Środowisko lokalne miasta i wsi

Miasto i wieś to najbardziej typowe obszary przestrzeni życiowej, charak-teryzujące się odmienną kulturą, obyczajowością, systemem stosunków społecznych i stylów wychowania. Zróżnicowanie społeczności lokalnej, za-mieszkującej tereny wiejskie i miejskie, stanowi charakterystyczną cechę współczesnych społeczeństw i powinno być postrzegane pozytywnie, jako wartość budująca, korzystna dla poszczególnych społeczności lokalnych. Jednak, jak zauważa Chrzanowska, zróżnicowanie może mieć również charakter negatywnych procesów społecznych: degradacji, wykluczenia, stygmatyzacji. Dodatkowo różnice te pogłębiają zmiany społeczno-gospo-darcze zachodzące w ostatnich latach, które mogą być przyczyną nierów-ności w standardzie życia, dostępu do źródeł kultury, edukacji i opieki zdrowotnej31. Dotykają więc wszystkich dziedzin życia jednostki: edukacji, zdrowia, kultury, dostępu do nowych technologii, czego odzwierciedleniem jest niższa jakość życia oraz nierówność szans dostępu do zdobyczy cywili-zacyjnych. Dostęp do źródeł kultury, pomocy materialnej, rehabilitacji i le-czenia w mieście jest znacznie łatwiejszy niż na terenach wiejskich. Dzia-łające stowarzyszenia i fundacje, zazwyczaj swoje siedziby lokują w obrębie miast, skąd udzielają pomocy i wsparcia osobom potrzebującym. Dostępność urzędów i różnego typu instytucji pozwala mieszkańcom miast na szybsze załatwianie spraw. Niebagatelne jest też zróżnicowanie pod względem do-stępności środków transportu, które w miastach posiadają rozbudowaną in-frastrukturę komunikacyjną ułatwiającą przemieszczanie się i dotarcie do różnych odległych od miejsca zamieszkania instytucji; w przeciwieństwie do wsi, gdzie transport publiczny systematycznie zmniejsza się, zubożając ofertę komunikacyjną i możliwość przemieszczania się. Szczególnie uciążli-we jest to w przypadku osób niepełnosprawnych, które z uwagi na różnego rodzaju deficyty mają ograniczone możliwości translokacji i dotarcia do in-stytucji pomocowych, znajdujących się najczęściej w miastach. Postęp cywi-lizacyjny wsi, jaki dokonał się w ostatnich latach, jest niezaprzeczalny, ale w tym samym czasie postępu dokonało także środowisko miejskie, zwięk-szając wskaźnik zróżnicowania pomiędzy wspomnianymi środowiskami na niekorzyść wsi, szczególnie w obszarze życia kulturalnego i oświatowego. Podczas gdy środowisko miejskie nieustannie rozwija się i rozbudowuje, w środowisku wiejskim zanika system oświaty dorosłych, likwiduje się bi-blioteki, placówki wychowania przedszkolnego oraz placówki kulturalne, tj. kina, ośrodki kultury, świetlice. Izolacja środowisk wiejskich, upadek kultury i autorytetów, zanik tradycji, procesy urbanizacyjne oraz globali-zacja odbierają wsi klasyczne atrybuty środowiska lokalnego, jako ważnej

105 4.2. Środowisko lokalne miasta i wsi

i skutecznej siły socjalizacji jednostki. W środowisku miejskim natomiast ruchliwość przestrzenna i osiedleńcza, globalizacja kultury prowadzą do anonimowości jednostki, zaniku instytucji sąsiedztwa i osłabienia więzi społecznych. Widoczne są również różnice kulturowe, intelektualne, eduka-cyjne i prestiżowe. Miasto oferuje swoim mieszkańcom także bogatą ofertę edukacyjną. To właśnie w miastach zlokalizowane są szkoły średnie, uczel-nie oraz inne ośrodki edukacji. Tereny wiejskie, zdauczel-niem Chrzanowskiej, mają jednak szansę na deglomerację dużych miast dzięki tworzeniu „mia-steczek wiejskich”, które rozwijają się, podnosząc swój standard edukacyjny i kulturowy, przyczyniając się do stopniowej likwidacji różnic w poziomie życia. Zmęczona wielkomiejskim tempem życia ludność miejska szuka spo-koju i coraz częściej osiedla się na terenach wiejskich, które stanowią często swoistą „sypialnię wielkich miast”32. Potwierdzają to badania socjologów wsi, którzy odnotowali odwrócenie się dotychczasowej tendencji migracyj-nej na linii wieś-miasto. Rok 2000 okazał się przełomowym w całym powo-jennym okresie, kiedy to napływ ludności z miasta na wieś był większy niż jej migracja ze wsi do miast. W roku następnym tendencja ta zarysowała się jeszcze silniej33. Migracje te można, zdaniem Bukraby-Rylskiej, tłuma-czyć przyczynami ekonomicznymi (dezindustrializacja, wzrost bezrobocia) lub docenianiem walorów środowiskowych terenów znajdujących się poza aglomeracją. Można też, jak twierdzi autorka, upatrywać przyczyn migracji w dokonujących się przemianach kształtu życia społecznego i ładu cywi-lizacyjnego34. Tym, co odróżnia miasto od wsi, jest również poziom życia jego mieszkańców i dochody rodzin – znacznie wyższe w miastach. Innym czynnikiem różnicującym jest poziom wykształcenia, który również w tym przypadku działa na korzyść ludzi zamieszkałych w miastach. To w nich mieszka najwięcej osób z wyższym i średnim wykształceniem, w porów-naniu z wsią, gdzie dominuje wykształcenie podstawowe i zawodowe. W 2011 roku udział ludności z wyższym wykształceniem wśród mieszkań-ców miast wynosił 21,4%, a wśród mieszkańmieszkań-ców wsi – 9,8%. Odsetek osób z wykształceniem zasadniczym zawodowym wynosił w mieście 37,6%, na-tomiast na wsi – 61,1%35. Ludność zamieszkała na terenach miejskich ma też znacznie większe szanse na znalezienie zatrudnienia oraz szersze perspek-tywy rozwoju i możliwości edukacyjne.

32 Tamże.

33 I. Frenkel, Ludność, zatrudnienie i bezrobocie na wsi. Dekada przemian, IRWiR PAN, Warsza-wa 2003, s. 68.

34 I. Bukraba-Rylska, dz. cyt., s. 55.

35 J. Domalewski, „Wczoraj” i „dziś” – nierówności środowiskowe w dostępie do wykształcenia, [w:] A. Gromkowska-Melosik, M.J. Szymański (red.), Edukacja i nierówność. Trajektorie sukcesu i marginalizacji, UAM, Poznań 2014, s. 234-235.

Porównanie opisanych powyżej środowisk, ze względu na czynniki ekonomiczne i socjologiczne, przedstawił Kawula, zestawiając środowisko miasta, wsi tradycyjnej oraz wsi współczesnej. Analizę komparatystyczną przedstawia poniższa tabela.

Tabela–3. Warunki społeczno-ekonomiczne oraz wychowawcze głównych typów środowisk

Lp. Miasto Wieś–tradycyjna Wieś–współczesna

1 różnorodność

zawodowa ^{jednorodność zajęć} ludności – praca na roli ^{różnorodność zawodowa} z dominacją zawodów rolniczych

2 praca rodziców źródłem dochodów rodziny

rodzinna wspólnota

pracy ^{rodzinna wspólnota} pracy w gospodarstwie rolnym (udział dzieci w wieku szkolnym ograniczony), często dodatkowo lub wyłącznie praca rodziców poza gospodarstwem 3 luźna więź rodzinna

w gronie krewnych i powinowatych, zanik więzi sąsiedzkich

silna więź rodzinna w kręgach krewniaczo- -sąsiedzkich rozluźniona więź rodzinna i sąsiedzka 4 rodziny dwupokoleniowe, niezbyt liczne rodziny trójpokoleniowe,

wielodzietne ^{zarówno rodziny dwu-,} jak i trójpokoleniowe, wskaźnik dzietności wyższy niż w mieście 5 różnorodność wzorów wychowawczych swoisty tradycjonalizm i sztywność wzorów wychowawczych różnorodność wzorów wychowawczych; lecz nie tak szybka jak w mieście ich akceptacja i przyswajalność 6 różnorodność w zakresie podziału ról wyraźnie zaznaczony podział ról i obowiązków wszystkich członków rodziny, zależny od płci, wieku i pozycji w rodzinie

różnorodność w zakresie podziału ról i obowiązków; decydującą rolę odgrywa typ ekonomicznego funkcjonowania rodziny 7 praktyczny zanik instytucji głowy rodziny; dominuje model partnerstwa patriarchalny typ stosunków w rodzinie, któremu były podporządkowane dorosłe i nawet zamężne, ale jeszcze niesamodzielne ekonomicznie dzieci zanik patriarchatu w tradycyjnej formie; w rodzinach rolniczych funkcjonuje rola kierującego gospodarstwem; coraz częściej pełnią ją obecnie kobiety

107 8 rozwinięte aspiracje oświatowe; kształcenie jedyną szansą zdobycia zawodu i samodzielności ekonomicznej przez dzieci brak aspiracji oświatowych, wiedza przekazywana systemem tradycyjnym z „ojca na syna” przekonanie o konieczności zdobywania zawodów przez dzieci, które opuszczą wieś i gospodarstwo; niezbyt silne aspiracje do kształcenia na poziomie szkoły wyższej 9 znaczący udział instytucji w procesie wychowania wychowanie wyłącznie w rodzinie i kręgu sąsiedzko-krewniaczym ograniczona rola instytucji wychowawczych, niewielki udział społeczności lokalnej 10 dostępność dużej liczby instytucji kulturalnych życie kulturalne organizowane jest spontanicznie przez mieszkańców wsi ograniczona liczba instytucji kulturalnych, znikoma rola inicjatyw społeczności wioskowej; uczestnictwo

mieszkańców wsi w kulturze masowej

Źródło: T. Pilch, Środowisko lokalne – struktura, funkcje, przemiany, [w:] T. Pilch, I. Lepal-czyk (red.), Pedagogika społeczna, Warszawa 1995, s. 170-17136.

Na podstawie powyższej analizy można stwierdzić, że główne typy śro-dowisk lokalnych ulegają przeobrażeniom będącym skutkiem zmian społecz-no-ekonomicznych, wychowawczych oraz globalizacyjnych, którym podlega społeczność lokalna. Środowiska te ulegać mogą również rozpadowi.

Pilch stwierdza, że rozpad środowiska lokalnego jest procesem stałym i nieuchronnie towarzyszy naszym czasom. Jednak należy poszukiwać roz-wiązań służących integracji społeczności lokalnych, bowiem wychowanie społeczne bez środowiska lokalnego jest niemożliwe37. Zwłaszcza wychowa-nie dziecka, które dodatkowo wymaga odpowiednich warunków, wsparcia i zaangażowania specjalistów, a także zwykłej i przyjaznej atmosfery.