skoordynowana w przekazie po-trzebnej wiedzy.
Profilaktyka
Zmniejszanie się we współczesnym świecie poczucia bezpieczeństwa powoduje wzrost poczucia zagrożenia. W ramach współczesnej ogólnej polityki bezpieczeństwa państwa, obok działań mających na celu zapewnienie integralności terytorialnej państwa, jego niezależności politycznej i jakości, konieczne jest uwzględnienie działań z zakresu pro-filaktyki. Ich celem jest zapewnienie ciągłości wiedzy o zagrożeniach, ich przyczynach i wyposażenie jednostki i grupy w umiejętności radzenia sobie z nimi. Podmioty zobo-wiązane do dostarczania tej wiedzy coraz bardziej dbają o jej poziom i jakość, decydu-ją się również na innowacyjność w jej przekazie. Niemniej w efekcie tych działań docho-dzi czasami do powtórzeń wiedzy, tematyki programów i prowadzonych w ich ramach warsztatów.
Profilaktyka trwale związana jest też z bezpieczeństwem. W rozważaniach o bezpie-czeństwie, jako procesie, zwraca się uwagę na dwa jego etapy: zapobieganie zagroże-niom oraz reakcję na dokonane naruszenia inte gralności określonego dobra [Czapska 2004 s. 17], które wyznaczają hierarchię celów szczegółowych i pozwalają wybrać sku-teczne metody. Potrzebę bezpieczeństwa można pośrednio zaspokajać poprzez
przed-42
sięwzięcia profilaktyczne i działania interwencyjno-kompensacyjne. Problem społecz-nego poczucia bezpieczeństwa i czynników wyznaczających jego poziom należy więc rozpatrywać w układzie relacji między instytucjami zajmującymi się ochroną bezpie-czeństwa i porządku publicznego a poziomem zagrożenia przestępczością [Misiuk 1998, s. 37]. Takimi instytucjami są samorząd terytorialny, policja, straże, szkoły, organizacje non profit oraz te podmioty, które w swoje działania mają wpisane prowadzenie przed-sięwzięć o charakterze profilaktycznym.
W literaturze przedmiotu poświęconej profilaktyce szczegółowo opisane są jej defi-nicje, poziomy i strategie profilaktyczne. Przytaczając tylko niektóre z nich, warto wspo-mnieć, że profilaktyka definiowania jest jako „użycie jakiegoś środka zapobiegawcze-go; (w znaczeniu ścisłym) użycie środków zapobiegających chorobie” [Reber 2000, s. 551]. W pedagogice to dążenie „do zapobiegania powstawaniu u dzieci niepożądanych przyzwyczajeń i postaw […], w pewnym znaczeniu każde oddziaływanie pedagogiczne jest jednocześnie działaniem profilaktycznym, wytwarzając bowiem jakieś wartościo-we cechy, jednocześnie zapobiega powstawaniu cech niepożądanych lub ich utrwale-niu” [Okoń 1998, s. 316]. To także „wiele przedsięwzięć zabezpieczających przed powsta-niem negatywnych stanów rzeczy. Problematyka profilaktyki jest przedmiotem zainte-resowania społecznego, stąd i przedmiotem analiz dokonywanych przez naukowców na gruncie różnych dyscyplin naukowych (polityki społecznej, socjologii, kryminologii, pra-wa, psychologii i pedagogiki)” [Nowak, Wysocka 2001, s. 229] . Z kolei B. Hołyst stwier-dza, że jest to „system metod i środków mających na celu usuwanie przyczyn ujemnych zjawisk społecznych i stwarzanie warunków prawidłowego funkcjonowania i rozwoju jednostek oraz grup społecznych” [Hołyst 2001, s. 947].
Ogólnie rzecz biorąc, profilaktyka „różni się od innych sposobów przeciwdziałania tym, że jest czynnością uprzedzającą, że podejmowana jest zanim takie groźne zjawiska się ujawnią lub rozprzestrzenią, a ich dolegliwość wymusi dopiero zastosowanie bez-pośrednich środków zaradczych” [Szymańska, Zamecka 2002, s. 20]. Prowadzona przez wiele podmiotów daje pozytywne rezultaty. Niemniej brak zintegrowania tych działań i ich monitoringu może też doprowadzić do niepełnego wykorzystania potencjału tych programów, a nawet ich niepotrzebnych powtórzeń.
Rozważania dotyczące profilaktyki można odnieść do działania. P. Sztompka stwier-dza, że „wszystko co istnieje w społeczeństwie jest albo przejawem, albo efektem ak-tywności ludzkiej” [Sztompka 2002, s. 45], które związane jest z rozbudowanym więk-szym lub mniejwięk-szym znaczeniem motywacyjnym i kulturowym [Sztompka 2002, s. 51]. Natomiast B. Szacka uznaje, że „interakcja jest takim działaniem społecznym, które wy-nika z orientowania się na innych ludzi i jest odpowiedzią na ich zachowania” [Szacka 2008, s. 126]; uczestnicy interakcji to aktorzy społeczni. Badanie interakcji i działania ma aspekt praktyczny, który może być wykorzystywany do pracy nad doskonaleniem umie-Jadwiga Mazur
jętności kontaktu z innymi ludźmi i współdziałania w ogóle, w tym profilaktyki. Działa-nia te można rozpatrywać z perspektywy teorii wymiany i teorii racjonalnego wyboru.
Próba teoretycznego wyjaśnienia profilaktyki
Działania profilaktyczne można wyjaśniać z różnych perspektyw teoretycznych. Najbar-dziej trafne są dwie teorie – teoria racjonalnego wyboru i teoria wymiany.
W socjologii istnieją dwie perspektywy analizowania interakcji. Pierwsza to wzajem-ne oddziaływanie racjonalnych podmiotów, dążących do maksymalizacji swoich korzy-ści. Interakcję rozpatruje się tu jako wymianę i jako grę. Teoretycy wymiany utrzymują, że jest ona źródłem porządku społecznego, a wymiany materialne i niematerialne (np. pre-stiż, uznanie) mają swoją wartość. G. Homans wyszedł z założenia, że podstawowe zasa-dy i prawa mają pomóc w wyjaśnieniu wzorów organizacji społecznej. Twierdzenie o ra-cjonalności, zakłada, że „wybierając między alternatywnymi działaniami, jednostka wy-bierze taki, dla którego, jak wynika z jej obserwacji, wartość rezultatu pomnożona przez prawdopodobieństwo otrzymania go jest większa” [Turner 2004, s. 304]. W efekcie moż-na stwierdzić, że instytucje działają dlatego, że w ostatecznym rozrachunku opłaci się to jednostkom, które je tworzą.
Natomiast P. Blau w swojej koncepcji zakłada, że „potrzeba odwzajemnienia odnie-sionych korzyści w celu dalszego ich otrzymywania służy jako mechanizm zapoczątko-wujący interakcję społeczną” [Turner 2004, s. 312], wiąże je z potrzebą normy wzajem-ności. Zakłada, że jednostki formułują oczekiwania co do oczekiwanej nagrody, którą otrzymują w procesie wymiany, a większość z nich jest też uregulowana normatywnie. Normy te zostają zazwyczaj określane jako normy wymiany sprawiedliwej, niemniej gdy zostają one naruszone, może pojawić się agresja ze strony jednostek. Jednostki godzą się na wymianę społeczną z nadzieją na uzyskanie nagrody, przyjmując przy tym per-spektywę innych aktorów wymiany i wnioskując o ich potrzebach.
Można więc stwierdzić, że zarówno G. Homans jak i P. Blau wiążą ludzkie działa-nie z potrzebą uzyskania nagrody materialnej i działa-niematerialnej, które są przez jednostki oczekiwane i pożądane. Jedną z takich nagród jest szeroko rozumiane bezpieczeństwo zapewniane między innymi przez szereg działań o charakterze profilaktycznym, obej-mujących również informacje o zagrożeniach i strategiach radzenia sobie z nimi.
W rozważaniach dotyczących systemów wymian i makrostruktury zwraca się uwa-gę na ogólne procesy atrakcyjności, współzawodnictwa, zróżnicowania, integracji i opo-zycji, które są widoczne między nimi [Turner 2004, s. 318]. W wymianach między ma-krostrukturami zwiększa się znaczenie wspólnych wartości, co widoczne jest w działa-niach profilaktycznych. Wspólną wartością jest bezpieczeństwo i poczucie bezpieczeń-stwa lokalnych społeczności. Ponadto sieci wymiany między makrostrukturami
instytu-44
cjonalizują się przy zachowaniu wymiany spontanicznej. Tworzenie nowych programów przez wchodzące na rynek interakcji nowe podmioty (np. organizacje non profit) nadaje im charakterystyczne cechy instytucji. To, co było spontanicznym działaniem, wchodzi w struktury działania innych organizacji proponujących przedsięwzięcia profilaktyczne. Należy również zauważyć, że chociaż makrostruktury są efektem i zarazem produktem podstawowych procesów wymiany, sama ich analiza wymaga przyglądania się im, ana-lizowania i opisu na każdym poziomie organizacji społecznej. Opis zarówno organiza-cji oferujących oddziaływania profilaktyczne, jak i działania jednostek je organizujących wymaga stałego monitoringu i opisu, chociażby w celu upowszechniania dobrych prak-tyk w tym zakresie, jak i wspierania w racjonalnym działaniu profilaktycznym.
P. Blau stoi na stanowisku, że na poziomie makrospołecznym wymiana między jed-nostkami zostaje zastąpiona przez wartości pośredniczące, które dostarczają wspólne-go zespołu standardów umożliwiających sterowanie całymi złożonymi łańcuchami wy-mian pośrednich między strukturami społecznymi a jej członkami. W przypadku dzia-łań profilaktycznych proces ten możemy zauważyć, analizując ich powstawanie i dzia-łanie – od działań spontanicznych po instytucjonalizowanie się ich na przestrzeni ostat-nich dwóch dekad. W efekcie pozwoliło to już na wypracowanie wielu wspólnych stan-dardów pozwalających na sprawne działanie profilaktyczne w systemie bezpieczeństwa lokalnych społeczności. Można również przyjąć za P. Blauem, że instytucje są produktem historycznym, to ich normy i wartości pośredniczące są przekazywane przez dekady ich funkcjonowania. Pojawiające się układy wymiany pośredniej sprawiają, że instytucje (or-ganizacje wpisujące w swoje działania profilaktykę) wywierają rodzaj wewnętrznych na-cisków na jednostki w nich funkcjonujące, zmuszając je w procesach wymiany do wypeł-niania przyjętych i ewoluujących nakazów i zakazów oraz norm regulujących wzory sto-sunków wymiany między różnorodnymi całościami społecznymi. Procesy takiej wymia-ny można zauważyć i opisywać w funkcjonowaniu organizacji odpowiedzialwymia-nych za re-alizację zadań z zakresu profilaktyki, takich jak samorządy (programy bezpieczne mia-sto, bezpieczna gmina), szkoły (szkolne programy profilaktyczne), policja (zapobieganie przestępczości realizowane zarówno przez prewencję, jak i profilaktykę), czy inne pod-mioty ujęte w lokalnych czy regionalnych strategiach bezpieczeństwa.
Opisywanie działania społecznego z punktu widzenia teorii wymiany – jak czynią to G. Homans i P. Blau – pozwala, spojrzeć na nie w sposób zekonomizowany. Z kolei teo-rie racjonalnego wyboru kładą nacisk na racjonalne działanie aktorów społecznych. Teo-ria racjonalnego wyboru ma pomóc w wyjaśnieniu i przewidywaniu działania jednostek, ale w sumie zmierza do wyjaśniania działań zbiorowych, zachowań i zmian systemów w skali makro. Można ją również odnieść do działania jednostek i działania zbiorowe-go w obszarze profilaktyki. Zzbiorowe-godnie z tym podejściem jednostki i grupy podejmują wy-bory dotyczące również swojego bezpieczeństwa, a działania podejmowane przez jed-Jadwiga Mazur
nostki w różnych miejscach struktury organizacyjnej zależą od celu organizacji, jej za-dań i funkcji.
W podejściu M. Hehtera działania aktorów są celowe i intencjonalne, a preferencje uporządkowane w hierarchii, która staje się podstawą wyboru celów w danym momen-cie z uwzględnieniem ograniczoności zasobów, instytucjonalnych ograniczeń, a także możliwych sposobów postępowania i kosztów działań alternatywnych [Turner 1993, ss. 311–328]. Teoria racjonalnego wyboru zajmuje się raczej społecznymi skutkami działań.