Jerzy Franciszek ŁĄTKA*, Magdalena ZOBEK**
PROJEKTOWANIE ARCHITEKTONICZNE
Z UWZGLĘDNIENIEM OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH
INTELEKTUALNIE
Tekst jest krótkim przedstawieniem metod badawczych i wyników badań nad sposobem projektowania architektonicznego z uwzględnieniem osób niepełnosprawnych intelektualnie. W myśl ekologii społecznej, nieodłącznej części filozofii zrównoważonego rozwoju oraz projektowania uniwersalnego powinniśmy starać się, jako architekci i w ogóle jako użytkownicy, tworzyć przestrzeń wspólną w której partycypować będzie mógł każdy człowiek bez względu na swoje ograniczenia. Artykuł przedstawia przebieg warsztatów zorganizowanych przez Koło Naukowe Humanizacja Środowiska Miejskiego Wydziału Architektury Politechniki Wrocławskiej oraz Warsztat Terapii Zajęciowej Caritas Archidiecezji Wrocławskiej w Dobroszycach. Wynik badań przedstawiony zostaje w postaci tabeli z propozycjami cech jakie powinny pojawić się podczas projektowania z myślą o osobach niepełnosprawnych intelektualnie.
1. WPROWADZENIE
1.1. ZRÓWNOWAŻONY ROZÓJ A OSOBY NIEPEŁNOSPRAWNE INTELEKTUALNIE
Mówiąc o zrównoważonym rozwoju nie sposób pominąć teorii ekologii społecznej, wywodzącej się z socjologicznej szkoły Chicagowskiej. Wg tej teorii jednym z fun-damentów szczęśliwego społeczeństwa obok współżycia z przyrodą, rozwoju techno-logii proekologicznych jest zminimalizowanie rozwarstwienia i wyrównywanie szans społecznych.
W naszym rozumieniu zrównoważony rozwój to również pełna integracja w społe-czeństwie osób wykluczonych bądź zagrożonych społecznym wykluczeniem, w tym osób z niepełnosprawnością intelektualną. Zrównoważony rozwój na poziomie społecznym musi zostać poprzedzony równoważeniem rozwoju na poziomie jednostki. Oznacza to, że jedynie w pełni harmonijny rozwój jednostkowy we wszyst-kich obszarach funkcjonowania daje podstawy do satysfakcjonującego uczestniczenia w szerszej zbiorowości. Współistnienie w kontekście społecznym osób
* Mgr inż. arch., Zakład Architektury Mieszkaniowej, Wydziału Architektury Politechniki Wrocławskiej. ** Mgr psych., Warsztat Terapii Zajęciowej Caritas Archidiecezji Wrocławskiej w Dobroszycach.
sprawnych z osobami pełnosprawnymi poszerza percepcję zarówno jednych jak i drugich o nowe, jednostkowe doświadczenia. Pokonanie własnych mentalnych ogra-niczeń powstałych na bazie stereotypów i uprzedzeń jest rodzajem transgresji i jednym z warunków rozwoju jednostki i świata.
Umożliwienie osobom niepełnosprawnym uczestnictwa w życiu społecznym daje podwójne korzyści. Po pierwsze: pełna swoboda korzystania z praw obywatelskich, w tym prawa do rozwoju powoduje spontaniczne ujawnienie się różnych umiejętności i predyspozycji, a po drugie: możliwość wykorzystania tych umiejętności w sposób konstruktywny przyczynia się do rozwoju już nie tylko jednostki ale też całego społe-czeństwa.
Aby móc w pełni odpowiedzialnie zaprosić niepełnosprawnych do zaangażowania się w życie społeczne należy stworzyć im odpowiednie warunki dostosowane do ich możliwości i potrzeb. W tym artykule skupimy się na jednym aspekcie jakim jest projektowanie przestrzeni z myślą o osobach niepełnosprawnych intelektualnie.
1.2. CHARAKTERYSTYKA NIEPEŁNOSPRAWNOŚCI INTELEKTUALNEJ
Tworząc przestrzeń dla osób z niepełnosprawnością intelektualną warto wziąć pod uwagę wszystkie ograniczenia wynikające z zaburzeń funkcjonowania w obszarach: poznawczym, emocjonalnym, społecznym i psychoruchowym.
Zaburzenia procesów poznawczych i emocjonalnych powodują przede wszystkim trudności z prawidłowym odbiorem otaczającej rzeczywistości. U osób z niepełno-sprawnością intelektualną dominującym sposobem myślenia jest myślenie konkretno – obrazowe [2]. Obniżona dokładność odbioru wrażeń zmysłowych, trudności w sku-pieniu uwagi, zubożenie gotowości poznawczej (gotowości do odbioru i przetworze-nia napływających informacji) i selektywności (odróżprzetworze-niaprzetworze-nia elementów istotnych od nieistotnych) w obiorze informacji oraz problemy pamięciowe powodują obniżenie orientacji przestrzennej, a w efekcie zagubienie. Zagubienie nie tylko sensu stricte ale także zagubienie emocjonalne, pogłębienie poczucia bezradności i bezwartościowości a w efekcie wycofanie z aktywności społecznej.
W zakresie funkcjonowania społecznego podstawowym utrudnieniem jest obni-żona znajomość norm i zasad oraz utrudniona komunikacja (ze względu na ubogi zasób słownictwa i obniżone rozumienie pojęć abstrakcyjnych).
Zaburzenia psychoruchowe dotyczą przede wszystkim obniżonej sprawności kine-stetycznej, zaburzonej koordynacji ruchowej, wzmożonej męczliwości [3].
Znajomość ograniczeń w funkcjonowaniu osób niepełnosprawnych daje wska-zówki do projektowania architektury spełniającej potrzeby uwzględniające wszystkie ww. sfery i umożliwiającej samodzielne poruszanie się w przestrzeni publicznej i uczestnictwo w życiu społecznym.
2. WYTYCZNE DO PROJEKTOWANIA Z UWZGLĘDNIENIEM OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH INTELEKTUALNIE – POSZUKIWANIA
2.1. SPOSOBY PRACY
Sposobem umożliwiającym nam określenie wytycznych do projektowania uwzględniającego potrzeby osób niepełnosprawnych było przeprowadzenie z nimi warsztatów. W tym celu członkowie Koła Naukowego Humanizacja Środowiska Miejskiego; studenci: Kamil Bocian, Joanna Czernicka, Judyta Rybka pod opieką mgr inż. arch. Jerzego Łątki wraz z psycholożką z Warsztatu Terapii Zajęciowej Caritas Archidiecezji Wrocławskiej w Dobroszycach Magdaleną Zobek przygotowali szereg zagadnień dotyczących architektury, spełniających postawione wcześniej cele. Warsztaty odbyły się w WTZ w Dobroszycach. Adresatami było 11 uczestników WTZ z umiarkowanym upośledzeniem. Były to trzy spotkania w ok. 1 tygodniowych odstępach. Czas trwania jednej sesji warsztatowej – 4 godz., w tym 0,5 godz. przerwy. Każda z sesji warsztatowych miała odrębny temat.
2.2. CELE
Przygotowując warsztaty projektowe dla osób z niepełnosprawnością intelektualną mieliśmy na uwadze przede wszystkim ich użyteczność tj. możliwość praktycznego wykorzystania uzyskanych w trakcie warsztatów wskazówek do projektowania obiek-tów dostosowanych do możliwości i potrzeb osób niepełnosprawnych. Wyodrębniliśmy trzy cele:
1. Poznanie potrzeb osób niepełnosprawnych intelektualnie.
2. Poznanie spojrzenia osób niepełnosprawnych intelektualnie na otaczającą ich przestrzeń.
3. Poznanie ograniczeń osób niepełnosprawnych intelektualnie.
Mówiąc o potrzebach i ograniczeniach mamy na myśli zarówno psychiczne jak i fizyczne, ponieważ częstym zjawiskiem jest występowanie u osób niepełnosprawnych intelektualnie również zaburzeń w sferze ruchowej.
2.3. METODY
Aby wykorzystać w jak najszerszym stopniu możliwość współpracy z osobami niepełnosprawnymi intelektualnie postanowiliśmy przygotować różnorodne formy pracy zamykające się w przyjętej metodologii warsztatowej.
Wśród metod pracy warsztatowej można wyróżnić : 1. Projekt – rysunek,
2. dyskusje, brain-storming,
3. rzeźbienie w glinie – forma przestrzenna,
3. WARSZTATY
3.1. WARSZTAT 01 – MÓJ WYMARZONY POKÓJ, MÓJ WYMARZONY DOM, MÓJ WYMARZONY OGRÓD
W czasie pierwszego spotkania z uczestnikami WTZ przeprowadziliśmy dyskusję na zasadach burzy mózgów dotyczącą ich wymarzonego pokoju, domu, ogrodu. Wynotowaliśmy cechy, które powinny pojawić się w ich idealnych miejscach zamieszkania. Część odpowiedzi była bardzo schematyczna i konkretna (zlewozmywak, meble, odkurzacz, piwnica). Dopiero po kolejnych zachętach do stworzenia nowej jakości, obrazu nie koniecznie dla nich rzeczywistego zaczęły poja-wiać się kolejne przymioty opisujące bardziej charakter przestrzeni prywatnej niż konkretne istniejące przedmioty (bezpiecznie, widok na morze, lato, wysprzątany, ciepły). Innym rodzajem elementów które powinny pojawić się w miejscach prywat-nych niektórych uczestników są elementy związane z ich niepełnosprawnością ruchową (posadzka antypoślizgowa, winda, podjazd). Wiele z konkretnych urządzeń pojawiających się w dyskusji wskazywało na dużą potrzebę poczucia bezpieczeństwa (kamera, alarm, drzwi antywłamaniowe, pies ludojad), część z cech została przez nas zinterpretowana jako symbole chęci łączenia się z otoczeniem z bezpiecznego dystansu (duże okna, balkony). Oprócz cech mających charakter niematerialny poja-wiły się elementy typowe dla domu marzeń średniej klasy dzisiejszych mieszkańców naszego kraju (basen, kominek, ogródek, salon jadalny, sześć pokoi).
Druga część warsztatu polegała na zaprojektowaniu i narysowaniu na wspólnej planszy o wymiarach 200×210 cm indywidualnych, wymarzonych domów wraz z najbliższym otoczeniem. Charakterystycznym elementem, który pojawiał się zarówno w dyskusji jak i w większości przedstawionych rysunków była obecność wody pod postacią stawów, basenów, fontann itp.
W czasie warsztatu wywiązała się również dyskusja na temat wymarzonych miejsc pracy uczestników, która zaskutkowała kilkoma ciekawymi pomysłami i rozwiąza-niami (zabawkarz, stadnina koni, sklep spożywczy, robienie makaronu).
3.2. WARSZTAT 02 – KSZTAŁ PRZYJEMNY, KSZTAŁT NIEPRZYJEMNY. PREZENTACJA I OCENA ARCHITEKTURY
Na początku drugiego spotkania zaproponowano uczestnikom dyskusję na temat miasta i ulicy. Była to kontynuacja rozwiniętego tematu z pierwszego warsztatu. W czasie dyskusji pojawiły się jednak rzeczy dość oczywiste, nie wnoszące zdaniem piszących ten tekst niczego odkrywczego do sposobu projektowania przestrzeni urba-nistycznej dla osób niepełnosprawnych intelektualnie.
Podczas drugiej części spotkania postawiono przed uczestnikami zadanie stworze-nia przestrzennej formy, która będzie dla nich przyjemna oraz takiej, która będzie nie przyjemna. Była to próba poznania kształtów i upodobań geometrycznych
uczestni-ków. Pojawiające propozycje były różne. Od form niemal platońskich (kwadrat – kojarzący się z komputerem) po miękką spiralną piramidę, czy bramę wejściową. Cie-kawym rozwiązaniem brył nieprzyjemnych był odcisk nożyczek w glinie uformowany przez jedną z uczestniczek, jako symbol samych nożyczek nie możliwych do wyrzeź-bienia. Były to agresywne wcięcia w uspokojonej bryle gliny.
Trzecia część warsztatu polegała na zaopiniowaniu przez uczestników 26 obiektów architektonicznych pokazanych na prezentacji multimedialnej. Obiekty były dobrane tak aby reprezentowały rozmaite formy i style architektoniczne. Celowo unikano jednak realizacji historycznych, aby skupić się na wachlarzu architektury współcze-snej. W czasie prezentacji uczestnicy wyrażali swoje opinie na temat każdego z zapre-zentowanych obiektów określając cechy pozytywne i negatywne realizacji. Jak się okazało największą popularnością cieszyły się budynki w stylu postmodernistycznym w sposób wyraźny nawiązujące do form historycznych (kolumny, balkony, wieżyczki), o jasnych kolorach i wyraźnej czytelnej konstrukcji. Obiekty ciemne, z nadwieszeniem, którego sposób umocowania nie był zaakcentowany, wzbudzały niepokój i nie cieszyły się dobrą opinią. Najwyżej oceniony został tradycyjny dom zbudowany z bali drewnianych pokryty czerwoną dachówką oraz projekt Biblioteki Narodowej w Pradze z biura Future Systems.
3.3. MIEJSCA WSPÓLNE
Ostatnie spotkanie z uczestnikami WTZ było poświęcone miejscom wspólnym. Po wspólnej rozmowie w czasie której każdy z uczestników wymienił cechy idealnego miejsca wspólnego, stworzone zostały 3–4 osobowe grupy, których zadaniem było wspólne zaprojektowanie przestrzeni publicznej. W rozmowie pojawiły się różnego rodzaju cechy, które zostały przez nas skategoryzowane jako dotyczące przestrzeni (dużo miejsca – miejsce na koncert, wolne przestrzenie – park), ludzi i kontaktu z nimi (miejsce dla grupy – dyskoteka, wspólna praca – oaza), panującej atmosfery (odpoczynek – pizzeria, głosy ptaków na drzewach – park) oraz dostępności (otwarte ciągle, darmowe dla wszystkich)
4. PODSUMOWANIE – WNIOSKI
Odbyte warsztaty pozwoliły nam w przybliżony sposób określić cechy architektury, której użytkownikami będą osoby niepełnosprawne intelektualnie. Zdajemy sobie sprawę, że jest to tylko przyczynek do większego problemu, jednak ze względu na ograniczenia czasowe oraz objętościowe tego artykułu możemy jedynie w skrótowy sposób pokazać proces badawczy, który został zakończony konkluzją. Wnioski z przeprowadzonych badań przedstawione zostały w tabeli:
CECHY POŻĄDANE CECHY NIEPOŻĄDANE
Stabilne Dynamiczne
Wyraźna konstrukcja Jednolite
Miękkie Minimalistyczne Jasne, wyraźne kolory Odbijające
Bezpieczne Niestabilne
Balkony, wyraźne okna Podziemne
Woda, zieleń Zielone ściany
LITERATURA
[1] BILIKIEWICZ A., LANDOWSKI J., RADZIWIŁŁOWICZ P., Psychiatria. Repetytorium, PZWL, Warszawa 1999.
[2] SĘK H., Psychologia kliniczna T. 2, PWN, Warszawa 2006.
[3] WYCZESANY J. Pedagogika upośledzonych umysłowo. Wybrane zagadnienia, Impuls, Kraków 1999.
ARCHITECTUAL DESIGN WITH ALLOWING FOR INTELECTUAL DISABLE PEOPLE Text is a short presentation of research methods and results of architectural designing with allowing for intellectual disable people. Following the social ecology and universal design we should try as architects and normal users to create public spaces for everyone. Article shows workshops which were made by Science Club Humanization of Urban Environment and Workshop of Resource Therapy Caritas of Wroclaw’s archdiocese in Dobroszyce. The result is shown as a table with attributes which should be respect during designing for people with intellectual disability.
energetyka atomowa ,ochrona środowiska, świadomość społeczna Andrzej BRZOZOWSKI*, Grzegorz DUMIEŃSKI*, Andrzej HARAŚNY*,
Maria RAZIUK*, Małgorzata HORAK**