Cumae to osada założona 775 p.n.e., której założenie rozpoczęło osadnictwo greckie w Italii. Osadnictwo greckie w Italii odbywało się równolegle z rozwojem miejscowych kultur epoki żelaza, która zaczęła się w Italii około 900 p.n.e.
Ludność Italii posługiwała się wtedy w większości językami indoeuropejskimi, z wyjątkiem Ligurów w Ligurii i Etrusków. Pochodzenie Etrusków nie jest znane, a to oni odgrywali domi-nującą rolę w północnej Italii.
Dogodne warunki do rozwoju miały głównie Nizina Nadpadańska i ziemie położone dalej na południe w Toskanii. Etruskowie zakładali swoje miasta w północnej Italii w czasie, gdzy kwitła cywilizacja kartagińska i greckie kolonie na Sycylii i w południowej Italii. Weszli szybko w kontakt z Grekami z kolonii italskich.
Ludność epoki brązu zakładała w Italii chaty nad brzegami jezior i rzek. Etruskowie wywo-dzą się z kultury Villanova, która istniała koło Bolonii w XII-IX w. p.n.e. Ludność Villanova była jednak ludnością indoeuropejską. W kulturze tej występowała przewaga kremacji nad inhumacją.
Etruskowie przybyli około 1000 p.n.e. do Italii, osiedlali się w osadach Villanova i narzucali autochtonom swój język i zwyczaje. Etruskowie stali się elitą miejscowych społeczności.
Około 725 p.n.e. powstały pierwsze inskrypcje etruskie zapisywane alfabetem greckim, ale językiem etruskim. Doszło więc do przekazywania osiągnięć cywilizacyjnych od Greków do kultury synkretycznej łączącej elementy etruskie i Villanova.
Pochodzenie Etrusków nie jest znane. Jest mało źródeł historycznych, pisze o ich pocho-dzeniu jedynie Liwiusz, występują inskrypcje nagrobene. Etruskowie są wiązani ze wschodnim basenem Morza Śródziemnego. Mieli związek z Ludami Morza z przełomu epoki brązu i żelaza, które musiały opuscić swoje mykeńskie i minojskie osady.
Etruskowie znali obróbkę żelaza, mieli więc przewagę nad ludnością kultury Villanova. Sta-wali się więc elitą społeczeństwa.
Kultura etruska opierała swoją strukturę społeczną o wspólnotę przypominającą grecką polis. Być może Etruskowie byli spokrewnieni z Grekami. Zrodziły się liczne podobieństwa między miastami etruskimi a greckimi koloniami w Italii.
Nastąpił wzrost gospodarczy pomiędzy rzekami Arno i Tybrem około 720-600 p.n.e. Poja-wiła się klasa “książąt”, bogatsza klasa społeczna ludności etruskiej, która budowała bardziej okazałe pochówki. Wsie powoli przekształcały się w miasta. Miasta różniły się od wsi Villanova zwartą zabudową oraz przesunięciem nekropolii znacznie dalej od domów.
Publiusz Wergilisz Maro (70p.n.e. - 19 n.e.) w Eneidzie opisał pochodzenie Rzymian i jego mityczne początki. Było to dzieło politycznie sponsorowane przez Augusta. Działo mówi o założeniu osady Lavinium w Italii przez uciekającego spod Troi Eneasza.
Herodot w V w. p.n.e. uznawał, że Etruskowie byli Lidyjczykami uciakjącymi w 18. roku głodu. Tyrreńczycy mieli prowadzić połowę ludu do Italii, krótko po wojnie trojańskiej.
Dionizjusz z Halikarnasu w I w. p.n.e. pisał, że Etruskowie to autochtoniczna ludność Italii. Etruskowie to konglomerst etniczno-kulturowy ludności Villanova i napływowej ludności.
Następuje ekspansja etruska. Lud podzielony jest między 12 miast-państw, które rywalizują i zawierają sojusze. Miasta te powstają w Toskanii. Pod koniec VII w. p.n.e. następuje powszechna etruskizacja.
Etruskowie stworzyli swoją kulturę, która ekspandowała z Toskanii w kierunku Padu na północ, ze względu na konieczność rozwoju rolnictwa. Struktura kultury opierała się o po-lis. Stopniowo w zasięg kultury wchłaniane były kolejne popo-lis. Nigdy jednak Etruskowie nie stworzyli jednolitego państwa.
Około 600 p.n.e. północna część Italii była zdominowana przez kulturę etruską.
Historia Rzymu dzieli się na trzy okresy. Pierwszy z nich to okres królewski, najbardziej mityczny. Zaczął się on w 753 p.n.e. Pierwszym królem był Romulus. Zabił ona swojego brata, lub, według innej legendy, doszło do walk ludności Rzymu z Sabinami mieszkającymi na wzgórzach wokół.
W 509 p.n.e. zakończył się Rzym królewski. Król Tarkwiniusz Młodszy został wygnany. Od tego czasu liczone są czasy republiki. System staje się mniej tyrański, bardziej reprezentatywny, ale tylko dl aludności uprzywilejowanej.
Dynastia Tarkwiniuszy panowała w latach 600-509 p.n.e. Pochodzili z niej ostatni 3 królowie Rzymu. Sprawowała ona władzę w wyniku ekspansji etruskiej i była uważana za element obcy, etruski, przez Rzymian.
Rzym zaczyna powolo ekspandować, zatrzymuje ekspansję Etrusków. Podbój Veii przez rzymian miał miejsce w 396 p.n.e. co oznaczało ostateczny podbój Etrusków przez Rzymian. W tym czasie dochodziło rówlolegle do konfliktów Rzymu z Kartagińczykami i koloniami greckimi w południowej Italii.
Rzym położony jest na prawym brzegu Tybru, na obszarach wtedy bagiennych. Miasto zostało założone na 7 wzgórzach. Wzgórza te były suche i nadawały się do osadnictwa. Poniżej nich były bagienne łąki, które nie nadawały się do osadnictwa.
W IX/VIII wieku p.n.e. Rzym był konglomeratem wsi założonych na wzgórzach. Palatyn był pierwszą osadą, którą miał założyć już w IX w. p.n.e. Romulus. Tam rozgrywały się bitwy z Sabinami, ludem górskim. Doszło do porwania kobiet Sabinów przez Rzymian, w wyniku którego doszło do walk, a Sabinowie osiedlili się na Kapitolu.
W VI w. p.n.e. doszło do melioracji bagien, co umożliwiło zasiedlenie osuszonych terenów, zamieszkanie obszarów w miejscu dzisiejszego forum. Faktycznie oznaczało to połączenie osad i założenie miasta.
Etruskowie są cywilizacją blisko związaną z kulturą grecką. Etruskowie posługiwali się alfabetem bardzo zbliżonym do greckiego. Alfabet etruski został następnie przejęty przez Rzym i przekształcony do alfabetu łacińskiego. Rzymianie czerpali w rozwoju pisma inspirację także bezpośrednio od Greków.
Religia Etrusków to religia politeistyczna. Istnieje przeznaczenie, które może być odkryte za pomocą przepowiedni. Rozwijało się wróżbiarstwo. Wierzonow odczytywanie znaków z natury. Etruskowie rozwinęli zaawansowaną sztukę w oparciu o znajomość obróbki żelaza i wytopu innych metali. Sztuka powstaje dla celów zarówno kultowych i świeckich. Zabytki etruskie często są wytwarzane w terakocie, częściej niż na starożytnym wschodzie i w Grecji.
W grobach “książąt” zachowały się malowidła naścienne z dobrze zachowanymi barwami. Przedstawienia są związane z życiem codziennym, świętowaniem, zabawą, ucztami, tańcem.
Ceramika opiera się na wzorach greckich. Osiągnęła bardzo wysoki poziom. Etruskowie osiągnęli mistrzostwo w wyrobie przedmiotów brązowych.
Etruskowie czerpali w rozwoju sztuki inspirację z Grecji, Egiptu oraz Bliskiego Wschodu. Etruskowie stworzyli architekturę monumentalną, podobną do znanej z Grecji. Importowali porządki architektoniczne.
Stworzyli porządek kompozytowy – łączy cechy jońskie (woluty) z korynckimi (liśćmi akantu). Kolumna ustawiana była na wysokim piedestale. Na nim dopiero znajdowała się baza kolumny. Piedestał był nieznany w Grecji. Na piedestale ustawiano kolumny kompozytowe oraz doryckie. Powstał tzw. porządek toskański typowy dla Etrusków.
Świątynie etruskie miały formę świątyń greckich. Ale były też różnice. Budynek dzielono na kilka sal np. 3 z równoległymi wejściami. Każde bóstwo czczone w świątyni miało swoją własną cellę. W jednej świątyni czczono kilka bóstw. Fryzy i typanony były pokrywane dekoracją w znacznie mniejszym stopniu niż Grecy.
Etruskowie wprowadzili budowę łuku z elementów wraz ze zwornikiem, sklepienie beczkowe, sklepienie krzyżowe. Technologie etruskie w architekturze zostały potem przejęte przez euro-pejską architekturę.
Przykładem łuku etruskiego jest Łuk z Volterra.
Tumuli w Cerveteri to cmentarzysko etruskie. Tumulusy budowano na planie koła i przy-krywano kopułą. We wnętrzu w III w. p.n.e. chowano po kilku członków rodziny.
We wnętrzu były gipsowe sztukaterie, rzeźby oraz dekoracje malowane. Grób Reliefów, Grób Triclinium w Tarkiwinii (480-470 p.n.e.) jest pokryty malowidłami wewnątrz. Malowidła tworzą pionowe rejestry malarskie. Postaci przedstawiono w stylu podobnym do mykeńskiego i Grecji archaicznej z IX/VIII w. p.n.e.
Przedstawiono sceny z życia codziennego, uczty, tańce. Malowidła są kolorowe i realistyczne. Pojawia się moty płynącej fali, pojawiający się nieprzerwanie od cywilizacji Bliskiego Wschodu.
Grób Leopardów w Tarkwinii (480-470 p.n.e.) zawiera malowidła przedstawiające bankie-tujących oraz muzyków grających na różnych instrumentach. Twarze ukazane są z profilu, a ciała ukzane są w ruchu. Postaci rozdzielone są drzewami oliwnymi. Ludzie i drzewa ukazano naprzemiennie.
W Cerveteri odkryto sarkofag terakotowy powstał około 520 p.n.e. Ma długość 2 m. Uka-zano na nim dwoje leżących ludzi – kobietę i mężczyznę. Przedstawienia przypominają kurosy. Apulu (Apollo) z 510-500 p.n.e. z Veii to rzeźba bóstwa etruskiego. Znaleziono ją w świątyni Menerwy. Wykonano ją z malowanej terakoty. Figura przedstawiona jest w kontrapoście, przypomina też kurosa.
Etruskowie importowali naczynia z kolonii grckich. Potem naśladowali ją zarówno w for-mie naczyń, jak i w dekoracjach. Często sprowadzano także rzefor-mieślników z osad greckich. Ceramika etruska miała często formy zoomorficzne.
Przejęcie form naczyń greckich oznaczało przejęcie przez Etrusków w części stylu życia greckiego np. sympozjonów, czyli spotkań towarzyskich połączonych z piciem wina zmieszanego z wodą.
Wilczyca kapitolińska wykonana została z brązu ok. 500-480 p.n.e. Nawiązuje do legendy o założeniu Rzymu. Zabytek został wykonany w Etrurii pozostającej już pod silnymi wpływami Rzymu.
Chimera z Arezzo z początku IV w. p.n.e. to wotum dla boga nieba Tin/Jupitera.
Mars z Todi z V w. p.n.e. to ofiara libacyjna dla boga o wysokości 1,4 m. Wykonany został z brązu. Zdradza pokrewieństwo ze sztuką grecką. Oczy wypełniono białym kamieniem.
Etruskowie wytwarzali liczne wyroby brązowe o różnym przeznaczeniu.
Na egzaminie: plany stanowisk, budowli, fotografie i rysunki zabytków, topografia Aten i Rzymu, dzieła ważnych rzeźbiarzy, sztuka okresu hellenistycznego.