Środowisko i lokalność w aspekcie socjalizacyjnym i wychowawczym

Kolejnym zagadnieniem, ważnym z punktu widzenia funkcjonowania ucznia z orzeczoną potrzebą kształcenia specjalnego w ogólnodostępnej szkole wiejskiej, jest pojęcie środowiska. Każdy człowiek żyje w określo-nym środowisku społeczokreślo-nym. Jest nim ogół społecznych warunków, które kształtują rozwój i zachowanie jednostek. Środowisko stanowi naturalną podstawę życia każdego społeczeństwa. Człowiek korzysta z jego zasobów, przekształca poszczególne elementy oraz wprowadza do środowiska nowe składniki.

Wśród badaczy, w literaturze, funkcjonują różne ujęcia tej kategorii (środowisko społeczne, wychowawcze, środowisko życia, lokalne, obiek-tywne, subiektywne itp.). Rozpoczynam przegląd definicji od tradycyj-nych ujęć, ciągle chętnie przywoływatradycyj-nych w opracowaniach naukowych. Z punktu widzenia Ryszarda Wroczyńskiego „środowisko to składniki struktury otaczającej osobnika, które działają jako system bodźców i po-wodują określone reakcje, przeżycia psychiczne”1. Autor ten, wskazując na kluczową rolę, jaką w procesie wychowania i rozwoju człowieka odgrywa środowisko, rozbudował typologię, opierając się na rodzaju bodźców śro-dowiskowych, wyróżniając środowisko naturalne, społeczne i kulturowe2. Aleksander Kamiński uzupełnia przytoczoną definicję, dodając, że środo-wiskiem nazywamy

te elementy otaczającej struktury przyrodniczej, społecznej i kulturalnej, które działają na jednostkę stale lub przez czas dłuższy albo krótko, lecz ze znacz-ną siłą, jako samorzutny lub zorganizowany system kształtujących ją podniet3. 1 R. Wroczyński, Pedagogika społeczna, PWN, Warszawa 1985, s. 78.

2 M. Cichosz, Środowisko i środowisko wychowawcze w refleksji pedagogicznej – rozwój i przemiany, [w:] M. Cichosz, R. Leppert (red.), Współczesne środowiska wychowawcze. Stan obecny i kierunki przemian, KPSW, Bydgoszcz 2011, s. 12.

Spośród wielu pojęć związanych z kategorią środowiska, Ewa Mary-nowicz-Hetka wyróżnia „środowisko życia”, które według niej „obejmuje wszystkie możliwe konfiguracje elementów środowiska, w którym przeby-wa jednostka ludzka”4. Środowisko to, zdaniem autorki, przybiera różne konfiguracje w zależności od usytuowania w nim jednostki. Jest ono złożo-nym, zmieniającym się układem, składającym się z wielu oddziałujących na siebie elementów, tj. przyroda, zjawiska, przedmioty, ludzie, ale także ota-czająca nas przestrzeń. Wymienione składniki środowiska współzależą od siebie, funkcjonując w różnych układach. Jednostka uczestniczy w sposób pośredni lub bezpośredni w różnych strukturach środowiska, które oddzia-łują na nią, tworząc wzajemne relacje. Z jednej strony środowisko wpływa na człowieka i jego zachowanie, powodując przystosowanie się jednostki do jego zmieniających się warunków. Z drugiej zaś strony, podejmowana ak-tywność kształtuje określone relacje ze środowiskiem, powodując nie tylko zaspokojenie naszych potrzeb, ale również aktywnie wpływając na zmiany w otoczeniu. Inne spojrzenie na pojęcie środowiska prezentuje Wincenty Okoń. Jego zdaniem

środowisko jest przestrzenią, w której społeczeństwo realizuje różne formy działalności, tworząc w ten sposób warunki własnego życia oraz zaspokajania materialnych i duchowych potrzeb5.

Gajewska zwraca uwagę na nowe rozumienie środowiska. Zdaniem au-torki można je rozumieć tradycyjnie (wąsko) lub szeroko, z cyberprzestrze-nią wszechświata włącznie6.

Kolejną omawianą w literaturze kategorią środowiska jest środowisko lokalne.–Termin wywodzący się z socjologii, przejęty i przeniesiony na grunt pedagogiki społecznej jest istotny z punktu widzenia niniejszej pracy, bo-wiem środowisko lokalne, jakie stanowi wieś i osadzona w tym środowisku szkoła, staje się ważnym jego elementem i jest przedmiotem badań oraz roz-ważań niniejszej publikacji.

Środowisko lokalne, obok rodziny, stanowi ważny czynnik socjalizacyj-ny jako nieodłączsocjalizacyj-ny element otoczenia jednostki. Jest jednak pojęciem nie-jednorodnym i wieloznacznym określającym pewien typ ładu społecznego. Środowisko lokalne bowiem

oprócz zbiorowości społecznej, zamieszkującej niewielki, względnie zamknię-ty obszar, oznacza również cały system inszamknię-tytucji, służących organizacji życia 4 E. Marynowicz-Hetka, Środowisko życia i jego przetwarzanie w toku pracy społecznej, [w:] tejże, Pedagogika społeczna, PWN, Warszawa 2006, s. 54.

5 W. Okoń, Nowy słownik pedagogiczny, Żak, Warszawa 2004, s. 408.

97 4.1. Środowisko i lokalność w aspekcie socjalizacyjnym i wychowawczym

zbiorowego takich jak kościół, szkoła, instytucje usługowe, urządzenia socjalne […] regulujące zachowania jednostkowe i stosunki międzyludzkie7.

Środowisko lokalne ma zatem sens terytorialny, demograficzny, insty-tucjonalny, kulturowy i regulacyjny. Tadeusz Pilch pisze tak:

środowisko lokalne to gromada ludzi zamieszkujących ograniczone i względ-nie izolowane terytorium, posiadających i ceniących wspólną tradycję warto-ści i symbole, instytucje usługowe i kulturowe, świadomych jednowarto-ści, odręb-ności i gotowości do wspólnotowego działania, żyjących w poczuciu przyna-leżności i wewnętrznego bezpieczeństwa8.

Tak zdefiniowane środowisko lokalne kreuje szczególny typ środowiska wychowawczego, którego siły oraz system socjalizacji członków społeczno-ści lokalnej tworzą:

– tożsamość etniczna, religijna i kulturowa,

– zasada odrębności, izolacji, kontroli jednostki przez grupę oraz iden-tyfikacji jej członków,

– względna jedność ekonomiczna i zawodowa.

Irena Lepalczyk i Ewa Marynowicz-Hetka określają środowisko lokal-ne jako

teren przestrzennie wydzielony, w skład którego wchodzą prócz mieszkań, wszelkie urządzenia usługowe, socjalne i kulturalne uzależnione od potrzeb i struktury społeczno-demograficznej mieszkańców9.

Zdaniem autorek środowisko lokalne jest miejscem tworzenia się grup społeczności lokalnej, sprzyjającym zawiązywaniu kontaktów między-ludzkich. W środowisku lokalnym ujawniają się i kształtują siły społeczne. Istotna jest zarówno jego struktura i funkcje, jak też aspekt społeczno-wy-chowawczy.

Winiarski wyróżnia następujące cechy środowiska lokalnego:

– ma ono wyraźne granice terytorialne, własną infrastrukturę mate-rialno-instytucjonalną (instytucje i urządzenia edukacyjne, kultu-ralne, socjalne i usługowe);

– występują w nim grupy o charakterze wspólnotowym, dominują więzi sąsiedzkie, przyjacielskie i pokrewieństwa;

7 T. Pilch, Środowisko lokalne…, dz. cyt., s. 156.

8 Tamże, s. 157.

9 I. Lepalczyk, E. Marynowicz-Hetka, Wzmacnianie sił społecznych środowiska lokalnego, [w:] A. Radziewicz-Winnicki (red.), Pedagogica societatis. Przedmiot, zadania a współczesność, UŚ, Katowice 1985, s. 40.

– istnieje poczucie przynależności wśród mieszkańców i wspólne dzia-łanie w przypadku zagrożeń lub naruszenia norm życia społecznego; – istnieje system kontroli społecznej;

– funkcjonują jawne siły społeczne;

– przyjaźnie zawierane przez dzieci i młodzież zacieśniają i zbliżają ro-dziny;

– stosunki osobowo-rzeczowe nie wpływają na sferę życia prywatnego, lecz służą zwiększeniu poczucia bezpieczeństwa10.

Szczególne znaczenie środowisku lokalnemu przypisuje Wroczyński, według którego stanowi ono z pedagogicznego punktu widzenia zespół wyznaczników rozwojowych i wychowawczych, wśród których na szcze-gólną uwagę zasługują stałe elementy będące rodzajem bodźców rozwo-jowych. Główne miejsce zajmuje układ geograficzny, który wymusza na członkach swojej społeczności podjęcie określonej aktywności. Do innych bodźców zaliczyć można strukturę społeczną, tradycje regionalne oraz rodzaj uprzemysłowienia11. Okoń przypisuje środowisku lokalnemu zna-czący wpływ na wybór sposobów spędzania czasu wolnego przez dzieci i młodzież oraz wybór pracy zawodowej przez członków danej społeczności lokalnej. Natomiast Winiarski zwraca uwagę na powiązanie elementów środowiska i ich wzajemne oddziaływanie na siebie w dziedzinie kształce-nia. Jego zdaniem taka integracja środowiska z jednej strony sprzyja róż-norodności, z drugiej zaś, zapobiega indywidualizacji. W obecnej sytuacji społeczno-kulturowej lokalne środowisko wychowawcze nie może stano-wić odosobnionego układu. Otwartość środowiska lokalnego wyznaczają trzy kategorie.

1. Złożoność i wielorakość uwarunkowań środowiska, wynikająca z sa-mego procesu edukacji.

2. Realizacja wszechstronnego kształcenia i wychowania, przygotowu-jąca do życia w dynamicznie zmieniających się warunkach środowi-ska.

3. Możliwości techniczno-informacyjne pozwalające na korzystanie z dóbr nauki za pomocą nowoczesnych, szybkich środków masowego przekazu12.

Kryterium różnicującym składniki środowiska lokalnego jest tzw. kryterium środowiskowe, które uznaje za podstawowe składniki środowiska instytucje

10 M. Winiarski, Edukacja środowiskowa – istota, wymiary, aktualne problemy, [w:] S. Kawula (red.), Pedagogika społeczna…, dz. cyt., s. 141.

11 R. Wroczyński, dz. cyt., s. 180-181.

99 4.1. Środowisko i lokalność w aspekcie socjalizacyjnym i wychowawczym

i placówki oraz grupy społeczne funkcjonujące w obrębie tego środowiska. W typologii opracowanej przez Heliodora Muszyńskiego wyróżniamy:

– instytucje wychowawcze o podłożu nieformalnym (rodzina, grupa sąsiedzka, towarzyska, rówieśnicza);

– instytucje wychowawcze o podłożu formalnym: – powszechnego kształcenia (szkoły, przedszkola), – powszechnej opieki (żłobki, poradnie),

– rekreacyjno-kreatywne (domy kultury, kluby, świetlice, organi-zacje społeczne),

– powszechnej kontroli (urzędy, służby porządkowe),

– instytucje kulturalno-wychowawcze (kina, teatry, muzea), – środki masowego przekazu (radio, telewizja, prasa)13.

Ujmując środowisko lokalne jako zespół warunków lub elementów struktury otoczenia, można dokonać jego typologii. Podstawę podziału sta-nowić może zarówno rodzaj bodźców, oddziałujących na jednostkę, jak i ce-chy terytorialne środowiska. Ze względu na rodzaj bodźców wyróżnia się środowiska: naturalne (przyrodnicze, geograficzne), kulturowe, społeczne i lokalne. Środowiska te nie istnieją w izolacji, lecz stanowią część wzajem-nie powiązanych elementów, które wyznaczają kierunek aktywności jed-nostki. Istniejąca w literaturze typologia środowisk, zaproponowana przez różnych autorów, której wyróżnikiem są cechy terytorialne środowiska, dzieli je na środowiska wiejskie i miejskie. Biorąc pod uwagę typowe cechy owych środowisk, zakłada się, że w skupiskach ludności zamieszkujących na ich terenach, istnieją odmienne warunki społeczne i kulturowe, które stanowią podstawę do rozróżniania tych środowisk ze względu na zamiesz-kiwane terytorium14. Cechą charakterystyczną środowiska lokalnego są również jego dynamiczne przemiany. Wśród wielu społeczności lokalnych zaobserwować można częściowy rozpad tychże środowisk, któremu sprzyja globalizacja, rozluźnienie kontaktów międzyludzkich, możliwość szybkiego przemieszczania się ułatwiająca podróżowanie oraz nawiązywanie przyjaź-ni z osobami daleko mieszkającymi, a także migracje zarobkowe.

Wskazane typologie i postrzeganie środowiska lokalnego mimo upływu lat nadal pozostają w literaturze z zakresu socjologii i pedagogiki społecznej jako znaczące i są przytaczane w licznych publikacjach. Jednak dokonu-jące się zmiany polityczne, społeczne i światopoglądowe doprowadziły do zmiany optyki postrzegania wspólnoty środowiska lokalnego. Wspólnoty i społeczności lokalne stały się bowiem polem badawczym dla socjologów. 13 H. Muszyński, Teoretyczne podstawy systemu wychowawczego szkoły, PWN, Warszawa–Po-znań 1972, s. 21-22.

14 Zob. S. Kowalski, Socjologia wychowania w zarysie, PWN, Warszawa 1979; W. Wincławski, Typowe środowiska wychowawcze współczesnej Polski, PWN, Warszawa 1976.

„Poza wyraźnym zapotrzebowaniem społecznym uświadomiono sobie wy-raźną lukę, która powstała na skutek jednostronnego koncentrowania się na poziomie mikro-, bądź makrospołecznym”15. W tradycyjnych wspólnotach lokalnych socjologowie upatrują wielu zagrożeń dla autonomii jednostki. Wyłanianie się nowych wspólnot związane jest z procesem globalizacji, który prowadzić może do powstania nowych typów wspólnot: osobistych, inkluzywnych i opozycyjnych. Sytuacja ta doprowadziła do ożywienia ba-dań nad społecznościami lokalnymi, małymi ojczyznami i regionami, co „z jednej strony wpisuje się w postulaty decentralizacji państwa i odzyska-nia podmiotowości przez poszczególne środowiska, a z drugiej strony jest spójne z kierunkami polityki Unii Europejskiej”16. Toteż w literaturze funk-cjonują także pojęcia alternatywne zarówno w stosunku do środowiska, jak i środowiska wychowawczego. Wiesław Theiss wprowadza pojęcie „mała ojczyzna”. Termin ten oznacza

psychofizyczną przestrzeń, powstałą w wyniku głębokiego zaangażowania się jednostki lub grupy społecznej w życie otaczającego świata. Mała ojczyzna zwa-na także prywatną ojczyzną, jest strukturą złożoną z uczuć, intelektu i działań związanych z tym, co bliskie – np. domem, sąsiedztwem, krajobrazem, miejsco-wą kulturą oraz tradycją17.

Mariusz Cichosz uważa, że kategoria „małej ojczyzny” jest próbą ca-łościowego ujęcia opisu człowieka i jego „lokalnej” tożsamości oraz bardzo ważnym elementem koncepcji edukacji środowiskowej18. Antropologowie i socjologowie zwracają jednak uwagę na potrzebę analizowania w odmien-ny sposób mechanizmów tworzenia się i funkcjonowania małych ojczyzn. Ich zdaniem należy odejść od klasycznego pojmowania małych ojczyzn ze względu na osłabienie, któremu ulegają ścisłe lokalizacje przestrzenne przy jednoczesnym wzroście znaczenia treści kultury, stylów życia i społecznej pamięci. Dlatego jak twierdzi Izabela Bukraba-Rylska, „mała ojczyzna” nie jest już „przestrzennym korelatem postaw i emocji pewnej zbiorowości, lecz utożsamiana jest z obszarem zamieszkiwanym przez wspólnoty lokalne, li-derów i zwykłych mieszkańców”19. Określenie „społeczność lokalna” zgod-nie z zaprezentowaną wcześzgod-niej typologią kojarzone było z umiejscowie-niem danej grupy w konkretnej przestrzeni i obejmowało takie elementy jak bezpośrednie kontakty członków grupy zamieszkującej to samo terytorium, 15 I. Bukraba-Rylska, Socjologia wsi polskiej, PWN, Warszawa 2008, s. 53-56.

16 Tamże, s. 55.

17 W. Theiss, Edukacja środowiskowa. Zarys problematyki, „Problemy Opiekuńczo-Wychowaw-cze” 1996, nr 10, s. 5.

18 M. Cichosz, dz. cyt.

101 4.1. Środowisko i lokalność w aspekcie socjalizacyjnym i wychowawczym

ich poczucie identyfikacji i wspólną kulturę. Nowe postrzeganie lokalności zrywa z konotacjami terytorialnymi, skłaniając się ku „wspólnotom trady-cji” oraz akcentując przede wszystkim rolę czynników świadomościowych, gdzie zaznaczają się budujące tożsamość (nie tyle zbiorową, co jednostko-wą) treści oraz kody kultury symbolicznej20. Jak zauważa Burkaba-Rylska, termin „społeczność lokalna” zostaje wypierany przez rozumiany w nowy sposób termin „lokalność”, który koresponduje ze światopoglądem inte-gralnym, podzielanym nie tylko przez mieszkańców danego obszaru lecz również przez osoby fizycznie niezamieszkałe na danym obszarze. Zmia-nie ulega rówZmia-nież postrzegaZmia-nie i konstruowaZmia-nie przestrzeni społeczności lokalnej. Zaobserwować można współwystępowanie czynników lokalnych i globalnych, w wyniku czego „społeczność lokalna nie jest już światem, który niejako sam siebie wypełnia, ale raczej lokalnie usytuowanym wy-razem globalnych stosunków”21. Podsumowując niniejsze rozważania na temat środowiska lokalnego, można powiedzieć, że jest ono niewątpliwie z jednej strony ważnym dla szkoły źródłem zadań o charakterze edukacyj-nym i opiekuńczo-wychowawczym. Z drugiej zaś – stanowi znaczący poten-cjał sił społecznych działających na rzecz szkoły, przejawiających się m.in. w bezpośrednim udziale rodziców uczniów, organizacji społecznych i sto-warzyszeń, ogniw samorządu lokalnego, placówek pozaszkolnych i kościoła w realizowaniu zadań dydaktyczno-wychowawczych i opiekuńczych22.

Kolejną najszerzej omawianą w literaturze pedagogicznej kategorią śro-dowiska jest środowisko wychowawcze.–Kamiński pisze, że jest ono

częścią obiektywnego środowiska społecznego człowieka (wraz z jego podło-żem przyrodniczym i kontekstem kulturowym); tworzą je osoby, grupy spo-łeczne i instytucje pełniące zadania wychowawcze, pobudzające (zachęcające) jednostki i grupy dzieci, młodzieży, dorosłych do przyswajania wartości mo-ralnych i zgodnych z nimi zachowań społecznych, odpowiadających ideałowi wychowawczemu społeczeństwa23.

Stanisław Kowalski natomiast przedstawia środowisko wychowawcze jako „społecznie kontrolowany i nastawiony na realizację celów wycho-wawczych system bodźców społecznych, kulturowych i przyrodniczych”24. 20 J. Kurczewska, Robocze ideologie lokalności. Stare i nowe schematy, [w:] tejże (red.), Oblicza lokal-ności. Tradycja i współczesność, IFiS PAN, Warszawa 2004.

21 W. Łukowski, Społeczne tworzenie ojczyzn. Studium tożsamości mieszkańców Mazur, Scholar, Warszawa 2002.

22 M. Winiarski, Szkoła środowiskowa i jej obecność w edukacji równoległej, permanentnej i środowi-skowej, „Pedagogika Społeczna” 2015, nr 3.

23 A. Kamiński, Środowisko wychowawcze – kłopoty definicyjne, [w:] tegoż, Studia i szkice pedago-giczne, PWN, Warszawa 1978, s. 79.

W szerszym ujęciu istotę tego pojęcia rozpatruje Alicja Kargulowa, która uzależnia ją od orientacji metodologicznej. I tak, w ujęciu naturalistycznym środowisko traktuje jako zespół warunków sprzyjających naturalnemu roz-wojowi człowieka. W orientacji pozytywistycznej ujmowane jest z kolei jako źródło bodźców stymulujących rozwój wychowanka poprzez instytucje śro-dowiskowe. W humanistycznej zaś, rozumiane jest jako układ społecznych interakcji świadomych podmiotów społecznych25.

Podsumowując przegląd stanowisk, Winiarski wyróżnia następujące interpretacje środowiska wychowawczego:

– scjentystyczną – zawierającą wzajemnie powiązane elementy przy-rodnicze, społeczne i kulturowe, tworzące funkcjonalną całość wy-korzystywaną do realizacji celów edukacyjnych;

– humanistyczną – będącą przestrzenią przyrodniczo-społeczno-kul-turalną, z którą jednostka styka się w sposób pośredni lub bezpo-średni, stanowiącą źródło doświadczenia indywidualnego, zbioro-wego i miejsce zaspokajania potrzeb jednostki lub grupy26.

Inne, nowe spojrzenie na pojęcie środowiska wychowawczego proponu-ją Anna Przecławska i Wiesław Theiss, według których

środowiskiem wychowawczym człowieka jest nie tylko to, co dzieje się w jego bezpośrednim otoczeniu, ale wszystko to, co dociera do niego dzięki przekazowi pośredniemu oraz pod postacią skutków działań politycznych i gospodarczych27.

Zdaniem autorów nowe rysy współczesnego środowiska wychowawczego wyznaczają:

– nakładanie się wpływu lokalnego, glokalnego i globalnego;

– wielowymiarowość środowiska sprawiająca, że jest ono jednocześnie źródłem, celem i formą edukacji;

– uznanie sił ludzkich jako fundamentalnego ogniwa środowiska; – wspólnotowy charakter środowiska będący wynikiem wspólnych

wartości;

– personalizacja środowiska;

– znacząca rola mediów w kształtowaniu środowiska; – nadanie szczególnej wagi relacjom międzyludzkim28.

25 A. Kargulowa, Kilka uwag na temat przesłanek metodologicznych pedagogiki społecznej (relacja jednostka-środowisko), [w:] E. Marynowicz-Hetka, J. Piekarski, E. Cyrańska (red.), Pedagogika społeczna jako dyscyplina akademicka. Stan i perspektywy, UŁ, Łódź 1998.

26 M. Winiarski, Edukacja środowiskowa…, dz. cyt.

27 A. Przecławska, W. Theiss, Pedagogika społeczna – dyskusji ciąg dalszy, „Problemy Opiekuń-czo-Wychowawcze” 1994, nr 8, s. 13.

28 A. Przecławska, W. Theiss, Pedagogika społeczna: nowe zadania i szanse, [w:] A. Przecławska (red.), Pedagogika społeczna. kręgi poszukiwań, Żak, Warszawa 1996, s. 20-23.

103 4.1. Środowisko i lokalność w aspekcie socjalizacyjnym i wychowawczym

W nowym ujęciu, dotyczącym rozumienia środowiska wychowawcze-go, zaproponowanym przez Theissa i Przecławską, istotne jest odejście od orientacji formalno-instytucjonalnej i zwrócenie uwagi na szczególną rolę relacji międzyludzkich i dobrowolności działań. Zdaniem autorów tak po-strzegane środowisko wychowawcze znacznie wykracza poza tradycyjne in-stytucje edukacyjne i opiekuńcze oraz poza wymiar środowiska lokalnego. Podstawową formą działania tak pojętego środowiska wychowawczego jest dialog i współdziałanie.

Zdaniem Cichosza opisany sposób rozumienia środowisk wychowaw-czych jako zinstytucjonalizowanych form edukacyjnego oddziaływania wraz z upływem czasu i zmianami społecznymi wydaje się osłabiać pod-miotowość człowieka, pomimo że instytucje edukacyjne były i są nadal ważnym nośnikiem wychowania, a proces oddziaływania instytucjonal-nego jest istotnym czynnikiem rozwoju człowieka. Dlatego pojmowanie środowiska wychowawczego we współczesnych naukach, zdaniem wspo-mnianego autora, ulega dziś wyraźnemu rozwinięciu i zróżnicowaniu29. Przecławska jako alternatywę dla pojęcia środowiska wychowawczego wy-różnia „przestrzeń życia człowieka”30, która kształtuje się na zbiegu prze-strzeni fizycznej, społecznej, temporalnej i psychologicznej. W obecnych czasach coraz większego znaczenia nabiera także przestrzeń informatycz-na oraz moralinformatycz-na.

Jako wiodące w niniejszej pracy przyjęto definiowanie środowiska wy-chowawczego za Theissem i Przecławską, którzy zwracają uwagę na zna-czenie relacji międzyludzkich i dobrowolności działań, co koresponduje z tematyką publikacji oraz jednym z jej obszarów, a mianowicie ze wspar-ciem ucznia z orzeczoną potrzebą kształcenia specjalnego w szkole wiejskiej. Natomiast definiowanie środowiska lokalnego, z uwagi na odniesienie do teorii kapitału ludzkiego i społecznego, przyjęto za Lepalczyk i Maryno-wicz-Hetką, według których środowisko lokalne jest miejscem tworzenia się grup społeczności lokalnej, sprzyjających zawiązywaniu kontaktów międzyludzkich i więzi społecznych, oraz ujawniania się i kształtowania sił społecznych. Zwracam uwagę na jego strukturę i funkcje oraz aspekt spo-łeczno-wychowawczy.

W kolejnych podrozdziałach omówię i scharakteryzuję poszczególne typy środowisk, uwzględniając ich podział terytorialny.

29 M. Cichosz, dz. cyt., s. 13.