PRZESTRZENNE MIAST HISTORYCZNYCH A POTRZEBY WSPÓŁCZESNEGO SPOŁECZEŃSTWA
3. ADAPTACJA OBIEKTÓW HISTORYCZNYCH JAKO ŚRODEK DO ZACHOWANIA KRAJOBRAZU KULTUROWEGO
W wielu miastach polskich istnieją wciąż niezabudowane od czasów wojny obszary staromiejskie i śródmiejskie w bezpośrednim sąsiedztwie zabytkowym. Ich wypełnieniem powinni się zająć nie tylko architekci i urbaniści, ale także konserwato-rzy, wystrzegając się zarówno skostnienia, jak i epatowania nowością. Formy krajobrazów kulturowych istniejące obecnie powstały przez kolejne przekształcenia krajobrazu pierwotnego w naturalny, a następnie przechodziły przez wiele kulturo-wych form historycznych i zachowały nakładające się na siebie ślady kolejnych cywilizacji. We współczesnej ochronie krajobrazu należy zdawać sobie sprawę z tego procesu nieustających przemian i pielęgnować jego pamiątki. Ochrona i rewaloryzacja krajobrazu powinny zmierzać do nadawania właściwych form dalszym przemianom. Należy mieć świadomość, że coraz częściej przedmiotem ochrony staje się nie tylko fizycznie istniejące dziedzictwo, ale zespół pojęć, które ono reprezentuje. Ochrona wartości dziedzictwa może odbywać się nawet przy szczątkowym zachowaniu substancji i formy. Dlatego dopuszczalnymi formami działania stają się odbudowy, rekonstrukcje, stylizacje czy pastisze: „Coraz więcej miejsca zajmuje tzw. kreacja konserwatorska” [9]. Nurt ten wpisuje się w proces rozwoju zrównoważonego. Ostatnia wojna światowa dowiodła, że istnieje realne zagrożenie utraty najcenniej-szych zabytków. W takim przypadku rolę kaganka oświaty muszą przejąć pozostałe obiekty historyczne i zachowanie ich w jak najlepszym stanie leży w interesie ludzkości. Dodatkowym czynnikiem przemawiającym za takim działaniem jest łatwość włączenia obiektów historycznych w proces rozwoju zrównoważonego, a więc przekształcenia ich w tzw. architekturę odpowiedzialną.
Wymaga ona od użytkowników, projektantów i wykonawców zachowania równo-wagi pomiędzy estetyką, ekologią i ekonomiką [10]. Projekty w duchu zrównoważonego rozwoju charakteryzują, m.in. tworzenie zdrowego środowiska do życia i pracy przy wykorzystaniu „zielonych” technologii i materiałów budowlanych; ergonomiczne projekty urbanistyczne oraz minimalizacja poziomu zużycia energii [10]. Jest to w przeważającej części budownictwo nowopowstałe i pod tym kątem prowadzonych jest większość badań z zakresu materiałoznawstwa i rozwoju technolo-gii. Niewielką wagę w tych działaniach przywiązuje się do rekultywacji historycznych obiektów. A przecież ta zabudowa, szczególnie przykłady architektury wernakularnej, są ze swej natury „zielone”, ponieważ są głęboko powiązane z otaczającym je krajobrazem. Wykorzystanie lokalnie dostępnych, trwałych i naturalnych materiałów, staranna lokalizacja zapewniająca optymalne przewietrzanie i nasłonecznienie, sprawiają, że wiele historycznych budynków jeszcze przed modernizacją spełnia znaczną część wymogów dla budownictwa zrównoważonego. Równocześnie, obiekty historyczne nie podlegają konserwatorskim obostrzeniom obowiązującym w obiektach
zabytkowych. Umożliwia to takie ich przekształcenie, aby spełniały wszelkie wyma-gane normy, pozostając częścią niezmienionego krajobrazu kulturowego.
Fot. 1. Rewaloryzacja klasycystycznej pierzei ulicy, Grosvenor Place, Londyn
W tym duchu powstało już kilka udanych realizacji, łączących historyczną formę ze współczesną funkcją. Dobrym przykładem mogą być tutaj m.in. przebudowa zabytkowej Łaźni Miejskiej w Katowicach na siedzibę PZU Życie S.A., Manufaktura Łódzka czy Poznański Browar.
W każdym z wymienionych przypadków przedmiotem inwestycji był obiekt XIX-wieczny, ceniony dla swoich wartości artystycznych i konotacji historycznych. Prace inwestycyjne podejmowano przy nich zazwyczaj kiedy stan techniczny zachowanych elementów budynku był już bardzo zły. Wysiłek inwestorów skupił się we wszystkich trzech przypadkach na ratowaniu elewacji i jak najlepszej ich ekspozycji oraz opracowaniu nowoczesnych koncepcji wnętrz umożliwiających wszechstronne zaadaptowanie powstałego obiektu do nowych funkcji. Powstały w rezultacie nowoczesne formy, które w sposób naturalny przywracają historyczne obiekty społeczeństwu bez zatracenia skojarzeń, które niosą ze sobą. Krajobraz kulturowy pozostaje dzięki temu niezmieniony, nie hamując jednak rozwoju miasta.
Rozwój zrównoważony pozostaje dziś najwłaściwszą drogą ewolucji człowieka nie tylko w gospodarce i ekologii, ale także w dziedzinie ochrony dziedzictwa kulturo-wego. Krajobraz kulturowy miast historycznych to wciąż najsilniejsze świadectwo historii i tożsamości każdego narodu. Składające się na niego obiekty architektury trwale związane z miejscem, w którym powstały świadczą o jego tożsamości. Naj-ważniejszą zasadą zrównoważonego rozwoju miast historycznych powinno być więc zachowanie jak największej ilości obiektów historycznych. Czyniąc to, powinno się zrehabilitować proces rekonstrukcji i pojęcie surogatu, stanowiące doskonałą drogę do przywrócenia kompletności krajobrazowi kulturowemu, a społeczeństwu obiektów historycznych, bez konieczności rezygnacji z dobrodziejstw współczesnej technologii.
LITERATURA
[1] Report of the World Commission on Environment and Development, Sustainable development is development that meets the needs of the present without compromising the ability of future generations to meet their own needs.
[2] HEDIGER W., Reconciling “weak” and “strong” sustainability, International Journal of Social Economics 26, 6–8, 1999, 1120–1143.
[3] SENNETT R., The Corrosion of Character – The Personal Consequences of Work in the New
Capitalism, New York 1998, 46.
[4] JENCKS C., The Architecture Of The Jumping Universe, A Polemic: How Complexity Science Is
Changing Architecture And Culture, Chichester 1995, 97– 99.
[5] KOZINA I., Zabudowa miast a współczesna teoria architektoniczna, [w:] Architektura współczesna
w mieście zabytkowym, (red.) Zwierzchowski A., Wrocław 2000, 45–46.
[6] COSGROVE D., Landscape: ecology and semiosis [w:] Landscape Interfaces. Cultural Heritage in
Changing Landscapes, (red.) Palang H., Fry G., Dordrecht 2003, 15–20.
[7] SITTE C., O artystycznych zasadach budowy miast [za]: Pawłowski K., Początki badań nad historią budowy
miast, a geneza polskiej urbanistyki nowoczesnej [w:] Myśl o sztuce, (red.) Hrankowska, T.,Warszawa 1974,
109.
[8] ROWE C., KOETTER F., Collage City, [w:] Theorizing a new agenda for architecture. An
Anthology of Changing Ideas 1965-1995, (red.) Nesbitt K., New York, s. 266–293; Levi-Strauss C., Myśl nieoswojona, Warszawa 1969, 30–55.
[9] SZMYGIN B., Program konserwatorski we współczesnej odbudowie zespołów miejskich, [w:]
Architektura współczesna w mieście zabytkowym, (red.) Zwierzchowski A., Wrocław 2000, 52.
[10] XXIV Zgromadzenie Ogólne Międzynarodowej Unii Architektów UIA w Turynie, Deklaracja Turyńska Dotycząca Zrównoważonego Rozwoju i Różnorodności Kulturowej, 3–6 lipca 2008.
PROTECTION OF CULTURAL LANDSCAPE IN THE CONTEXT OF SUSTAINABLE DEVELOPMENT. DEVELOPMENT OF HISTORICAL CITIES AND NEEDS OF
A CONTEMPORARY SOCIETY
In sustainable development, protection of both cultural and natural landscape are treated with equal concern. Along with natural deposits, clean water, etc. cultural landscape is the greatest resource available to man which we must preserve for posterity. One of its components is historical architecture. It bears witness of tradition and the evolution of mankind in the same way monuments do. Yet, the taste for novelty, lack of clear rules of conduct with historical buildings have led to critical shift in public opinion. Anarchy in urban development has resulted in lack of continuity in cultural landscape. It is high time we realized that by destroying cultural heritage, we deprive ourselves of tradition, making it difficult for present and future generations to understand origins and goals of mankind. The most difficult task that heritage preservation officials face today is development of a doctrine for sustainable development of historical cities.
rewitalizacja terenów poprzemysłowych, zespoły akademickie, rozwój zrównoważony Iwona OLANIN*, Paweł PACH*