Życie na wschodzie imperium coraz bardziej różniło się od życia na zachodzie. Zachód znajdo-wał się pod silnym wpływem plemion barabarzyńskich. Jezus z Nazaretu został ukrzyżowany około 33 n.e., a urodził się w ok. 6 p.n.e. Początkowo nauka chrześcijańska występowała tylko wśród gmin żydowskich. Jako jedyny spośród apostołów, Paweł z Tarsu chciał nauczać także
pogan. Około połowy I w. n.e. zaczęła się chrystianizacja świata antycznego, a chrześcijań-stwo wyszło poza obręb judaizmu. Pawłowi zaczął sprzyjać w jego poglądach Piotr. Z sekty judaistycznej chrześcijaństwo stało się religią niewolników i wyzwoleńców.
Liturgia chrześcijańska wciąż powtarza zwroty znane z judaizmu. W I i II wieku kształtuje się kanon liturgii chrześcijańskiej. Od II w. zaczynają się prześladowania, gdyż chrześcijanie odmawiali udziału w oddawaniu czci cesarzowi i kulcie cesarskim.
Przed rokiem 325 chrześcijaństwo występowało głównie wyspowo we wszystkich częściach imperium. W latach 260-290 chrześcijanie żyli w ramach tzw. małego pokoju. Mieli wewnętrzną strukturę, biskupów, prezbiterów i swobodnie wznosili swoje świątynie. W latach 301-302 i 305-306 miały miejsce prześladowania Dioklecjana.
Dioklecjan postanowił podzielić się władzą z drugim równoważnym cesarzem. Obaj cesarze mieli swoich pomocników, im podległych. W sumie rządziły więc cztery osoby. Jeden cesarz panował nad częścią wschodnią, a drugi nad częścią zachodnią.
Konstantyn odzyskał władzę nad całym cesarstwem i ogłosił Edykt Mediolański przyznający chrześcijanom prawo do wyznawania religii. Zwracane są im księgi, przedmioty liturgiczne i świątynie. Konstantyn uznał, że chrześcijaństwo może stać się czynnikiem jednoczącym ludność cesarstwa, zamiast kultu cesarskiego. Chrześcijan było około 30% spośród ludności cesarstwa. Konstantyn i tak uznaje chrześcijaństwo za religię dominującą. Jego matka Helena była w sposób otwart chrześcijanką. Wtedy nastąpił gwałtowny wzrost liczby chrześcijan. Zaczęły powstawać pierwsze świątynie w postaci bazylik.
Następują inwazje ludów przybywających z zewnątrz. Anglowie i Sasi migrują na wyspy brytyjskie, które zdominowali aż do inwazji Normanów w 1066 roku. Frankowie w IV i V wieku z ziem germańskich przenieśli się na tereny dzisiejszej Francji. Wypierają stamtąd celtyckich Galów, zmieniając układ sił etnicznych.
Goci, Germanowie pochodzenia skandynawskiego, przeprawili się przez Morze Bałtyckie, wylądowali w pobliżu Zatoki Gdańskiej, wytworzyli kulturę wielbarską. Budowali kurhany w Borach Tucholskich. W II-III wieku przemierzyli ziemie poskie, zatrzymując się na Lubelsz-czyźnie w pobliżu Masłomęcza. Dotarli nad Morze Czarne, ale ich droga została przecięta przez Hunów. Zostali zepchnięci na zachód przez Hunów i inne ludy mongolskie.
Goci podzielili się na Ostrogotów i Wizygotów. Ostrogoci zostali zmuszeni do przekroczenia granic Imperium Rzymskiego i schronienia się na jego terytorium przed Hunami. Groniła im eksterminacja. Epizod najazdu Hunów pod dowództwem Attyli był krótki. Hunowie przegrali bitwę pod Chalons w Galii w 451 roku, a kilka lat później Attyla zginął. Ostogoci osiedlili się w Italii i tam zdobyli kontrolę nad sytuacją polityczną. Stali się ważną częścią armii rzymskiej. Wizygoci udali się po 370 roku do Hiszpanii. Do dziś ich potomkami są Hiszpanie. Bitwa pod Andrionopolem w 378, przegrana przez Rzym, otworzyła Gotom drogę do wnętrza imperium rzymskiego.
Wandalowie przeszli przez Galię, Iberię i zajęli Północną Afrykę, m. in. Kartaginę. Utwo-rzyli swoje państwo na terenie Tunezji i panowali tam do V wieku korzystając z miejscowych, grecko-rzymskich wzorców kulturowych. Wandalowie z Tunezji zaczęli wpływać na wyspy śród-ziemnomorskie. Rzym został zdobyty w 476 roku. Władza kolejnych cesarzy była iluzoryczna, pozostawali oni pod silnym wpływem dowódców germańskich.
Zaczęła wtedy kształtowac się współczesna Europa. Łacina pozostała lingua franca. Część ludów przyjęła języki romańskie, część germańskie, a część anglosaskie.
Na wschodzie wciąż funkcjonowało imperium bizantyjskie, które odpierało najazdy Persów. Nad Dnieprem i Dniestrem zaczęły kształtować się w VI w. ludy słowiańskie. Słowianie wkroczyli na ziemie opuszczone przez Gotów. Ludy słowiańskie zajęli ziemie położone na północ
od Karapt. Słowianie zaczęli prowadzić podboje w VI i VII wieku na Bałkanach. Wkroczyli także na ziemie Grecji i zagrozili Konstantynopolowi.
W VII wieku pojawia się islam. W 624 roku Mahomet ucieka z Mekki do Medyny. Począt-kowo żył wśród ludności nomadycznej na Półwyspie Arabskim. W latach 633-634 rozpoczyna się ekspansja islamu. Beduini, konno i pieszo, w VII 634 zajmują Akabę, Petrę, wchodzą na pustynię Negev i zajmują Gazę. Do 641 roku zajęty zostaje Egipt, Syria, Palestyna, a potem Mezopotamia i Iran.
W VIII wieku Omajjadzi, pierwsza dynastia islamska, założyła kalifat rozciągający się od zachodnich granic Indii do Hiszpanii i Maroka. Przed kalifatem broniło się Cesarstwo Bizan-tyjskie. Naprór islamski zostali powstrzymać Frankowie pod Poitiers pod dowództwem Karola Młota.
W czasach Karola Wielkiego żył nad Efratem Harun al-Raszid, kojarzony z baśniami z tysiąca i jednej nocy.
Stanowisko Dura Europos nad Eufratem w Syrii zostało założone około 300 p.n.e., w czasach hellenistycznych przez Seleucydów. Było zamieszkane przez ludność zhellenizowaną, Partów i Persów. Było to miasto pogranicze między świątem greckim a irańsko-macedońskim.
Było badane w latach 30. XX wieku. W połowie III wieku zostało zniszczone i zburzone przez Persów. Zachowała się tam synagoga, miejsce modlitw chrześcijan Domus Ecclesiae, które zostały zasypane przez mieszkańców przed najazdem.
Malowidła w synagodze i Domus Ecclesiae pochodzą z początków II wieku n.e. Malowidło w synagodze przedstawia świątynię jerozolimską w architektonicznej formie grecko-rzymskiej. Prawdziwa świątynia mezopotamska miała formę mezopotamską.
Na malowidle przedstawiono m. in. menorę, arkę przymierza i ofiarę z baranka.
Domus Ecclesiae to miejsce zebrań chrześcijan koło synagogi. Domy takie były poprzedni-kami kościołów w II i III wieku n.e. Zakładano je w prywatnych domach. Domus Ecclesiae był usytuowany wokół dziedzińca. Składał się z izby zebrań dla małej gminy chrześcijańskiej, miejsca nauczania katechumenów i babptysterium z zachowanym malarstwem chrześcijaństwem z III wieku. Domus Ecclesiae w Dura Europos jest nazywane “najstarszym znanym kościołem świata”.
Wczesną sztuką chrześcijańską było malarstwo katakumbowe pochodzące z II i III wieku. Chrześcijanie początkowo, podobnie jak Żydzi i muzułmanie, unikali przedstawień ludzi, zwie-rząt i Boga. Jednak w chrześcijaństwie silny był wpływ pogan antycznych, co umożliwiło przełamanie bariery aikonicznej. Zaadaptowano przedstawienie Dobrego Pasterza jako Chry-stusa.
Chrześcijanie wykonywali bogato dekorowane sarkofagi, które przeznaczone były dla bogat-szych klas. Sarkofag był formą grecką. Pojawiły się nowe motywy, sceny ze starego i nowego testamentu. Wciąż powstatrzano motywy filozofa i Dobrego Pasterza pochodzące z antyku. Motywy o pochodzeniu pogańskim włączano w VI w. w wystrój kościołów, pokazując w ten sposób triumf Kościoła. Pokazywano obecność stworzonego przez Boga świata już we wcze-śniejszym świecie pogańskim.
Mozaika jako forma wyrazu artystycznego powstała w świecie mezopotamskim na przełomie IV/III tys. p.n.e. Glinane czopy, kliny wkładano wtedy wścianę w formie mozaik w Ur i Uruk. Istniała przez wiele wieków. Mozaika w dzisiejszej formie pochodzi z VIII-VII w. p.n.e. z miasta Gordion w Azji Mniejszej. Układano je z białych i czrnych otoczaków. Przypominała posadzki z pałaców asyryjskich z tego samego czasu.
Opus tesselatum to technika układania mozaiki z kamyków pociętych do formy prostopadło-ścianów. W latach 300 p.n.e.-700 n.e. nastąpił największy rozkwit mozaik. W III-II w. p.n.e.,
po wprowadzeniu Opus tesselatum, w mozaikach imitowano malarstwo sztalugowe i ścienne. Były jednak bardziej trwałe od malarstwa. Kubiki, czyli tessery, były zmniejszane w celu osiągnięcia efektów światłocienia. Pojawiły się szczegóły i detale postaci.
Mozaiki budowane dwustopniowo. Tło układano z większych kubików, które ułożenie nie wymagało dużo pracy. Pełniło funkcję ramki dla obrazu. na tle znajdował się panel będący właściwym obrazem zawierającym najbardziej złożoną scenę. Były to cechy charakterystyczne mozaik hellenistycznych i wczesnorzymskich.
Jedna z mozaik znalezionych w Atrium House w Antiochii przedstawia Sąd Parysa. Znajduje sie obecnie w Luwrze. W Antiochii znaleziono liczne mozaiki pochodzące z II-V w. Zostały wywiezione do Francji i Stanów Zjednoczonych w trakcie II wojny światowej. Pojawia się bordiura otaczająca całe przedstawienie.
W V w. mozaiki ulegają uproszeniu. Tło staje się bardzo proste, zanika światłocień, po-jawiają się wielkie oczy postaci. Mozaiki późnej starożytności mają niższą jakość techniczną niż pochodzące z II w. Przykładem mozaiki z VI wieku, z lat 500-550 jest Ktisis z Antiochii, znajdująca się w Metropolitan Museum of Art w Nowym Jorku.
Starsze mozaiki przedstawiały złożone sceny figuralne. W VI wieku przedstawienia stały się prostsze. Sceny figuralne zostały rozbite na pojedyncze, niezależne od siebie postaci. Powraca znane z Mezopotamii zjawisko Horror vacui. Wolne przestrzenie były zapełniane motywami geometrycznymi. Wszystkie elementy mozaiki ulegają zgeometryzowaniu.
W latach 500-1000 w świecie śródziemnomorskim zaszły poważne zmiany kulturowe. Mo-zaiki układane były przez wiele osób, nie były dziełami pojedynczych artystów. Jedna mozaika mogła składać się z ponad 1 miliona kubików. Pod jej ułożenie trzeba było przygotować stabilne podłoże. Innego podłoża wymagały mozaiki podłogowe, a innego ścienne. Czasami wylewano na podłogę kilka warstw zalewy wapiennej. Kostki mocowano do mokrej zaprawy, a następnie powierzchnię wypełniano fugami.
Przy wykonywaniu mozaiki obowiązywał podział ról. Piktor malował na ziemi wzór, który był następnie odtwarzany na mozaice. Musiał posiadać dużą wiedzę geometryczną. Kubiki były najczęściej przygotowywane na miejscu. Kamień był cięty na płyty, paski, a następnie kubiki.
W starożytności mogły istnieć wzorniki, które zawierały wzory powielane przez warsztaty artystyczne. Nie ma jednak na to żadnych dowodów. Znaleziono jednak papirus zawierający przedstawienia różnych postaci, zwierząt egzotycznych np. żyraf i nosorożców, zwierząt fanta-stycznych. Żyrafy były importowane przez cesarzy do Rzymu jako atrakcje4.
Egzamin: środa, 13 czerwca 2012, godz. 10:00. piątek, 22 czerwca – Zarys archeologii pra-dziejowej termin 0 – 28 maja 2012, godz. 10:00, tylko dla osób, które potrafią udokumentować, że 13 maja będą na wykopaliskach prowadzonych przez IA. Powiadomić do 22 maja. Termin II – 12 września 2012, godz. 10:00
4Polecana książka: M. McCormick, Origins of the European Economy: Communications and Commerce AD 300-900.