Środowiskowe uwarunkowania w międzynarodowym handlu rybami i produktami rybnymi
2. Wpływ czynników środowiskowych na międzynarodowy handel artykułami rybnymi
Międzynarodowy handel rybami i produktami rybnymi zaliczany jest do sfer działalności gospodarczej szczególnie silnie determinowanych przez uwarunkowania środowiskowe . Ze względu na uzależnienie produkcji artykułów rybnych od zasobów
3 Zob .: The State of World Fisheries and Aquaculture 2004, FAO, Rome 2005, s . 32 .
4 Zob .: R . Knap, Koncepcja zrównoważonego rozwoju w światowym rybołówstwie, „Zeszyty Na‑
ukowe” Uniwersytetu Szczecińskiego nr 386, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin 2007, s . 57 .
5 Zob .: A Straburzyński, Uprawnienia państw nadbrzeżnych w dziedzinie eksploatacji zasobów morza, Wydawnictwo Morskie, Gdańsk 1980, s . 278–310 .
środowiska naturalnego przyjmuje się, że przyczyną występowania międzynarodowej specjalizacji i wymiany są tu korzyści wynikające z odmienności krajów, a źródłem tych różnic (i korzyści) są różnice w wyposażeniu w podstawowe czynniki wytwórcze, czyli posiadanie różnej wielkości zasobów naturalnych6 .
Wyposażenie kraju w zasoby środowiska oznacza ich wielkość dostępną do wykorzystania w działalności gospodarczej . Rozróżnia się więc nominalne wypo‑
sażenie w zasoby środowiska naturalnego (zależne od fizycznej i technologicznej charakterystyki danego kraju oraz preferencji jego obywateli) i wyposażenie fak‑
tyczne, będące funkcją wyposażenia nominalnego i prowadzonej przez rząd polityki ochrony środowiska . Ze względu na zróżnicowanie polityki ochrony środowiska w poszczególnych krajach państwa jednakowo wyposażone w zasoby środowiska w ujęciu nominalnym mogą się zasadniczo różnić wyposażeniem w te zasoby w ujęciu faktycznym7 . Oznacza to, że kształtowanie się międzynarodowej wymiany rybami i produktami rybnymi jest determinowane zarówno różnicami w wielkości i stanie zasobów naturalnych, jak i w polityce ochrony środowiska .
W świetle powyższej interpretacji pogorszenie się stanu zasobów naturalnych rybołówstwa i regulacje ograniczające dostęp do zasobów powodowały wzrost popytu importowego na ryby i produkty rybne wielu krajów, a tym samym wzrost światowych obrotów w okresie 1961–2009 .
Zróżnicowany stopień degradacji zasobów w poszczególnych rejonach i restryk‑
cyjności krajowych polityk ochrony środowiska wywoływały bowiem zwiększanie się różnic w wyposażeniu (dostępie) krajów w zasoby naturalne . Szczególny wpływ na pogłębianie się zróżnicowania możliwości produkcyjnych między krajami miały nowe regulacje prawa morza, które można uznać za specyficzny środek międzyna‑
rodowej polityki ochrony środowiska . W wyniku wprowadzenia wyłącznych stref ekonomicznych kraje nadbrzeżne zostały wyposażone w zasoby naturalne, a inne zostały ich pozbawione (lub miały mniejsze) .
Degradacja zasobów i restrykcyjność polityki ochrony środowiska nasiliły się w drugiej połowie lat 70 . XX w . W tym samym okresie większość państw, które mogły to uczynić ze względów geograficznych, ustanowiła 200‑ milowe wyłączne strefy ekonomiczne lub ich rybołówcze subkategorie . O ile do połowy lat 70 . XX w . tempo wzrostu wolumenu międzynarodowych obrotów rybami i produktami rybnymi było zbliżone do tempa wzrostu produkcji światowego rybołówstwa, o tyle w następnych dekadach dynamika wymiany znacznie przewyższała dynamikę produkcji . Zjawisko
6 Zob .: J . Świerkocki, Zarys międzynarodowych stosunków gospodarczych, PWE, Warszawa 2004, s . 21 .
7 Zob .: M . Rauscher, International Trade, Factor Movements, and the Environment, Oxford University Press Inc ., New York 1997, s . 273 .
163
Środowiskowe uwarunkowania w międzynarodowym handlu rybami i produktami rybnymi
to potwierdza rosnące zróżnicowanie możliwości produkcyjnych i wzrost międzyna‑
rodowej specjalizacji w artykułach rybnych w wyniku zasadniczej zmiany warunków środowiskowych w latach 70 . ubiegłego wieku (zob . wykres 3) .
Wykres 3. Dynamika produkcji światowego rybołówstwa i eksportu artykułów rybnych w latach 1961–2009 (1961 = 100, w %)
0 100 200 300 400 500 600 700 800
1961 1963 1965 1967 1969 1971 1973 1975 1977 1979 1981 1983 1985 1987 1989 1991 1993 1995 1997 1999 2001 2003 2005 2007 2009
Eksport Produkcja
Źródło: opracowanie własne na podstawie FishStatJ..., op .cit .; FAOSTAT.., op .cit .
Czynniki środowiskowe były też głównymi determinantami przekształceń w struk‑
turze geograficznej światowego handlu rybnego . Przełowienie zasobów występowało początkowo głównie w podstawowych rejonach połowowych krajów wysoko roz‑
winiętych (półkula północna) . Zmiana prawa morza spowodowała utratę dostępu krajów dalekomorskich, wśród których dominowały kraje rozwinięte, do wcześniej eksploatowanych zasobów, które znalazły się w strefach ekonomicznych innych państw . Kraje rozwinięte prowadziły też na ogół bardziej restrykcyjną politykę ochrony zasobów niż kraje rozwijające się . Ponadto kraje rozwinięte gospodarczo jako grupa miały mniejsze możliwości rozwoju akwakultury niż kraje rozwijające się ze względu na warunki środowiska (klimat, dostępność odpowiednich terenów) . Zmiana środowiskowych uwarunkowań funkcjonowania światowego rybołówstwa w postaci degradacji zasobów i nowych regulacji wywarła więc negatywny wpływ przede wszystkim na możliwości produkcyjne grupy krajów rozwiniętych gospodar‑
czo, co w warunkach rosnącego zapotrzebowania na produkty rybne w tych krajach zwiększało ich popyt importowy8 . Znalazło to wyraz w zmniejszeniu się udziału
8 Por . R . Knap, Światowy handel rybami i produktami rybnymi. Teoretyczne przesłanki i realne uwa‑
runkowania rozwoju w świetle teorii handlu międzynarodowego, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin 2011, s . 178–179 .
krajów rozwiniętych i wzroście roli krajów rozwijających się w światowym eksporcie ryb i produktów rybnych .
Przekształcenia w strukturze towarowej światowego handlu rybnego były od‑
zwierciedleniem nie tylko zmiany w jakościowym stanie zasobów (spadek udziału ryb morskich, gatunków o wysokiej wartości rynkowej itd .), lecz także były wy‑
nikiem regulacji polityki ochrony zasobów . Poszczególne rodzaje zasobów nie są rozmieszczone równomiernie na świecie, dlatego wprowadzane regulacje zwiększały zróżnicowanie krajów nie tylko w wyposażeniu (dostępie) w zasoby rybne w ogóle, ale w wyposażeniu w określone rodzaje zasobów .
Zmniejszenie się populacji wielu gatunków ryb w wyniku przełowienia i degra‑
dacji środowiska oraz rosnące instytucjonalne ograniczenia w dostępie do zasobów skutkowały też wzrostem kosztów pozyskiwania ryb i w efekcie – wzrostem ich cen w handlu międzynarodowym . Wyrazem tego były zmiany tempa wzrostu wartości globalnego eksportu artykułów rybnych, które do lat 70 . XX w . kształtowało się na zbliżonym poziomie do dynamiki wolumenu eksportu, a w następnych latach prze‑
wyższało ją nawet ponad 10‑ krotnie (zob . tabelę 1) .
Zmieniające się uwarunkowania środowiskowe oddziaływały także na politykę handlową w sferze międzynarodowych obrotów produktami rybnymi . Przejawiało się to głównie wzrostem liczby i znaczenia barier technicznych w postaci regulacji związanych z ochroną środowiska i rozszerzaniem wymogów dotyczących certyfikacji, znakowania i opakowania produktów przy zmniejszającej się roli ceł oraz środków kontroli ilościowej i kontroli cen9 .
Podsumowując: można stwierdzić, że podstawowe tendencje rozwoju świato‑
wego handlu rybnego w latach 1961–2009 były determinowane kształtowaniem się warunków środowiskowych . Potwierdza to silną zależność międzynarodowego han‑
dlu rybnego od środowiska . Zmiany stanu zasobów i regulacji ochrony środowiska zmieniały wyposażenie (dostęp) krajów w zasoby naturalne, czyli układ przewag komparatywnych między krajami . Zgodnie więc z teorią handlu międzynarodowego kierunki specjalizacji i struktura handlu również musiały ulec zmianie .
9 Zob .: C .A . Roheim, Seafood: Trade Liberalization and Impacts on Sustainability, w: Global Agri‑
cultural Trade and Developing Countries, red . M .A . Aksoy, J .C . Beghin, The World Bank, Washington D .C . 2005, s . 286–287 .
165
Środowiskowe uwarunkowania w międzynarodowym handlu rybami i produktami rybnymi
Zakończenie
Z przeprowadzonych rozważań wynika, że uwarunkowania środowiskowe w po‑
staci stanu zasobów naturalnych i regulacji ochrony środowiska były podstawowym czynnikiem kształtującym tendencje rozwoju w międzynarodowym handlu rybami i produktami rybnymi w latach 1961–2009 . Rozwój handlu międzynarodowego wywoływał z kolei w badanym okresie zmiany w środowisku naturalnym, których kierunek i zakres zależały od obowiązującego systemu zarządzania rybołówstwem10 . Zjawiska te potwierdzają występowanie silnej zależności między środowiskiem i polityką jego ochrony a międzynarodowym handlem i polityką handlową . Wska‑
zują też, że ze względu na dwukierunkowy charakter tej zależności rozwiązywanie problemów środowiskowych w rybołówstwie wymaga odpowiedniej koordynacji między polityką handlową a polityką ochrony zasobów .
Literatura cytowana
FAOSTAT, FAO, Rome, http://faostat .fao .org/, 15 .09 .2013 .
FishStatJ: Universal Software for Fishery Statistical Time Series, FAO, Rome, http://www .fao . org/fishery/statistics/software/fishstatj/en/, 15 .09 .2013 .
Hannesson R ., Effects of Liberalizing Trade in Fish, Fishing Services and Investment in Fishing Vessels, http://www .oecd .org/tad/fisheries/1917250 .pdf, 15 .09 .2013 .
Knap R ., Koncepcja zrównoważonego rozwoju w światowym rybołówstwie, „Zeszyty Naukowe”
Uniwersytetu Szczecińskiego nr 386, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin 2007 .
Knap R ., Światowy handel rybami i produktami rybnymi. Teoretyczne przesłanki i realne uwa‑
runkowania rozwoju w świetle teorii handlu międzynarodowego, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin 2011 .
Rauscher M ., International Trade, Factor Movements, and the Environment, Oxford University Press Inc ., New York 1997 .
Review of the State of World Marine Fishery Resources, „FAO Fisheries and Aquaculture Tech‑
nical Paper” No . 569, FAO, Rome 2011 .
Review of the State of World Marine Fishery Resources, „FAO Fisheries Technical Paper”, No . 457, FAO, Rome 2005 .
10 Analiza środowiskowych skutków rozwoju międzynarodowego handlu rybami i produktami rybnymi wykracza poza ramy niniejszego opracowania, szerzej na ten temat zob . np .: R . Hannesson, Effects of Liberalizing Trade in Fish, Fishing Services and Investment in Fishing Vessels, http://www .oecd . org/tad/fisheries/1917250 .pdf, 15 .09 .2013 .
Roheim C .A ., Seafood: Trade Liberalization and Impacts on Sustainability, w: Global Agricul‑
tural Trade and Developing Countries, red . M .A . Aksoy, J .C . Beghin, The World Bank, Washington D .C . 2005 .
Straburzyński A ., Uprawnienia państw nadbrzeżnych w dziedzinie eksploatacji zasobów morza, Wydawnictwo Morskie, Gdańsk 1980 .
Świerkocki J ., Zarys międzynarodowych stosunków gospodarczych, PWE, Warszawa 2004 . The State of World Fisheries and Aquaculture 2004, FAO, Rome 2005 .
Environmental Conditions in International Trade in Fish and Fishery Products
Abstract
The purpose of this article is to define the basic relationship between international trade in fish and fish products and the environment . The analysis of the main trends in international trade in fish and changes in the environment and its protection policy in the years 1961–2009 shows that environmental considerations were central to boosting the intensity and changes in the fish trade, and the development of trade caused adverse environmental effects . Confirmation of presence of a strong trade ‑environment corre‑
lation in the study area indicates that the sustainable development of fisheries requires proper coordination between trade policy and conservation policies .
Keywords: conservation policies, fish and fish products, international trade, natural environment
167
Środowiskowe uwarunkowania w międzynarodowym handlu rybami i produktami rybnymi