Nowe zjawiska w międzynarodowym handlu gazem ziemnym i ich skutki dla Polski
2. Międzynarodowe porozumienia kartelowe
W 2001 r . powstało Forum krajów eksportujących gaz ziemny (ang . Gas Expor‑
ting Countries Forum, GECF, dalej: Forum) jako organizacja zrzeszająca głównych producentów gazu ziemnego na świecie . W jej skład wchodzi obecnie 13 państw członkowskich (Algieria, Boliwia, Egipt, Gwinea Równikowa, Iran, Libia, Nigeria, Oman, Katar, Rosja, Trynidad i Tobago, Zjednoczone Emiraty Arabskie, Wenezuela) i 4 obserwatorów (Kazachstan, Irak, Holandia, Norwegia) .
16 Ekonomiczny potencjał produkcji gazu łupkowego w Polsce w latach 2012–2025. Analiza scena‑
riuszowa, CASE, Warszawa 2012 .
17 PKN Orlen, http://www .orlen .pl/PL/CentrumPrasowe/Strony/Gaz‑lupkowy‑jak‑wejsc‑do‑UE . aspx, 30 .07 .2013 .
151
Nowe zjawiska w międzynarodowym handlu gazem ziemnym i ich skutki dla Polski
Powstaniu Forum towarzyszyły obawy związane z kartelizacją branży, w tym ograniczenia międzynarodowej podaży gazu ziemnego i wzrostu jego cen . W trakcie 10 lat działalności Forum, poza nieudaną próbą Egiptu dotyczącą uniezależnienia cen gazu od cen ropy (2003 r .), GECF nie zdołał ujednolicić polityki handlowej w obsza‑
rze gazu ziemnego . Może to wynikać z faktu, iż Forum nie spełnia warunków, które decydują o powodzeniu międzynarodowego kartelu18 .
Po pierwsze, gaz ziemny w przeciwieństwie do ropy naftowej nie cechuje się niską cenową elastycznością popytu, ponieważ ma szereg bliskich substytutów w każdym z zastosowań . W sektorze transportu gaz ziemny substytuuje się ropą naftową, przy produkcji energii i ciepła – węglem, energią nuklearną i paliwami odnawialnymi, a w branży chemicznej można go zastąpić węglem kamiennym . Po drugie, elastycz‑
ność podaży producentów spoza kartelu nie jest mała . Utrzymujące się wysokie ceny gazu ziemnego na rynku światowym spowodowały zastosowanie na szeroką skalę technologii szczelinowania hydraulicznego, która umożliwiła produkcję gazu ze skał łupkowych . Dzięki temu USA stały się największym na świecie producen‑
tem gazu ziemnego (2012 r .: 681 mld m3), wyprzedzając tym samym Rosję (2012 r .:
592 mld m3)19 . Po trzecie, mnogość uczestników i zróżnicowanie ich interesów od‑
działują negatywnie na stabilność i skuteczność kartelu . Wyniki badań J . Prokopa20 wskazują, iż kartel jest stabilny wewnętrznie (uczestnicy nie opuszczają kartelu) i zewnętrznie (nie ma bodźców, aby wejść do kartelu), gdy liczba jego uczestników jest mniejsza niż 5 . Forum nie spełnia tego warunku . Odmienne interesy członków Forum widoczne są w zróżnicowanym poziomie rozwoju gospodarczego mierzo‑
nego PKB per capita . Z jednej strony w GECF są najbogatsze państwa świata, takie jak Katar (2 . miejsce na świecie) czy Zjednoczone Emiraty Arabskie (6 . miejsce na świecie), a z drugiej – zdecydowanie uboższe, takie jak: Irak (85 . miejsce na świecie) czy Nigeria (132 . miejsce na świecie)21 . Taka struktura kartelu utrudnia tworzenie spójnej polityki handlowej, ponieważ państwa biedniejsze cechują się większą presją osiągania nadzwyczajnych zysków z wydobycia surowców naturalnych w krótkim okresie, podczas gdy kraje bogate koncentrują się na utrzymywaniu przychodów na poziomie gwarantującym stały, długoterminowy zysk .
18 Szerzej na temat tych warunków zob .: A . Budnikowski, Międzynarodowe Stosunki Gospodarcze, PWE, Warszawa 2006, s . 247–249 .
19 „BP Statistical . . .”, op .cit .
20 J . Prokop, Process of Dominant ‑Cartel Formation, „International Journal of Industrial Organiza‑
tion” 1999, Vol . 17, s . 241–257 .
21 Wartości nominalne za 2012 rok . Źródło: Międzynarodowy Fundusz Walutowy: www .imf .org, 29 .07 .2013 .
Tabela 2. Udział Kataru i Rosji w dostawach gazu rurociągowego i płynnego (LNG) w 2012 r. (w %)
Rosja Katar
Udział w dostawach gazu rurociągowego 26,3 2,6
Udział w dostawach gazu płynnego 4,5 32,1
Źródło: opracowanie własne na podstawie „BP Statistical Review of World Energy” 2013 .
R . Egging22 i S . Gabriel23 dokonali próby oceny wpływu GECF na światowy handel gazem ziemnym . Wykorzystując model równowagi na rynku tego surowca (World Gas Model), udowodnili, że przystąpienie do kartelu krajów Morza Kaspijskiego i Bli‑
skiego Wschodu obniżyłoby nadwyżkę konsumenta o ok . 91 mld USD, a konsumpcję gazu w Europie – o ok . 21%24 . W przypadku Polski nie zaobserwowano dotychczas bezpośrednich efektów działalności kartelu . Wydaje się, że przełomem może być uruchomienie terminala LNG w Świnoujściu w 2014 r ., dla którego zakontraktowano dostawy gazu z Kataru . Jeśli nie zostałyby zawarte dodatkowe krótkoterminowe umowy na zakup gazu na rynku spot, Polska korzystałaby wówczas z importu gazu rurociągami z Rosji i tankowcami z Kataru . Obaj dostawcy są liderami w ramach obu segmentów rynku (zob . tabela 2) . Jeśli zdecydowaliby się wspólnie odgrywać rolę tzw . swing producers25 – oddziałujących na podaż i ceny surowca – przy ograniczonej integracji europejskiego rynku gazowego bezpieczeństwo dostaw gazu ziemnego do Polski uległoby prawdopodobnie pogorszeniu z uwagi na zwiększoną siłę rynkową dostawców .
Zakończenie
Jeszcze w latach 50 . XX w . J . Danielewski wskazywał na drugorzędne znaczenie gazu ziemnego w gospodarce energetycznej świata26 . W XXI w . popularność gazu ziemnego stale rośnie, między innymi dzięki jego walorom ekologicznym i między‑
22 R . Egging (et . al .), A complementarity model for the European natural gas market, „Energy Policy”, Vol . 36/2008, s . 2385–2414 .
23 S . Gabriel (et .al .), Cartelization in gas markets: Studying the potential for a „Gas OPEC”, „Discus‑
sion Papers Statistics Norway” 2010, No . 638 . Ideas Repec: www .ssb .no/a/publikasjoner/pdf/DP/dp638 . pdf, 30 .07 .2013 .
24 Ibidem, s . 23 .
25 Producent, który z uwagi na utrzymywanie wolnych mocy produkcyjnych i przesyłowych może w każdej chwili dostarczyć surowce na rynek . A . Jaffe, R . Soligo, Market Structure in the New Gas Economy:
Is Cartelization Possible?, w: D . Victor (ed .), A . Jaffe, M . Hayes, Natural Gas and Geopolitics: From 1970 to 2040, Cambridge University Press, Cambridge 2006, s . 448 .
26 J . Danielewski, Paliwa w handlu międzynarodowym, PWE, Warszawa 1980 .
153
Nowe zjawiska w międzynarodowym handlu gazem ziemnym i ich skutki dla Polski
narodowym rygorom w zakresie ochrony środowiska . Wraz z upowszechnianiem gazu ziemnego jako paliwa, odkryciem nowych złóż tego surowca i rozbudową in‑
frastruktury eksportowej wzrastają obroty handlowe tym surowcem . Rośnie również uzależnienie eksporterów od osiąganych dochodów, co z kolei wyzwala w grupach tych krajów procesy integracyjne ukierunkowane na ochronę własnych interesów .
Polska nie pozostaje na marginesie zmian dokonujących się w światowym handlu gazem ziemnym . Potencjalnie występujące na terenie kraju zasoby gazu z łupków stanowią dla Polski szansę nie tylko na osiąganie korzyści gospodarczych z tytułu poszukiwań i wydobycia tego surowca, lecz także na zmianę dotychczasowej roli w stosunkach handlowych . Procesy integracyjne wśród eksporterów gazu ziemnego mogą stanowić w przyszłości wyzwanie dla bezpieczeństwa dostaw gazu ziemnego do Polski .
Wśród elementów niezidentyfikowanych w badaniu ze względu na jego zakres tematyczny można wymienić nacjonalizację złóż gazu ziemnego (np . Boliwia, 2005 r .) czy implementację ekspansywnej polityki podatkowej w obszarze poszukiwań i wy‑
dobycia węglowodorów (np . Wielka Brytania, 2013 r .) . Biorąc pod uwagę znaczenie tej problematyki, autorka wskazuje je jako interesujący element przyszłych badań dotyczących dynamiki zmian światowego handlu gazem ziemnym i systemowej ewolucji rynków surowców naturalnych .
Literatura cytowana
Are We Entering a Golden Gas Age?, International Energy Agency, Paris 2011 .
„BP Statistical Review of World Energy” 2013 .
Broderick J . (et . al .), Shale Gas: an Updated Assessment of Environmental and Climate Change Impacts, Tyndall Centre – University of Manchester, November 2011 .
Budnikowski A ., Międzynarodowe Stosunki Gospodarcze, PWE, Warszawa 2006 .
Bukowski M ., Śniegocki A ., Mix energetyczny 2050. Analiza scenariuszy dla Polski. Raport opracowany na zlecenie Ministerstwa Gospodarki, Instytut Badań Strukturalnych, War‑
szawa 2011 .
Danielewski J ., Paliwa w handlu międzynarodowym, PWE, Warszawa 1980 .
Dow to Build New Ethylene Production Plant at Dow Texas Operations, The Dow Chemical Company, 19 April 2012, http://www .dow .com/news/press‑releases/article/?id=5646 . Drilling for Dollars: An Assessment of the Ongoing and Expanding Economic Impact of Activity
in the Barnett Shale on Fort Worth and the Surrounding Area, Perryman Group, 2008 . Egging R . (et . al .), A Complementarity Model for the European Natural Gas Market, „Energy
Policy” 2008, Vol . 36, s . 2385–2414 .
Evans R ., Dean K ., Oklahoma’s Oil and Natural Gas Industry Economic Impact and Jobs, Okla‑
homa City University, June 2011 .
Gabriel S . (et .al .), Cartelization in Gas Markets: Studying the Potential for a „Gas OPEC”, „Discus‑
sion Papers Statistics Norway” 2008, No . 638, Ideas Repec: www .ssb .no/a/publikasjoner/
pdf/DP/dp638 .pdf .
Geny F ., Can Unconventional Gas be a Game Changer in European Gas Markets?, OIES NG46, Oxford Institute for Energy Studies, December 2010 .
Energy Delta Institute, http://www .energydelta .org/mainmenu/energy‑knowledge/lng . Henderson J ., The Potential Impact of North American LNG Exports, OIES, October 2012 . Higginbotham A . (et . al .), The Economic Impact of the Natural Gas Industry and the Marcellus
Shale Development in West Virginia in 2009, College of Business and Economics, West Virginia University, 2010 .
Howarth R ., Methane and the Greenhouse‑Gas Footprint of Natural Gas from Shale Formations,
„Climatic Change” 2012, Nr 113, s . 525–535 .
Kotyński J ., Struktura handlu międzynarodowego. Metody oceny, PWE, Warszawa 1979 . Levi M ., A Strategy for U.S. Natural Gas Exports, Brookings, Washington 2012 .
Made in America. The Economic Impact of LNG Exports from the United States, Deloitte Center for Energy Solutions, 2011 .
Medlock K . (et . al .), Shale Gas and US National Security, James III Baker Institute for Public Policy, RICE University, July 2011 .
Medlock K ., U.S. LNG Exports: Truth and Consequence, RICE University, August 2012 . Montgomery D . (et . al .), Macroeconomic Impacts of LNG Exports from the United States, NERA
Economic Consulting, Washington DC, December 3, 2012 .
Ośrodek Studiów Wschodnich, http://www .osw .waw .pl/pl/publikacje/tydzien‑na‑wscho‑
dzie/2012‑01‑25/gazprom‑obniza‑ceny‑dla‑wybranych‑klientow .
Pickrell E ., New Chevron Phillips Plant Boosts Texas as Chemical Hub, Fuel Fix, 14 June 2012, http://fuelfix .com/blog/2012/06/14/new‑chevron‑phillips‑plant‑boosts‑texas‑as‑chemi‑
cal‑hub/ .
PKN Orlen, http://www .orlen .pl/PL/CentrumPrasowe/Strony/Gaz‑lupkowy‑jak‑wejsc‑do‑UE . aspx .
Projecting the Economic Impact of the Fayetteville Shale Play for 2008–2012, Center for Business and Economic Research, University of Arkansas 2008 .
Prokop J ., Process of Dominant ‑Cartel Formation, „International Journal of Industrial Orga‑
nization” 1999, Vol . 17 .
Ritter A ., The EU’s Gas Security of Supply: Risk Analysis and Management, „EU Diplomacy Paper” 2011, No . 10 .
„Rzeczpospolita”, http://www .ekonomia .rp .pl/artykul/949140 .html .
Scott L ., The Economic Impact of the Haynesville Shale on the Louisiana Economy in 2008, April 2009 .
155
Nowe zjawiska w międzynarodowym handlu gazem ziemnym i ich skutki dla Polski
Scott L ., The Economic Impact of the Haynesville Shale on the Louisiana Economy. 2009 Analysis and Projections for 2010–2014, April 2010 .
Shale Gas and New Petrochemicals Investment: Benefits for the Economy, Jobs, and US Manu‑
facturing, American Chemistry Council, March 2011 .
Shale Gas. Reshaping the US Chemicals Industry, PricewaterhouseCoopers, October 2012 . Shale Gas, Competitiveness, and New U.S. Chemical Industry Investment: An Analysis Based on
Announced Projects, American Chemistry Council, May 2013 .
Stern J ., Security of European Natural Gas Supplies. The Impact of Import Dependence and Liberalization, Royal Institute of International Affairs, London 2002 .
Technically Recoverable Shale Oil and Shale Gas Resources: An Assessment of 137 Shale Forma‑
tions in 41 Countries Outside the United States, EIA, June 2013 .
The Economic and Employment Contributions of Shale Gas in the United States, IHS CERA, Washington, December 2011 .
The Future of Natural Gas: An Interdisciplinary MIT Study, Massachusetts Institute of Tech‑
nology, Cambridge 2011 .
Victor D . (ed .), Jaffe A ., Hayes M ., Natural Gas and Geopolitics from 1970 to 2040, Cambridge 2006 .
Recent Trends in The International Gas Trade – Implications for Poland
Abstract
Due to the increased use of natural gas in recent years, natural gas trade gained impor‑
tance . Surge in internationally traded natural gas volumes showed the significance of new trends influencing the international gas market . Those are: prospection and exploration of shale gas deposits in US and integration processes among natural gas producers . The research goal is the analysis of the given trends with the special focus on their implica‑
tions for Poland within the framework of existing economic studies depicting the above mentioned phenomena .
Keywords: cartel, international fossil fuels’ markets, international trade, natural gas, natural resources, shale gas
157
Środowiskowe uwarunkowania w międzynarodowym handlu rybami i produktami rybnymi