Kształcenie integracyjne uczniów z niepełnosprawnością

Integracja to proces scalania, łączenia w całość (od łac. integratio – odnawia-nie, scalanie). W odniesieniu do struktur społecznych pojęcie to oznacza spontaniczny, stymulowany bądź sterowany proces tworzenia się więzi po-między jednostkami na podstawie zainteresowań, postaw, potrzeb czy emo-cji tych jednostek27. W socjologii termin ten oznacza pewien stan lub pro-ces zachodzący w społeczeństwie, a elementy tego propro-cesu mają tendencję

23 M. Buchnat, Uczeń z lekką niepełnosprawnością intelektualną w klasach integracyjnych, [w:] A. Krause, J. Belzyt, S. Sadowska (red.), Dyskursy pedagogiki specjalnej 10, Szkoła dla osób z niepełnosprawnością. Wzory – codzienność – wyzwania, UG, Gdańsk 2012, s. 175-181.

24 I. Chrzanowska, Zaniedbane obszary edukacji…, dz. cyt.

25 Tamże, s. 204.

26 A. Krause, Współczesne paradygmaty pedagogiki specjalnej, Impuls, Kraków 2011, s. 71.

27 M. Chodkowska, Problemy wczesnej integracji dzieci niepełnosprawnych: potrzeby i możliwości, [w:] tejże (red.), Pedagogika specjalna wobec potrzeb teraźniejszości i wyzwań przyszłości, UMCS, Lublin 1998, s. 49.

49 do scalania się w harmonijną, skoordynowaną i funkcjonalną całość. Sprzy-ja to likwidowaniu barier, które utrudniają nawiązanie kontaktów pomię-dzy jednostkami i grupami–społecznymi28.

Zdaniem Maciarz

integracja społeczna to idea, kierunek przemian oraz sposób organizowania zajęć i rehabilitacji osób niepełnosprawnych w dążeniu do stworzenia tym oso-bom możliwości uczestnictwa w normalnym życiu, dostępności do wszystkich instytucji społecznych, w których uczestniczą pełnosprawni oraz kształtowa-niu pozytywnych stosunków i więzi psychospołecznych między pełno- i nie-pełnosprawnymi29.

Istota integracji społecznej dzieci niepełnosprawnych zawiera się więc w two-rzeniu dla tych dzieci w ich środowisku (rodzinie, w szkole, w grupie rówieśni-czej, w środowisku lokalnym) takich warunków, by mogły one pomyślnie roz-wijać się oraz bawić, uczyć i uprawiać różne rodzaje działalności […] wspólnie z dziećmi pełnosprawnymi30.

Głównym celem integracji społecznej jest tworzenie w naturalnym środowisku społecznym warunków dla rozwoju, nauki, pracy i spędzania czasu wolnego osób niepełnosprawnych. Aleksander Hulek, w tradycyjnym ujęciu, ujmuje ten cel jako umożliwienie tym osobom prowadzenia normal-nego życia, korzystania ze wszystkich stopni szkolnictwa, zdobyczy kultury i powszechnie dostępnych form czynnego wypoczynku31. Według Włady-sława Dykcika celem społecznej integracji jest przeciwdziałanie tendencjom segregacyjnym, izolacyjnym, nietolerancji i dyskryminacji osób niepełno-sprawnych. Dykcik, podobnie jak Hulek, uważa, że społeczna integracja osób niepełnosprawnych wyraża się w dążeniu do stwarzania tym osobom możliwości włączenia się do normalnego życia, dostępu do wszystkich in-stytucji i usług, z których korzystają pełnosprawni32. Natomiast zdaniem Czesława Kupisiewicza i Małgorzaty Kupisiewicz dotyczy ona organizowa-nia pracy dydaktyczno-wychowawczej na zasadzie łączeorganizowa-nia dzieci i mło-dzieży pełnosprawnej z rówieśnikami o różnorakich odchyleniach od norm rozwojowych. W zależności od rodzaju i stopnia owych odchyleń wyróżnia się integrację indywidualną i grupową (kryterium integracji jest liczba osób integrowanych) oraz częściową i całkowitą (w grę wchodzi zakres i cha-28 K. Olechnicki, P. Załęcki, Słownik socjologiczny, Graffiti BC, Toruń 1997, s. 85-86.

29 A. Maciarz, dz. cyt., s. 12-13.

30 Tamże.

31 A. Hulek (red.), Świat ludziom niepełnosprawnym, TWK, Warszawa 1992, s. 13.

32 W. Dykcik, Problemy autonomii, integracji społecznej i normalizacji życia osób niepełnosprawnych w środowisku, [w:] tegoż (red.), Pedagogika specjalna, UAM, Poznań 2009, s. 369-370.

rakter czynności integracyjnych jako kryterium podziału)33. Toteż zdaniem Teresy Żółkowskiej

nie należy integracji rozpatrywać jedynie w kategoriach jednej strony np. czło-wieka niepełnosprawnego czy społeczeństwa. Integracja człoczło-wieka dokonuje się w obrębie grup społecznych, najpierw rodziny, a następnie środowiska34.

Według Marii Chodkowskiej można wymienić następujące płaszczyzny integracji:

– integracja rodzinna,

– integracja lokalna (jednostek i rodzin),

– integracja edukacyjna (przedszkolna i szkolna), – integracja zawodowa,

– integracja na płaszczyźnie wspólnot religijnych, – integracja na płaszczyźnie wspólnoty narodowej35.

Jedną z form integracji jest integracja edukacyjna, rozumiana jako wspólne kształcenie uczniów pełno- i niepełnosprawnych, zgodne z zasadą normalizacji życia osób niepełnosprawnych, dlatego w dalszej części teo-retycznych rozważań skupiono się na aspekcie edukacyjnym, związanym z integracyjnym systemem kształcenia.

Integracja edukacyjna to oddziaływania o charakterze prointegracyj-nym nastawione na:

1) kształtowanie tolerancji akceptującej, 2) kształtowanie gotowości do współdziałania,

3) zrozumienie swojej odrębności i zaakceptowanie inności,

4) zharmonizowanie funkcjonowania wszystkich grup w tej samej przestrzeni społecznej36.

Ma ona charakter oświatowo-wychowawczy, nastawiony na eliminację barier tworzonych przez odrębność biologiczną, psychiczną, kulturową czy religijną. Edukacja integracyjna w placówce szkolnej jest nieodłączną czę-ścią integracji społecznej. Nabyte i utrwalone w tym wieku wzorce i zacho-wania stwarzają szansę na wykształcenie się postawy tolerancji i akceptacji drugiego człowieka, która przeniesiona poza placówkę szkolną do środo-wiska życia dziecka daje możliwość wykorzystania nabytych umiejętności w życiu dorosłym.

33 Cz. Kupisiewicz, M. Kupisiewicz, Słownik pedagogiczny, PWN, Warszawa 2009, s. 68.

34 T. Żółkowska, Wybrane koncepcje edukacji integracyjnej, [w:] Z. Janiszewska-Nieścioruk, dz. cyt., s. 45.

35 M. Chodkowska, Pedagogika specjalna…, dz. cyt., s. 2.

51 Idea edukacji integracyjnej obecna jest w polskiej pedagogice specjalnej od połowy lat siedemdziesiątych XX wieku. Jej prekursorem i propagatorem był Hulek, według którego

integracyjny system kształcenia i wychowania polega na maksymalnym włą-czeniu dzieci i młodzieży z odchyleniami od normy do zwykłych szkół i placó-wek oświatowych, umożliwiając im – w miarę możliwości – wzrastanie w gro-nie zdrowych rówieśników37.

Kolejna faza zainteresowania kształceniem integracyjnym przypada na lata dziewięćdziesiąte XX wieku i trwa do dnia dzisiejszego. Kształcenie integracyjne w Polsce opiera się na tzw. modelu hamburskim, który pole-ga na włączaniu do klas ogólnodostępnych od trojpole-ga do pięciorpole-ga uczniów z różnymi niepełnosprawnościami. Klasy te, przyjmując uczniów niepeł-nosprawnych, uzyskują status klasy integracyjnej38. Wdrożenie kształce-nia integracyjnego wymagało zmian nie tylko w prawie oświatowym, ale również, a może przede wszystkim, w mentalności społecznej dotyczącej postrzegania osób niepełnosprawnych, ich akceptacji miejsca w społeczeń-stwie oraz normalizacji ich środowiska życia.

Najważniejszym wykonawczym aktem prawnym, regulującym zasa-dy kształcenia integracyjnego, jest rozporządzenie MEN z dnia 17 marca 2017 roku39, które określa zasady organizowania placówek integracyjnych. Zgodnie z jego postanowieniami liczba uczniów w oddziale szkoły integra-cyjnej i oddziale integracyjnym w szkole ogólnodostępnej wynosi nie więcej niż 20, w tym nie więcej niż pięcioro dzieci lub uczniów niepełnospraw-nych. Liczba ta może być wyższa, jeżeli uczeń uczęszczający do tego oddzia-łu uzyska orzeczenie o potrzebie kształcenia specjalnego, wydane z uwagi na niepełnosprawność, w trakcie roku szkolnego. W klasie integracyjnej, oprócz nauczyciela prowadzącego, zatrudnia się również nauczyciela wspo-magającego, posiadającego kwalifikacje z zakresu pedagogiki specjalnej. Na-uczyciele współpracują ze sobą w celu przystosowania programu nauczania, metod i form pracy do możliwości i potrzeb dziecka niepełnosprawnego, i w równym stopniu odpowiadają za przebieg procesu kształcenia. Ich zada-nia można podzielić na:

– zadania edukacyjne, związane z organizacją kształcenia,

37 A. Hulek, Integracyjny system kształcenia i wychowania, [w:] tegoż (red.), Pedagogika rewalida-cyjna, PWN, Warszawa 1977, s. 492.

38 Z. Gajdzica, Organizacja kształcenia integracyjnego w Polsce na tle wybranych rozwiązań europej-skich, [w:] Z. Gajdzica, J. Rottermund, A. Klinik (red.), Uczeń niepełnosprawny i jego nauczyciel w przestrzeni szkoły, Impuls, Kraków 2008.

39 Rozporządzenie MEN z dnia 17 marca 2017 roku w sprawie szczegółowej organizacji pu-blicznych szkół i pupu-blicznych przedszkoli (Dz.U. poz. 59).

– zadania integrujące, związane z wdrażaniem założeń systemu kształcenia integracyjnego,

– zadania wychowawcze.

W ramach wymienionych zadań nauczyciele wspólnie:

– rozpoznają potrzeby i możliwości edukacyjne dzieci z zaburzenia-mi i odchyleniazaburzenia-mi rozwojowyzaburzenia-mi oraz specyficznyzaburzenia-mi trudnościazaburzenia-mi w nauce;

– wspomagają uczniów niepełnosprawnych w procesie ich kształcenia; – współorganizują zajęcia edukacyjne i proces wychowawczy w

for-mach integracyjnych, w szczególności:

– wybierają i opracowują programy nauczania i dostosowują je do zróżnicowanego zespołu klasowego,

– łączą założenia pracy z dzieckiem niepełnosprawnym i pełno-sprawnym w jednolity system kształcenia,

– opracowują strategię pracy w klasie tak, aby zapewnić realizację jednostkowych potrzeb wszystkich uczniów,

– dzielą się obowiązkami podczas zajęć edukacyjnych, – przygotowują i wdrażają program wychowawczy,

– dostosowują wymagania edukacyjne do poszczególnych uczniów, zgodnie z zaleceniami poradni psychologiczno-pedagogicznej, – opracowują i realizują program włączania rodziców w życie

klasy40.

W związku z tym, że w procesie kształcenia integracyjnego mogą uczest-niczyć uczniowie z różnymi niepełnosprawnościami, to może on przybierać różne formy – modele.

Głodkowska wyróżnia następujące modele realizacji kształcenia inte-gracyjnego:

1. model– całościowy– (pełna– integracja) – do jednej klasy, razem