Prawa człowieka są odzwierciedleniem historii ludzkiej cywilizacji. Godność uważana jest za „praźródło (…) praw” [Mrozek 2014, s. 41]. W Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka wska-zano, iż uznanie przyrodzonej godności, równych i niezbywalnych praw jest podstawą poko-ju, wolności i sprawiedliwości4. W powyższym sformułowaniu można dostrzec wpływ prawa naturalnego, w którym upatruje się wzorców dla prawa pozytywnego stanowionego przez człowieka. Prawo naturalne określane jest jako katalog niezmiennych zasad wznoszących się ponad prawo pozytywne, a także „ideal law since it consists of the highest principles of morality towards which humanity is striving” [Chloros 1958, s. 609]5. Mimo iż koncepcji pra-wa naturalnego topra-warzyszą polemiki oraz spory terminologiczne [np. Martinez 2013, s. 224; zob. Piechowiak 2006, ss. 391–409], zapewnianie obiektywizacji oraz stabilności przepisom prawa nie straciło na aktualności. W stanowieniu i stosowaniu prawa powinno przyjmować się za punkt odniesienia ochronę integralności fizycznej i psychicznej jednostki, emocjonal-nej, duchowej oraz somatycznej więzi ze środowiskiem naturalnym.
Posługiwanie się zasadami może wpływać na ustalanie treści norm zgodnie z głów-nymi celami prawa międzynarodowego – zapewnianiem bezpieczeństwa, rozwoju społeczno-gospodarczego, pluralizmu kulturowego, polubownego rozwiązywania spo-rów międzypaństwowych. Zasady wspierają spójność interpretacyjną oraz uelastycz-niają (flexibilizaton) realizację przepisów. Elastyczność nie oznacza jednak przyzwolenia 4 Powszechna Deklaracja Praw Człowieka została przyjęta podczas trzeciej sesji Zgromadzenia Ogólnego ONZ w Paryżu 10 grudnia 1948 r. Przywrócenie wiary w godność, wartość człowieka oraz podstawowe prawa (Pre-ambuła) przyświecało również twórcom Karty Narodów Zjednoczonych podpisanej w San Francisco 26 czerw-ca 1945 r. (Dz. U. z 1947 r. Nr 23, poz. 90).
5 Prawo naturalne określane jest jako „podstawa uniwersalnej etyki” (the foundation of a universal ethic). Powyż-sze sformułowanie pojawia się w kontekście À la recherche d’une éthique universelle. Nouveau regard sur la loi
éternelle [2009] (szerzej na temat przywołanego dokumentu: Brock [2011]). Prawo naturalne wywodzone
z róż-norodnych źródeł dotyka kwestii filozoficznych, religijnych i transcendentalnych. Nie ulega wątpliwości, iż prawo pozytywne bez wartości ulegałoby szybko deprecjacji, a praktyka pozbawiona byłaby zasad, które są niezbędne dla harmonijnego funkcjonowania społeczeństwa.
na deprecjonowanie istoty prawa i arbitralność. Dynamiczna wykładnia w kontekście ochrony praw jednostki wskazuje na przejawianie obiektywności oraz podejmowanie działań adekwatnie do pojawiających się zjawisk społecznych.
Zasady ogólne uznane przez narody cywilizowane można przyrównać do wewnętrz-nej siły, która oddziałując konsolidująco w ramach systemu the international law, może również wywołać pożądany efekt z punktu widzenia ochrony praw człowieka w sfe-rze zewnętrznej. Przykładowo w art. 1 ust. 2 Protokołu Dodatkowego (I) do Konwencji z 1949 r. odwołano się do „wymagań powszechnego sumienia”, a w II Protokole z 1977 r. wskazano, iż „w wypadkach nie przewidzianych przez obowiązujące prawo międzynaro-dowe ludzie pozostają pod ochroną zasad ludzkości”6.
Przydatność stosowania zasad uwidacznia się w sytuacjach, do których dochodzi wskutek conflict of norms lub conflict of laws. W dyskursie naukowym nabiera to zasadni-czego znaczenia, zważywszy na rozwój prawa międzynarodowego. Analiza art. 38 ust. 1 pkt. „c” Statutu MTS prowadzi do wniosku, iż zasady mogą znaleźć zastosowanie także w sytuacji, gdy w traktatach lub prawie zwyczajowym występują luki, zwroty polise-miczne lub pojęcia niedookreślone. Luki nierzadko generowane są w tych obszarach, w których występuje „the most pressing need for law” [Kadens, Young 2013, s. 886]. Może to polegać na istnieniu niedoprecyzowanej normy lub braku procedury, która umożliwiałaby wdrożenie działań. Luki mogą pojawiać się również w wyniku przeobra-żeń społecznych i technologicznych oraz podejmowania badań w dotąd nieeksploro-wanych obszarach, np. bioinżynierii czy prawie kosmicznym.
Ogólna reguła interpretacyjna umów międzynarodowych zawarta jest w art. 31 ust. 1 Konwencji wiedeńskiej o prawie traktatów podpisanej 23 maja 1969 r. [Dz. U. z 1990 r. Nr 74, poz. 439], według której interpretację traktatu należy przeprowadzać w dobrej wierze zgodnie ze zwykłym znaczeniem, jakie należy przypisywać użytym w nim wyra-zom w ich kontekście oraz w świetle jego przedmiotu i celu. Na podstawie art. 31 ust. 3 pkt. „c” podczas interpretacji traktatu łącznie z kontekstem [szerz. Kozłowski 2002, s. 27 i nn.] należy uwzględniać „wszelkie odpowiednie normy prawa międzynarodowego, mające zastosowanie w stosunkach między stronami”, a więc także zasady. W odniesie-niu do traktatów z zakresu praw człowieka analizowanie kontekstu wraz z zachodzącymi procesami kieruje uwagę na genezę, cele oraz skutki wprowadzanych regulacji dla sta-tusu jednostki. Zasady ogólne mogą stanowić spoiwo między źródłami prawa, normami traktatowymi a normami zwyczajowymi.
6 Protokoły Dodatkowe do Konwencji Genewskich z 12 sierpnia 1949 r. dotyczące ochrony ofiar międzyna-rodowych konfliktów zbrojnych (Protokół I) oraz ochrony ofiar niemiędzynamiędzyna-rodowych konfliktów zbrojnych (Protokół II) sporządzone w Genewie 8 czerwca 1977 r. (Dz. U. z 1992 r. Nr 41, poz. 175).
33 Zasady ogólne prawa uznane przez narody cywilizowane w kontekście ochrony praw człowieka
Inny przykład influencji zasad prawa może dotyczyć okoliczności, w których traktat nie zawiera przepisów, które mogłyby znaleźć zastosowanie w określonych okolicznościach. Można tu przywołać incydent w Cieśnienie Korfu. Dwa brytyjskie okręty wojenne na wo-dach terytorialnych Albanii wpłynęły na miny. Ustalono iż zaminowanie nie mogło nastą-pić bez wiedzy władz państwa albańskiego. W związku z powyższym Albania miała obo-wiązek notyfikacji oraz ostrzegania o zagrożeniu statki wpływające na wody terytorialne. Za podstawę tak sformułowanego obowiązku Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwo-ści przyjął „określone, ogólne i uznane zasady, tj. elementarne zasady człowieczeństwa (…)” (elementary considerations of humanity) [International Court of Justice, The Corfu
Chan-nel Case, s. 4 i nn.; zob. także Yotova 2017, s. 299]. Na tej podstawie można
wysublimo-wać kolejne zasady, w tym swobodę żeglugi morskiej oraz obowiązek, według którego państwo nie może wykorzystywać swojego terytorium do celów sprzecznych z prawem międzynarodowym [zob. Fitzmaurice 2009, s. 202]. Stąd konkluzja, iż zasady mogą znaleźć zastosowanie do objaśniania, konkretyzowania lub nadawania trwałości zobowiązaniom międzynarodowym państw – sygnatariuszy w zakresie ochrony praw człowieka. Z kolei w stosunkach międzynarodowych wspierają wykrywanie i neutralizowanie okoliczności, w których mógłby pojawić się ładunek ideologiczny potencjalnie konfliktogenny.
Na początku XXI wieku społeczność międzynarodowa nie jest jednorodna. Dyna-mika zjawisk społecznych powoduje powstawanie nowych podmiotów, zagęszczanie lub generowanie nowych konfliktów, coraz częściej też zamiast wspólnego mianownika przyjmuje się aksjomaty doraźne, względne. Zjawisko globalizacji ułatwia transfer wie-dzy i osiągnięć naukowo-technologicznych. Wzrost współzależności instytucjonalnej i gospodarczej, zagrożenia o charakterze transgranicznym nie pozostają indyferentne wobec prawa międzynarodowego. Zasady ogólne mogą nadawać głębszy wydźwięk innym zasadom (np. pacta sunt servanda). Normy, które przyczyniają się do podnosze-nia ochrony praw jednostki nie powinny podlegać desuetudo, chyba że dotychczasowe rozumienie i praktyka nie nadąża za zmianami oraz potrzebami wynikającymi z zapew-niania skutecznej i efektywnej ochrony.
Skonsolidowanie zasad ze zwyczajem może umożliwić podejmowanie działań w krótszym czasie, gdyż kształtowanie norm prawa zwyczajowego nie wiąże się z ko-niecznością prowadzenia sformalizowanych i długotrwałych negocjacji. Obecnie ob-serwuje się przenikanie norm międzynarodowego prawa zwyczajowego do krajowego, w szczególności prawa karnego. Aspekt ten można uwypuklić na przykładzie działań podejmowanych w obliczu nowych emanacji terroryzmu, które wcześniej nie były ujęte w prawie. Terroryzm jako zjawisko niezwykle amorficzne i hybrydalne stanowi zagroże-nie dla praw człowieka zarówno w sferze horyzontalnej, jak i wertykalnej. Powoduje eg-zemplifikację czynników, które deprecjonują aksjologiczną oraz normatywną aksjologię
praw jednostki, w tym wolność słowa [Kowalska 2018, ss. 35–47]. Kluczową rolę w tym zakresie odgrywa identyfikowanie i niwelowanie źródeł formowania się poglądów bę-dących pożywką zachowań destruktywnych. Strategia antyterrorystyczna wymaga roz-wiązań międzyresortowych, co wskazuje na rolę sprawnej komunikacji oraz przepływu informacji między władzą a społeczeństwem. Wspólne kolektywne wartości mogą jed-noczyć na rzecz skutecznej profilaktyki i prewencji.
Wnioski
Zasadami ogólnymi można posługiwać się do wypełniania luk w treści umowy między-narodowej, a także zapewniania spójności aksjologicznej. Kwestia ta może przełożyć się na krystalizowanie, doprecyzowanie norm lub ewoluowanie w reguły o charakterze konwencjonalnym. Zapewnianie obiektywizacji i stabilności przepisów prawa w oparciu o wartości uniwersalne nie straciło na aktualności zarówno w ujęciu jednostkowym, pań-stwowym, jak i międzynarodowym.
W niniejszym artykule przeanalizowano zasady ogólne uznane przez narody cywili-zowane, o których jest mowa w art. 38 ust. 1 pkt. c Statutu Międzynarodowego Trybuna-łu Sprawiedliwości. W celu ukazania szerszego spektrum zagadnienie omówiono przez pryzmat aksjologii prawa międzynarodowego.
Na początku XXI wieku obserwujemy gwałtowną deprecjację wartości i autoryte-tów. Wartości uniwersalne można uznać za kompas aksjologiczno-prawny, który poma-ga w niwelowaniu prób marginalizowania, wprowadzania homogeniczności ideologicz-nej oraz ideowej zamiast pluralizmu społecznego i kulturowego.
Zasady prawa wspierają przezwyciężanie podziałów, co jest istotne dla formowania dialogu aksjologiczno-prawnego oraz regulowania stosunków międzynarodowych. Obecnie w pozytywnym międzynarodowym porządku prawnym coraz częściej przy-woływany jest duch norm pisanych, co wskazuje na sięganie do ich genezy – dorobku intelektualnego i cywilizacyjnego ludzkości.
Osnowę praw jednostki stanowi aksjologia uniwersalna, która przeciwdziała stoso-waniu oraz wykładni norm z pozycji nie personalnej i zindywidualizowanej, lecz auk-torialnej. Artykuł 38 ust. Statutu MTS ukazuje wartości, które wyłaniają się jako pomost między różnymi systemami prawa składającymi się na normatywne podstawy funkcjo-nowania społeczności międzynarodowej, które łączą a nie dzielą.
35 Zasady ogólne prawa uznane przez narody cywilizowane w kontekście ochrony praw człowieka
Bibliografia
À la recherche d’une éthique universelle. Nouveau regard sur la loi éternelle (2009), Commission théologique internationale, Vaticano.
Bassiouni M.C. (1990), A Functional Approach to „General Principles of International Law”,
„Michi-gan Journal of International Law”, vol. 11, issue 3, s. 772.
Brock S.L. (2011), Natural Law, the Understanding of Principles, and Universal Good, „Nova et
Ve-tera”, vol. 9, no. 3, ss. 671–706.
Chloros A.G. (1958), What is Natural Law?, „The Modern Law Review”, vol. 21, issue 6, s. 609. Fitzmaurice M. (2009), Contemporary Issues in International Environmental Law, Edward Elgar,
Cheltenham UK – Northampton, MA, USA, s. 202.
International Court of Justice, Reports of Judgments, Advisory Opinions and Orders, The Corfu Channel Case (Merits), Judgment of April 9th, 1949, Leyden A.W., Sijthoff’s Publishing Company.
Jasudowicz T. (1997), O zasadach ogólnych prawa uznanych przez narody cywilizowane – garść
refleksji [w:] C. Mik (red.), Pokój i sprawiedliwość przez prawo międzynarodowe. Zbiór studiów z oka-zji 60 rocznicy urodzin Profesora Janusza Gilasa, Towarzystwo Naukowe Organizacji i Kierowni-ctwa „Dom Organizatora”, Toruń, s. 147.
Kadens E., Young E.A. (2013), How Customary is Customary International Law?, „William & Mary
Law Review”, vol. 54, issue 3, s. 886.
Karta Narodów Zjednoczonych, Statut Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości i Poro-zumienie ustanawiające Komisję Przygotowawczą Narodów Zjednoczonych (Dz. U. z 1947 r. Nr 23, poz. 90).
Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności podpisana w Rzymie dnia 4 li-stopada 1950 r. (Dz. U. z 1993 r. Nr 61, poz. 284).
Konwencja wiedeńska o prawie traktatów podpisana w Wiedniu dnia 23 maja 1969 r. (Dz. U. z 1990 r. Nr 74, poz. 439).
Kowalska S. (2018), Freedom of Speech in the Face of Terrorism – Selected International Law
Re-gulations, „Adam Mickiewicz University Law Review”, vol. 8, ss. 35-47.
Kozłowski A. (2002), Interpretacja traktatu międzynarodowego w świetle jego kontekstu,
Wydaw-nictwo Sejmowe, Wrocław, s. 27 i nn.
Martinez J.S. (2013), Human Rights and History, „Harvard Law Review Forum”, vol. 126,
no. 7, s. 224.
Mazurkiewicz M.J. (2016), Kilka uwag o polskich koncepcjach źródeł prawa międzynarodowego
w okresie międzywojennym, „Studia Iuridica Toruniensia”, t. XIX, s. 160.
Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych otwarty do podpisu w Nowym Jorku dnia 19 grudnia 1966 r. (Dz. U. z 1977 r. Nr 38, poz. 167).
Mrozek J.J. (2014), Godność osoby ludzkiej jako źródło praw człowieka i obywatela, „Civitas et Lex”,
nr 1, s. 41.
Raimondo F.O. (2007), General Principles of Law in the Decisions of International Criminal
Co-urts and Tribunals, „The Law & Practice of International CoCo-urts and Tribunals”, vol. 6, issue 3, ss. 393 i nn.
Pellet A. (1995), The International Court of Justice and the Political Organs of the United
Na-tions. Some Further but Cursory Remarks [w:] F. Salerno (red.), Il ruolo del giudice internazionale nell’evoluzione del diritto internazionale e communitario. Atti del Convegno di Studi in Memoria di Gaetano Morelli organizzato dall’Università di Reggio Calabria, Casa Editrice Dott. Antonio Milani, s. 116.
Piechowiak M. (2006), Prawo naturalne a prawa człowieka, [w:] A. Maryniarczyk, K. Stępień,
P. Gondek (red.), Substancja. Natura. Prawo naturalne, Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu, Lublin, ss. 391–409.
Powszechna Deklaracja Praw Człowieka przyjęta podczas trzeciej sesji Zgromadzenia Ogólnego ONZ w Paryżu dnia 10 grudnia 1948 r.
37 Zasady ogólne prawa uznane przez narody cywilizowane w kontekście ochrony praw człowieka
Protokół nr XII do Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności sporządzony w Rzymie dnia 4 listopada 2000 r.
Yotova R. (2017), Challenges in the Identification of the “General Principles of Law Recognized by
Civilized Nations”: The Approach of the International Court”, „Canadian Journal of Comparative and Contemporary Law”, vol. 3, issue 1, s. 299.
Marlena Kruszyńska-Kośmicka |
marlenak@amu.edu.plUniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, Wydział Prawa i Administracji ORCID ID: 0000-0001-9176-3238