Aksjologiczny kontekst pedagogiki chrześcijańskiej

Pedagogika chrześcijańska opiera się na specyficznej wizji świata oraz człowieka. Jej fundamentem jest prawda objawiona w osobie Chrystusa. Myśl chrześcijańska rozwijała się na przestrzeni wieków wielonurtowo, co także ma miejsce do chwili obecnej. Pedagogika religii zawsze odnosi się do bytu absolutnego – Boga, będącego źródłem i celem ludzkiej egzystencji. Stąd

człowiek jest bytem transcendentnym, przekraczającym zastaną rzeczywistość i zmierzającym do Absolutu (Kunowski, 1997, s. 93-95).

Człowiek jest istotą wolną, mogącą dokonywać wyborów, za które jest odpowiedzialny. Akcentuje się także godność i niepowtarzalność każdej istoty ludzkiej, wyrażoną w personalizmie chrześcijańskim. Pedagogika chrześcijańska opiera się na założeniu, iż człowiek egzystuje w obiektywnym świecie wartości, tj. niezależnych od subiektywnego podmiotu i absolutnych wobec uwarunkowań cywilizacyjnych. Wzorem godnym naśladowania jest Chrystus, będący Prawdą i uosobieniem tejże obiektywnej hierarchii wartości (Tischner, 1994, s. 29-30).

Personalistyczne postrzeganie człowieka podkreśla nie tylko jego indywidualizm, lecz także dostrzega w każdej osobie ludzkiej (niezależnie od wieku czy stanu psychofizycznego) podmiotowość. Osoba będąca podmiotem jest wartością samą w sobie. Zawsze powinna być celem, nigdy zaś środkiem dla drugiego człowieka (co jest tożsame z imperatywem kategorycznym Kanta). Dlatego też w wychowaniu […] ma zawsze chodzić o człowieka i jego prawdziwe

dobro, co powinno znaleźć swoje odbicie w praktyce wychowawczej oraz

w procesie samowychowania (Wrońska, 2000, s. 62-64; Kunowski, 1997, s. 101). Wartość człowieka jako osoby wyraża się właśnie w jego godności i niepowtarzalności. Samo życie jest już wartością, gdyż w nim można urzeczywistniać inne wartości. Wartość pomimo to jest wtórna do powinności. Człowiek, co prawda, odczuwa doświadczenie wartości, jednak istotą osoby staje się jej powinność, tj. akt chcenia wyboru dobra, czyli nie wartość domaga się realizacji, lecz podmiot odczuwa powinność urzeczywistnienia wartości, co świadczy o jego moralnej dojrzałości. W pewnym sensie człowiek nadaje wartościom wymiar bezwzględności, gdyż bez woli podmiotu nie jest możliwa realizacja danych wartości. Jednym z celów wychowania chrześcijańskiego będzie zatem wykształcenie u wychowanka odczucia powinności, tak aby chciał on czynić dobro, tj. realizować wartości (Wrońska, 2000, s. 79-81).

Źródłem wszelkich wartości jest Bóg, będący miłością. Miłość zatem leży u podstaw myśli chrześcijańskiej i chrześcijańskiego wychowania. Można stwierdzić, iż jest jego głównym celem czy też fundamentem wszelkich innych wartości, które są jednocześnie celami wychowania (Kunowski, 1997, s. 89).

Miłość jest największą z tzw. cnót wlanych, czyli będących darem Boga (oprócz wiary i nadziei). Miłość musi być zawsze budowana w relacji osobowej.

Jest bezinteresowna i jest niejako afirmacją osoby, której dobro staje się najważniejsze. Może być rozpatrywana także w kategorii potrzeb człowieka, które towarzyszą mu przez całą egzystencję. Oczywistym jest, iż obowiązkiem rodziców i wychowawców jest zaspokojenie tej potrzeby, co staje się niezbędnym do prawidłowego rozwoju wychowanka. Miłość winna być urzeczywistniana nie tylko w relacji wychowanek – wychowawca, lecz we wszelkich relacjach międzyludzkich a tym bardziej w środowisku rodzinnym, na płaszczyźnie mąż – żona, co z kolei staje się fundamentem wprowadzenia dziecka w świat wartości. Miłość jako cel wychowania powinna stać się powinnością i celem człowieka, który wyrażony jest w postawie altruizmu (Wrońska, 2000, s. 97-98; Kunowski, 1997, s. 100).

Wartością godną realizacji i będącą celem wychowania jest także wolność. Jest ona rozumiana jako dar i jako zadanie dla człowieka. Wolność daje możliwość dokonywania wyborów, stąd należy wychowywać do umiejętnego

wybierania i kształtować właściwą motywację, opartą na gruncie moralności,

będącej najważniejszym kryterium wyboru. Naturalne wydaje się, iż człowiek powinien wybierać dobro, natomiast odrzucać zło. Dlatego też postuluje się kształtowanie sumienia, jako wskaźnika pozwalającego odróżnić dobro od zła. Wolność pozwala samostanowić o sobie. Samostanowienie to wybór określonych wartości, wybór uwarunkowany jednak wymienionym już kryterium. Realizacja tej wartości jako celu wychowania powinna: ukazywać wychowankowi przestrzeń jego wolności, wskazywać na właściwe wybory; prowadzić do pełnej dojrzałości, wyrażonej w świadomości możliwości samostanowienia i samowychowania. Winna także ukazywać właściwe kryteria tychże wyborów (Wrońska, 2000, s. 90-93).

Wartość wolności ściśle łączy się z kolejną wartością, określoną także jako cel wychowania, tj. odpowiedzialnością. Jest to odpowiedzialność za własne czyny, czyli odpowiedzialność za siebie. Odpowiedzialnością podstawową jest tzw. odpowiedzialność moralna, dotycząca człowieka jako osoby dobrej lub złej (w sensie etycznym). Dotyczy ona także innego rodzaju wartości, na które człowiek odpowiada swoją powinnością i ich realizacją. Oznacza to, iż człowiek jest odpowiedzialny za wybór wartości, które urzeczywistnia. Realizacja celu odpowiedzialności w procesie wychowania to rozbudzenie emocjonalnego odczucia wychowanka oraz refleksji nad własnym działaniem i konsekwencją

swoich czynów. Jest to możliwe poprzez stawianie różnorakich zadań i inicjowanie sytuacji wychowawczych a wraz z rozwojem wychowanka do

pociągania go do odpowiedzialności za własne czyny. Obowiązek rodziców

i wychowawców to odpowiedzialność za wychowanka. Może być ona realizowana, kiedy dojrzały wychowawca jest w pełni odpowiedzialny za siebie (Tamże, s. 94-97).

Trzy wartości, tj. miłość, wolność i odpowiedzialność swymi korzeniami sięgają do wartości dobra i prawdy, które można rozumieć także jako prawda

o dobru, czyli ukazania czym jest dobro. Drugim z korzeni opisanych wartości

jest wartość osoby ludzkiej. Wartości, rozumiane jako cele wychowania, winny być wyznacznikami wartościowego życia oraz składnikiem osobowości

wychowanka, po uprzednim uwewnętrznieniu (Wrońska, 2000, s. 89).

Opisane wartości, stanowiące cele wychowania, składają się na tzw.

wartość idealną, czyli ideał wychowania będący najwyższym celem i ogółem celów. Takim ideałem w pedagogice chrześcijańskiej jest doskonałość moralna.

Pełne osiągnięcie ideału (zgodnie z definicją) nie jest możliwe, gdyż doskonały może być tylko Bóg. Człowiek może co najwyżej dążyć do ideału poprzez ciągłe doskonalenie się. Proces doskonalenia trwa przez całe życie i dokonuje się w dobrych czynach, w których osoba staje się (Tamże, s. 100-102).

Spełnianie czynów etycznie dobrych jest warunkiem osiągnięcia Wartości

Najwyższej, tj. możliwości obcowania z Bogiem, jako Dobrem Nieskończonym.

Stąd też wszelkie cele doczesne w pewnym sensie zmierzają do celu ostatecznego, jakim jest Bóg. Pomocne w procesie doskonalenia się są tzw. cztery cnoty kardynalne, które należy rozwijać, aby czynić dobro. Są to: roztropność, dotycząca usprawnienia rozumu praktycznego, rozsądku; sprawiedliwość, odnosząca się do usprawnienia woli; umiarkowanie związane z władzą pożądawczą; męstwo, łamiące przeszkody w wykonaniu dobrego czynu (Kunowski, 1997, s. 100).

Doskonałość moralna, do której powinien dążyć każdy człowiek, jest tożsama z wartością świętości (Wrońska, 2000, s.106-107). Nosiciel tej wartości będzie jednocześnie wzorem osobowym dla wychowanka, będzie ideałem godnym naśladowania. Jego cechy odnoszą się do wartości najwyższych, nadających sens wszelkim innym wartościom. Wzór osobowy będzie tym samym

wzorem uniwersalnym, niezależnym od uwarunkowań historyczno-kulturowych. Wzorem takim jest Chrystus (Tamże, s. 110).

Można zatem określić cel wychowania chrześcijańskiego jako urobienie

doskonałego chrześcijanina naśladującego Chrystusa (Kunowski, 1997, s. 98).

Chrystus jest pełnią doskonałości i wzorem idealnym. Wzorem osobowym natomiast może być każda osoba, która przez moralne doskonalenie się do tego ideału dąży. Wychowanek zatem, zwłaszcza we wczesnych stadiach życia, winien dany wzór osobowy naśladować, aby przyswoić wartości przezeń uosobione i, w miarę osiągania dojrzałości, realizować je w procesie samowychowania (Wrońska, 2000, s. 113, 119).

Nie można przy tym zapominać o godności i wolności wychowanka a istotą procesu wychowania nie może być urobienie przyzwyczajeń, które może prowadzić do pewnego automatyzmu w działaniu, bez faktycznego uwewnętrznienia wartości. Taka metoda wychowania jest pożądana w procesie kształcenia i może stanowić wstęp do wychowania sensu stricte (Tischner, 1994, s. 31-32; Wrońska, 2000, s. 115).

Wychowawca winien raczej ukazywać wartości i je realizować w ten sposób, aby wychowanek sam odkrył atrakcyjność określonych wartości i chciał je urzeczywistniać. Dotyczy się to również wartości moralnych czy religijnych, które są atrakcyjne z uwagi na wysokie umiejscowienie w hierarchii. U podstaw wychowania leży zatem wartość wolności człowieka, zgodna z bożym zamysłem. Normy i cele wychowania powinny zawsze wynikać z wartości i posiadać w nich umocowanie (Tischner, 1994, s. 31-37).

Ważnym postulatem jest także ciągłe doskonalenie się wychowawcy. Powinno się ono odbywać na płaszczyźnie intelektualnej, wyrażonej we właściwym formułowaniu celów wychowania oraz postawie rozumienia wychowanka. Istotna jest samoświadomość wychowawcy, iż mimo bycia naturalnym wzorem i autorytetem dla wychowanka, jest on daleki od idealnego wzoru osobowego, i dlatego też nie powinien absolutyzować swojej osoby (Tamże, s. 37-42).

Fundamentem wychowania chrześcijańskiego jest obiektywna i absolutna hierarchia wartości. Często wykorzystywana jest tutaj teoria wartości (a właściwie jej elementy) Maxa Schelera (zob. Kunowski, 2003). Poznanie wartości może odbywać się na drodze racjonalnej, co jest zgodne z myślą św. Tomasza

(Kunowski, 1997, s. 96-97), lub też na podstawie naturalnego wyczucia wartości, co z kolei odpowiada myśli fenomenologicznej (Tischner, 1994, s. 35). Istotą wychowania jest osoba Chrystusa jako najwyższy wzór i ideał, będący jednocześnie Bogiem, czyli wartością absolutną, do której człowiek powinien dążyć.