Przemiany kształcenia specjalnego uczniów z niepełnosprawnością w polskim systemie oświaty – od segregacji do inkluzji

Po okresie dyskryminacji i niegodnego traktowania osób niepełnospraw-nych w średniowieczu, nastąpił stopniowy zwrot w kierunku zapewniania opieki osobom niepełnosprawnym. W XVI i XVII wieku w Polsce zaczę-to organizować pierwsze placówki typu opiekuńczego dla dzieci chorych, kalekich i upośledzonych umysłowo. Placówki te o charakterze przytuł-ków oferowały bardzo niską jakość warunprzytuł-ków lokalowych i higienicznych, traktując swoich podopiecznych jako ciężar społeczny. Opieki nad dziećmi niepełnosprawnymi w owym czasie podejmowały się zgromadzenia za-konne (tj. Bonifratrzy czy Zgromadzenie Sióstr Miłosierdzia) prowadzące szpitale i przytułki. W wieku XVIII zaczynają pojawiać się pierwsze „za-kłady opiekuńcze”, prowadzone nie tylko przez zakony, ale również przez właścicieli ziemskich. Wiek XIX to okres tworzenia publicznych i filantro-pijnych ośrodków opieki społecznej oraz upowszechniania szkoły elemen-tarnej. Z uwagi na znaczne zróżnicowanie warunków życia dzieci, zaczęto organizować dla nich kształcenie specjalne. Najstarszą i jedną z pierwszych tego typu placówek była założona w Poznaniu w roku 1896 szkoła specjalna dla dzieci upośledzonych umysłowo, składająca się z siedmiu oddziałów4. Dalszy wzrost liczby szkół specjalnych przypada na okres międzywojenny. To właśnie wtedy dzięki staraniom Marii Grzegorzewskiej powstaje w War-szawie w roku 1922 Państwowy Instytut Pedagogiki Specjalnej, będący

jed-3 Tamże.

41 nym z pierwszych w Europie zakładów kształcenia pedagogów specjalnych5. W ostatnich latach międzywojnia opieka nad dziećmi niepełnosprawnymi uległa już znacznej poprawie.

Gwałtowną zmianę przynosi okres II wojny światowej. Był to czas szczególnie trudny dla osób niepełnosprawnych, które eliminowano ze spo-łeczeństwa.

Okres powojenny charakteryzuje się systematycznym wzrostem licz-by szkół specjalnych, zniszczonych przez działania wojenne, oraz wpro-wadzeniem uregulowań prawnych, dotyczących powszechności naucza-nia. Do podstawowych aktów prawnych należą Dekret o obowiązku szkolnym z 1956 roku, według którego „dzieci uznane za niezdolne do nauki w szko-le masowej wypełniają obowiązek szkolny w szkołach specjalnych”6 oraz Ustawa o rozwoju systemu oświaty i wychowania z 1961 roku, której art. 20 stwierdza, że

kształcenie i wychowanie dzieci i młodocianych przewlekle chorych, opóźnio-nych w rozwoju umysłowym i upośledzoopóźnio-nych fizycznie i umysłowo, odbywa się w specjalnych przedszkolach, szkołach podstawowych lub ośrodkach szkolno--wychowawczych7.

Wspomniane przepisy prawa dają początek polskiemu szkolnictwu cjalnemu. W kolejnych latach wzrasta nadal liczba szkół podstawowych spe-cjalnych, a w latach sześćdziesiątych organizuje się pierwsze klasy specjalne przy szkołach podstawowych masowych. W tym samym czasie poszerza się grono pedagogów specjalnych kształconych w Wyższej Szkole Zawodowej, powstałej w roku 1970 z przekształcenia Państwowego Instytutu Pedagogiki Specjalnej. W drugiej połowie XX wieku następuje znaczne poszerzenie za-kresu pojęcia kształcenia specjalnego i przenoszenie jego realizacji również poza placówkę specjalną. Obecnie mówimy o systemie kształcenia i pomocy specjalnej. Czesław Kosakowski zwraca uwagę na to, że „obok grupy dzieci, wobec których wskazane jest podjęcie kształcenia specjalnego, są i takie, którym potrzebna jest tylko pomoc specjalna”8. Zdaniem Kosakowskiego system kształcenia specjalnego w Polsce nigdy nie miał charakteru ściśle se-gregacyjnego i nie obejmował wszystkich dzieci z niepełnosprawnościami. Część z nich pozostawała w szkole masowej9.

5 A. Firkowska-Mankiewicz, G. Szumski, Pedagogika specjalna i system kształcenia osób z nie-pełnosprawnościami w Polsce, [w:] D.D. Smith, Pedagogika specjalna, t. 2, PWN, Warszawa 2008, s. 320.

6 J. Wyczesany, dz. cyt., s. 69.

7 Tamże.

8 C. Kosakowski, Węzłowe problemy pedagogiki specjalnej, Akapit, Toruń 2003, s. 148.

9 Tamże.

Przełom w kształceniu osób niepełnosprawnych przypadł na lata dzie-więćdziesiąte XX wieku, które wraz ze zmianą ustrojową przynoszą zmianę w sposobie postrzegania osób niepełnosprawnych. Idea normalizacji życia osób niepełnosprawnych zwraca uwagę na szczególną rolę socjalizacji z ota-czającym je środowiskiem i społeczeństwem. W edukacji zaczynają domino-wać działania integrujące, mające na celu integrację społeczną i edukacyjną dzieci niepełnosprawnych z ich sprawnymi rówieśnikami. Do końca XX wie-ku powstają liczne klasy i szkoły integracyjne, promujące ten model kształce-nia. Dzieci i młodzież niepełnosprawne włączono w nurt życia i nauki razem ze swoimi pełnosprawnymi rówieśnikami. Dominujące do tej pory szkolnic-two specjalne zostaje zrównoważone przez kształcenie integracyjne. Obecnie przez kształcenie specjalne należy rozumieć zorganizowany proces edukacji dostosowany do potrzeb ucznia niepełnosprawnego, dla którego konieczne jest specjalistyczne oddziaływanie dydaktyczne, wychowawcze i rewalida-cyjne, ukierunkowane na jego wszechstronny rozwój10. Podstawowym celem kształcenia specjalnego jest, zdaniem Janiny Wyczesany, „zapewnienie każ-demu dziecku odchylonemu od normy właściwych warunków do wszech-stronnego rozwoju”11. System kształcenia specjalnego w Polsce jest paralel-ny i komplementarparalel-ny wobec ogólnego systemu kształcenia12. Kształceniem specjalnym obejmuje się dzieci i młodzież niepełnosprawne, niedostosowane społecznie i zagrożone niedostosowaniem społecznym, wymagające stosowa-nia specjalnej organizacji, nauki i metod pracy. Kształcenie specjalne uczniów niepełnosprawnych może być organizowane we wszystkich typach szkół:

– w szkołach podstawowych, – w szkołach ponadpodstawowych,

– w specjalnych ośrodkach szkolno-wychowawczych, – w specjalnych ośrodkach wychowawczych,

– w ośrodkach rewalidacyjno-wychowawczych, oraz we wszystkich rodzajach przedszkoli i szkół: – ogólnodostępnych,

– ogólnodostępnych z oddziałami integracyjnymi, – ogólnodostępnych z oddziałami specjalnymi, – integracyjnych,

– specjalnych13.

10 O kształceniu integracyjnym i specjalnym, Biblioteczka Reformy MEN, Warszawa 2001.

11 J. Wyczesany, dz. cyt., s. 76.

12 Z. Gajdzica, W trosce o wielostronny rozwój ucznia. Kilka uwag o wyborze szkoły i formach realizacji obowiązku szkolnego dziecka z lekkim upośledzeniem umysłowym, [w:] tegoż (red.), Wspólne i swoiste zagadnienia edukacji i rehabilitacji osób z upośledzeniem umysłowym, Oficyna Wydawnicza Huma-nitas, Sosnowiec 2008, s. 104.

13 Na podstawie: ustawy Prawo oświatowe (art. 127 ust. 19 pkt. 2), Rozporządzenie MEN z dnia 9 sierpnia 2017 roku w sprawie warunków organizowania kształcenia, wychowania

43 Jednym z podstawowych zadań szkolnictwa specjalnego jest zapewnie-nie uczniom korzystnych warunków do przezwyciężania trudności i osią-gnięcia pozytywnych wyników w pracy dydaktyczno-wychowawczej.

Prezentowane w rodzimej literaturze, z zakresu pedagogiki specjalnej, formy organizacji kształcenia uczniów z orzeczeniem o potrzebie kształce-nia specjalnego dzielimy na segregacyjne i niesegregacyjne. W skład pierw-szej grupy wchodzą szkoły specjalne i klasy specjalne w szkołach powszech-nych. Do drugiej grupy zaliczamy szkoły integracyjne lub klasy integracyjne w szkołach powszechnych i szkoły ogólnodostępne14. Podział ten przedsta-wia poniższy schemat.

Schemat–4. System kształcenia specjalnego

Źródło: opracowanie własne na podstawie A. Firkowska-Mankiewicz, G. Szumski, Pedagogi-ka specjalna i system kształcenia osób z niepełnosprawnościami w Polsce, [w:] D.D. Smith, Pedago-gika specjalna, t. 2, PWN, Warszawa 2008.

Podział zaproponowany przez Grzegorza Szumskiego wymienia cztery typy idealne (nieprzedstawiające istniejącej rzeczywistości), są to:

– typ segregacyjny, – typ wspólnego nurtu, – typ asymilacyjny, – typ inkluzyjny.

Typ–segregacyjny – to–pełna segregacja. Specyficzne potrzeby eduka-cyjne mogą być realizowane tylko w grupach jednorodnych; z uwagi na cha-rakter istniejących zaburzeń rozwojowych, miejscem realizacji kształcenia jest szkoła specjalna. Warunki oferowane uczniom przez placówki segrega-cyjne są korzystniejsze z uwagi na mniejszą liczebność klas, specjalistyczne przygotowanie kadry oraz dysponowanie specjalnymi środkami dydaktycz-nymi i rehabilitacyjdydaktycz-nymi.

Typ–wspólnego–nurtu – uczniowie niepełnosprawni mogą uczyć się w szkole ogólnodostępnej. W modelu tym uczniów ze specjalnymi

potrze-i oppotrze-iekpotrze-i dla dzpotrze-iecpotrze-i potrze-i młodzpotrze-ieży npotrze-iepełnosprawnych, npotrze-iedostosowanych społecznpotrze-ie potrze-i zagrożo-nych niedostosowaniem społecznym (Dz.U. poz. 1578 oraz z 2018 r. poz. 1485).

14 A. Firkowska-Mankiewicz, G. Szumski, dz. cyt.

bami edukacyjnymi obejmuje się kształceniem specjalnym. Znaczna liczba uczniów posiada orzeczenie o niepełnosprawności oraz indywidualne pro-gramy kształcenia i znajduje się pod opieką pedagogów specjalnych.

Typ– asymilacyjny – w systemie tym nie ma potrzeby łączenia dróg edukacyjnych wszystkich uczniów w jednej szkole ogólnodostępnej. Dokła-da się jednak starań, by jak najwięcej dzieci mogło w niej pozostać. Do szkół i/lub klas specjalnych kierowani są uczniowie, którzy bez specjalnego kształcenia nie mogą podołać wymogom szkoły powszechnej. Uczniowie klas ogólnodostępnych nie mają orzeczeń o niepełnosprawności i indywi-dualnych programów nauczania. Nie ma podziału na uczniów sprawnych i z niepełnosprawnością.

Typ–inkluzyjny–(włączający) – w systemie tym zredukowana jest mak-symalnie pomoc specjalna, a wszelkie zakłócenia pomiędzy wymaganiami szkoły a możliwościami uczniów przezwycięża się za pomocą standardowych środków. Kształcenie specjalne jest ostatecznością. Taki system zapewnia normalną karierę edukacyjną i przybliża do kulturowej normalności drogę szkolną. W procesie kształcenia stosuje się jednak rozwiązania specjalne15. Raz jeszcze podkreślić należy iż propozycje Szumskiego przedstawiają założenia modelowe, które mogą stanowić wzorzec i kierunek dążeń w sys-temie kształcenia uczniów z niepełnosprawnościami.

W podziale zastosowanym przez Kowalika podstawę stanowi proces re-habilitacji, co pozwala wyróżnić:

– system zamknięty (segregacyjny),

– system półotwarty (częściowo integracyjny), – system otwarty (integracyjny)16.

Postęp w dziedzinie pedagogiki specjalnej oraz zmiana paradygmatycz-na, zmierzająca w stronę podmiotowości i autonomii osób niepełnospraw-nych, są widoczne w wielu działaniach podejmowanych na rzecz osób nie-pełnosprawnych. Wiek XXI to nie tylko wdrażanie idei integracji, ale przede wszystkim wprowadzenie idei włączania niepełnosprawnych w nurt życia społecznego oraz pełnego uczestnictwa w edukacji w szkole ogólnodostęp-nej, na równi z innymi uczniami. Inkluzja jest kolejnym kierunkiem wy-znaczonym przez zmianę podejścia do człowieka niepełnosprawnego oraz zwróceniem uwagi na jego zwiększone potrzeby, a także podejmowanie działań w celu stworzenia optymalnych warunków do normalnego funk-cjonowania tych osób w środowisku17.

Pomimo iż tematem niniejszej książki jest przygotowanie szkoły wiej-skiej do edukacji inkluzyjnej i w prezentowanych badaniach skupiono się 15 G. Szumski, Integracyjne kształcenie niepełnosprawnych, PWN, Warszawa 2013, s. 171-176.

16 S. Kowalik, Rehabilitacja upośledzonych umysłowo, PWN, Warszawa 1984, s. 94.

45 wyłącznie na szkole ogólnodostępnej, to edukacja ucznia z niepełnospraw-nością może odbywać się we wszystkich wymienionych formach kształce-nia. Toteż w celu ukazania pełnego obrazu możliwości kształcenia uczniów z orzeczoną potrzebą kształcenia specjalnego w polskim systemie oświaty i odróżnienia istoty poszczególnych form pokrótce zaprezentowano wszyst-kie formy kształcenia, w których może uczestniczyć uczeń z orzeczoną potrzebą kształcenia specjalnego ze szczególnym uwzględnieniem eduka-cji inkluzyjnej.