Międzynarodowe obroty usługowe w dobie światowego kryzysu gospodarczego
2. Światowy kryzys gospodarczy lat 2008–2013 i jego wpływ na wielkość i strukturę międzynarodowych obrotów
usługowych
Obecna recesja gospodarcza – zapoczątkowana w dniu 15 września 2008 r . świa‑
towym kryzysem finansowym, którego bezpośrednią przyczyną było bankructwo amerykańskiego banku inwestycyjnego Lehman Brothers – dotknęła zdecydowaną większość państw wysoko rozwiniętych, a także wiele krajów rozwijających się . Wskaźniki ukazujące spadek PKB wybranych państw w 2009 r . w stosunku do roku poprzedniego zamieszczono w poniższej tabeli .
1 Zwane potocznie towarami . Jednakże z uwagi na fakt, że usługi, będące przedmiotem wymiany, są także towarami, w niniejszym opracowaniu będziemy – dla zachowania pełnej jasności – używali pojęć: „dobra rzeczowe” i „usługi” .
2 Por . A . Payne, Marketing usług, PWE, Warszawa 1997, s . 15 .
111
Międzynarodowe obroty usługowe w dobie światowego kryzysu gospodarczego
Z danych zamieszczonych w poniższej tabeli, obejmujących 40 wybranych państw, wynika wyraźnie, że recesję gospodarczą w największym stopniu odczuło 5 państw, w których przypadku spadek PKB rok do roku był dwucyfrowy i przekroczył –13 % . Najbardziej recesja dotknęła Łotwę, która zanotowała 18 % spadek PKB . W tej sytuacji jawi się uzasadnione pytanie: dlaczego właśnie te kraje, a nie inne, najbardziej ucier‑
piały w wyniku obecnej globalnej recesji gospodarczej i co się do tego przyczyniło?
Próba wstępnej odpowiedzi na tak sformułowane ważne badawczo pytanie jest także jednym z celów niniejszego opracowania .
Jest jeszcze bowiem zdecydowanie za wcześnie (właśnie minęło 5 lat od wybuchu kryzysu, który nadal trwa i będzie to prawdopodobnie najdłuższy kryzys ekonomiczny w historii gospodarki kapitalistycznej) na udzielenie pełnej odpowiedzi na wyżej postawione pytanie, ale – jak to zwykle bywa w gospodarce – przyczyn zaistnienia tej sytuacji zapewne było bardzo wiele . Być może do przyczyn tych można zaliczyć także m . in . wielkość gospodarek tych państw i sektorową strukturę wytwarzania PKB . Innymi słowy, chodziłoby o podjęcie próby zweryfikowania tezy badawczej, czy makroproporcje charakterystyczne dla danego państwa mogły wpływać na od‑
porność danej gospodarki na zjawiska kryzysowe .
Tabela 1. Wskaźniki spadku PKB wybranych państw3 (w %)
Państwa 2009−2008 Państwa 2009−2008
Rosja −7,9 Luksemburg −3,4
Finlandia −7,8 Belgia −3,0
Słowenia −7,8 Francja −2,6
Rumunia −7,1 Portugalia −2,6
Węgry −6,9 Dubaj −2,6
Islandia −6,5 USA −2,5
Chorwacja −5,8 Cypr −1,7
Japonia −5,3 Norwegia −1,6
Dania −5,1 Szwajcaria −1,6
Szwecja −5,1 Malta −1,5
Bułgaria −5,0 Serbia −0,7
Włochy −5,0 Białoruś +0,2
Niemcy −4,9 Australia +0,9
Wielka Brytania −4,9 Polska +1,7
Słowacja −4,7 Chiny +8,3
Źródło: Eurostat, OECD i statystyki narodowe .
3 Wzrost w niniejszej tabeli dotyczy tylko Chin, Polski, Australii i Białorusi .
Jeśli chodzi o wielkość gospodarek pięciu państw w największym stopniu do‑
tkniętych obecną recesją, to są to raczej kraje małe z punktu widzenie wielkości wytwarzanego PKB i liczby ludności . Dane na ten temat zawiera tabela 2 . Kraje takie z reguły mają bardziej otwarte gospodarki narodowe, co ułatwia przenoszenie się impulsów koniunkturalnych, zwłaszcza w epoce globalizacji, która jest zjawiskiem wszechobejmującym we współczesnej gospodarce światowej .
Tabela 2. PKB i liczba ludności w państwach najbardziej dotkniętych recesją (dane za 2009 r.)
Państwa PKB
(w mln USD) Miejsce w rankingu
światowym Liczba ludności
(w mln) Miejsce w rankingu światowym
Łotwa 26,247 87 2,232 141
Litwa 37,254 79 3,555 130
Irlandia 227,781 38 4,203 125
Estonia 19,084 97 1,299 152
Grecja 338,300 28 10,737 74
Źródło: obliczenia własne na podstawie statystyk narodowych .
W przypadku PKB Grecja i Irlandia zajmują znacznie wyższe miejsca w rankingu światowym niż państwa bałtyckie (miejsca od 79 . do 97 .), natomiast, jeśli chodzi o liczbę ludności, to jedynie Grecja przekracza 10 mln mieszkańców, a pozostałe państwa liczą od 1,3 do 4,2 mln, co daje im pozycje odpowiednio od 125 . do 152 . w rankingu światowym .
Jeśli chodzi o sektorową strukturę wytwarzania PKB w tych państwach, to ilustrują ją dane zawarte w poniższej tabeli .
Tabela 3. Struktura PKB wg trzech sektorów (dane dla 2009 r., w %)
Państwa Rolnictwo Przemysł Usługi
Łotwa 3,8 21,9 74,3
Litwa 4,2 26,7 69,1
Irlandia 1,7 26,3 72,0
Estonia 2,7 26,3 71,0
Grecja 3,4 20,6 76,0
Źródło: The World Factbook, CIA, 2010 i statystyki narodowe .
Z danych zawartych w tabeli 3 wynika, że wszystkie powyższe kraje charaktery‑
zują się bardzo wysokim, ponadprzeciętnym – dla krajów o analogicznym poziomie rozwoju gospodarczego – udziałem sektora usług (od 69,1 do 76 %) w tworzeniu PKB . Tak wysoki udział świadczy o tym, że są to gospodarki typowo usługowe i sektor ten
113
Międzynarodowe obroty usługowe w dobie światowego kryzysu gospodarczego
odgrywa istotną rolę w każdej z nich . Dotychczas w literaturze przedmiotu przeważał pogląd, że sektor usług jest stosunkowo odporny na zjawiska recesyjne . Przyczyn tego stanu rzeczy upatrywano przede wszystkim w heterogenicznym charakterze tego sek‑
tora, dużej elastyczności podaży oraz stosunkowo niskiej elastyczności dochodowej popytu na usługi, zwłaszcza bytowe, komunalne, osobiste itp . Potwierdzały to także dane statystyczne dotyczące światowego eksportu usług (tabela 4) .
Jeśli natomiast chodzi o strukturę wewnętrzną sektora w pięciu państwach naj‑
bardziej dotkniętych kryzysem, to kluczowe jest to, jakie rodzaje usług dominują w danej gospodarce i jaki jest stopień dywersyfikacji całego sektora . W wyniku obecnego globalnego kryzysu gospodarczego najbardziej ucierpiały usługi trans‑
portowe i finansowe .
Z dostępnych danych Eurostatu4 wynika, że usługi transportowe odgrywają największą rolę na Litwie, gdzie stanowią 55,4 % całego sektora usług, następnie na Łotwie – 50,5 %, w Grecji – 50,2 % i w Estonii – 36,9 % . Są to udziały bardzo wysokie (dla porównania w Polsce udział ten wynosi tylko 29,9 %), co mogło dodatkowo przyczynić się do pogłębienia kryzysu w tych krajach . Usługi transportowe zaliczane są do tzw . usług tradycyjnych w odróżnieniu od usług nowoczesnych, dotyczących przykładowo usług komputerowych i teleinformatycznych, licencji i patentów czy usług telekomunikacyjnych . Wysoki udział usług transportowych świadczy raczej o przestarzałej strukturze sektora usług .
Jeśli natomiast chodzi o usługi finansowe, to największy udział miały one w Ir‑
landii (8,8 %) i na Łotwie (6,5 %) . Z powyższych danych wynika, że taka właśnie struktura sektora usług była niekorzystna w przypadku głębokiego spadku produkcji przemysłowej oraz handlu wewnętrznego i zagranicznego, które to sektory i branże obsługują te usługi od najdawniejszych czasów i są (zwłaszcza transport towarowy i usługi finansujące obrót towarowy) z nimi bardzo ściśle związane .
W całym okresie powojennym mieliśmy do czynienia w każdym dziesięcioleciu z dwukrotnym spadkiem aktywności gospodarczej, który każdorazowo przekładał się na bezwzględny spadek wartości światowego eksportu dóbr rzeczowych (w opracowa‑
niu pomijamy inne ważne objawy kryzysu, jakimi są: powszechny wzrost bezrobocia, ogromny wzrost zadłużenia państw czy gwałtowny spadek inwestycji) .
Zupełnie inaczej przedstawiała się sytuacja w przypadku eksportu usług, który był odporny na te zwolnienia tempa wzrostu gospodarki światowej, wykazując stałą tendencję wzrostową i nie reagując w żadnym przypadku na te zjawiska recesyjne bezwzględnym spadkiem wartości rok do roku, co jest m . in . przedmiotem szczegó‑
łowej analizy w następnym rozdziale opracowania .
4 bop_its_det‑International trade in services (since 2004) .