Dorosłość w ujęciu Elżbiety Dubas

Elżbieta Dubas analizując pojęcie dorosłości wyróżniła kilka podstawowych paradygmatów, poprzez które opisywana jest powyższa kategoria. Po części są one zawarte w refleksji innych andragogów.

Dorosłość w paradygmacie auksologicznym wskazuje na rozwojowy dynamizm człowieka. Występuje on w trakcie całej ludzkiej egzystencji. Oznacza to, iż także dorosłość jest strukturą dynamiczną, zmieniającą się. Jednocześnie cechuje się indywidualnością, tak jak niepowtarzalne jest życie każdej jednostki.

Zatem dorosłość jest tożsama z drogą życiową człowieka, zaś dorosły jako homo

viator pokonuje jej kolejne etapy i występujące trudności. Aktualnie można

zauważyć nadaktywność rozwojową, wynikającą z uwarunkowań cywilizacyjnych, która nie tyle sprzyja samemu rozwojowi, co go redukuje, ponieważ na drodze rozwoju winien znaleźć się czas ograniczonej aktywności, by ponownie ją zintensyfikować (Dubas, 2005a, s. 43-44).

Dorosłość w paradygmacie socjologicznym odnosi się do ról społecznych, pełnionych przez osobę dorosłą. Człowiek, uzyskując określony wiek, staje się osobą pełnoletnią, z wszelkimi przysługującymi mu prawami w sferze publicznej. Istotnym jest fakt, iż sam zakres roli społecznej, pełnionej przez dorosłego, ulegał zmianie w perspektywie społeczno-historycznej. Szybkość współczesnych zmian utrudnia pełnienie określonych ról, tym bardziej, iż istnieje dowolna paleta sposobów ich pełnienia (Tamże, s. 43-44). Tym samym dorosłość będąca w tym paradygmacie kategorią obiektywną przekształca się w fenomen subiektywny, zaś dorosły, funkcjonujący w erze informatyczno-informacyjnej, poszerza zakres swojej wiedzy, aby umiejętnie funkcjonować w zmieniającej się i pluralistycznej rzeczywistości (Dubas, 2002a, s. 149-151).

Dorosłość w paradygmacie biograficznym to zbiór indywidualnych, zapamiętanych doświadczeń jednostki, które ukształtowały jej tożsamość i mogą wpływać na dalsze stawanie się dorosłego. Doświadczenia te mogły odnosić się do wydarzeń osobistych oraz wydarzeń globalnych. Konieczne jest przy tym wypracowanie kompetencji biograficznej jako umiejętności uczenia się

z własnego doświadczenia, na którą składają się dwa komponenty: refleksja

biograficzna, odnosząca się do wydarzeń we wszystkich wymiarach czasu (przeszłość – teraźniejszość – antycypowana przyszłość) oraz zdolność

kierowania własnym życiem, rozumiana jako mądrość prowadząca do

zadowolenia z jego biegu. Wówczas dorosły staje się istotą biograficzną o indywidualnym i niepowtarzalnym bagażu doświadczeń, ujawnionych w aspekcie całościowym lub wplecionych w tematyczne linie biograficzne, odnoszące się do poszczególnych dziedzin życia (Dubas, 2005a, s. 48-50).

Dorosłość w paradygmacie edukacyjnym odnosi się do kluczowego, z punktu widzenia andragogiki, pojęcia edukacja, rozumianego jako proces

szeroko rozumianego uczenia się człowieka, realizowanego pod wpływem zewnętrznie ukierunkowanego kształcenia (nauczania) i wychowania, ale również,

i w przeważającym stopniu, w wyniku podejmowanego samokształcenia i samowychowania, uczenia się możliwego we wszystkich wymiarach aktywności człowieka i w ciągu całego życia jednostki (Dubas, 2005a, s. 27). Na edukację

składają się dwa komponenty: uczenie się, wskazujące na aktywność własną dorosłego oraz jego uczestnictwo w systemie edukacji dorosłych (Dubas, 2005a, s. 27). Paradygmat ten wskazuje, że istotą człowieka dorosłego jest edukacja, zaś trzy kategorie: życie ludzkie – rozwój – uczenie się, definiują jego egzystencję oraz wskazują na jej sens (Dubas, 2005a, s. 51-53).

Ostatnim paradygmatem opisującym dorosłość jest paradygmat aksjologiczny, szczególnie istotny z perspektywy niniejszej pracy.

Z uwagi na uwarunkowania społeczno-polityczne powojennej Polski tematyka aksjologiczna nie była przedmiotem zainteresowań edukacji dorosłych. Pole zainteresowań andragogiki ograniczyło się do człowieka dorosłego jako uczestnika formalnych i nieformalnych procesów kształcenia, stanowiących

przedłużenie lub uzupełnienie wykształcenia nabytego w szkołach […] jak również kształcenie praktyczne (cyt. za Półturzycki, 2004, s. 14). Zatem, przedmiotem

edukacji dorosłych było uzupełnienie wiedzy oraz nabywanie nowych umiejętności (Półturzycki, 2004, s. 11-14).

Przemiany ustrojowe otworzyły andragogikę na pluralizm koncepcji i nurtów oraz umożliwiły formułowanie nowych teorii, wskazujących na aksjologiczny kontekst dorosłości.

W ujęciu aksjologicznym sam okres dorosłości jest wartością, w którym osoba dorosła urzeczywistnia poszczególne wartości szczegółowe i przez to staje się autokratorem. Rodzaj tychże wartości w pewnej mierze jest zależny od samej definicji pojęcia dorosłość. Dorosłość może być zatem definiowana jako podmiotowość tożsama z samodzielnością, odpowiedzialnością za swoje życie, przy jednoczesnym osamotnieniu wobec jego problemów. Pomimo iż zmienia się

wnętrze dorosłości, jest ona pewnym stałym etapem rozwojowym (paradygmat

auksologiczny). W takim ujęciu, wartością dorosłości godną urzeczywistnienia jest samodzielność i odpowiedzialność (Dubas, 2005a, s. 44; 2004, s. 199, 204).

Elżbieta Dubas dokonała analizy kategorii, jaką jest dorosłość, z perspektywy dojrzałości. Aktualnie dorosłość wykracza poza kategorię

obiektywną, stając się tym samym fenomenem subiektywnym. Tym samym nie jest

osiągnięty, można mówić poprzez kontekst pełnionych ról społecznych, zaś

przede wszystkim wskazując na osiągnięcie pełnoletniości. Dorosłość zadana odnosi się do rozwoju dorosłego, cechującego się wielokierunkowością i ukierunkowanego na osiąganie doskonałości, wyrażonej także poprzez kategorię jaką jest dojrzałość (Dubas, 2001a, s. 17-18; Dubas, 2002a, s. 149). Można zatem stwierdzić, iż dorosłość jako wartość obiektywna, staje się wartością subiektywną, realizowaną w indywidualnej egzystencji osoby.

Szczególnie przydatne wydają się trzy wymiary dojrzałości, przytoczone za Chlewińskim: autonomia w myśleniu i działaniu, zgodnym z uprzednio zinternalizowanym systemem wartości; podmiotowe traktowanie drugiego człowieka; umiejętność rozpoznawania własnej motywacji przy jednoczesnym zaniechaniu stosowania prymitywnych mechanizmów samooszukiwania się (Dubas, 2001a, s. 19).

Dorosłość, łączona z dojrzałością, zawiera się w czterech stopniowalnych kategoriach: pełna dojrzałość, częściowa dojrzałość, brak dojrzałości oraz dojrzałość ambiwalentna. O dojrzałości pełnej można mówić, wówczas gdy dorosły ma poczucie spełnienia, wynikające z różnorakich celów, osiągniętych na różnych płaszczyznach życia. Dojrzałość częściowa cechuje się połowicznym osiągnięciem celów, które odnoszą się do wybranych aspektów życia. Brak dojrzałości cechuje osoby, będące na przedprożu dorosłości, których to dorosłość wynika ze względów formalnych i tym samym nie były one w stanie realizować wyznaczonych przez siebie celów lub też pomimo przekroczenia przedproża dorosłości żadnych celów nie osiągnęły. Wreszcie dojrzałość ambiwalentna wyraża się poprzez niepewność i trudności związane z jej określeniem (Dubas, 2005a, s. 21).

Dorosłość ujmowana w perspektywie dojrzałości wskazuje, iż jest ona wartością subiektywną. Ujęcie jej w aksjologiczne ramy może być uzasadnione reakcją podmiotu na osiągane przez nią cele. Owo poczucie spełnienia w przypadku osiągnięcia dojrzałości pełnej wskazuje, iż tak rozumiana dorosłość jest wartością. Subiektywne ujęcie dorosłości wynika z faktu, iż to podmiot ostatecznie określa, który stopień dojrzałości osiągnął. Oczywiste jest, iż mogą w tym względzie występować różnice indywidualne, gdzie każdy z podmiotów pomimo osiągnięcia porównywalnych celów, w porównywalnych warunkach, będzie inaczej plasował siebie na skali dojrzałości.

Rozpatrywanie pojęcia dorosłość w kategoriach obiektywno-subiektywnych jest możliwe poprzez społeczną analizę współczesności i zachodzących w niej procesów. Pomocne jest wówczas dokonanie rozróżnienia społeczeństwa na tradycyjne i otwarte. Dzięki niemu można wyodrębnić cechy dorosłości, specyficzne dla każdego z nich. Społeczeństwo tradycyjne charakteryzuje się stałą hierarchią wartości; jednostka musi przystosować się do obowiązujących norm i obyczajów. Regulatorem zachowania jest kultura i religia oraz wynikająca z nich symbolika, a także obrzędowość. Można zatem stwierdzić, iż jednostka adaptuje się do zastanej rzeczywistości, lecz jednocześnie w znacznej mierze redukuje własną indywidualność. W społeczeństwie tradycyjnym dorosłość jawi się jako kategoria konwencjonalna (dla tego społeczeństwa także obiektywna) a dorosły realizuje zadania związane z pełnionymi przez niego rolami społecznymi. Szczególną rolę wyznacza płeć dorosłego, zaś wyraźna granica dorosłości jest określona przez wiek. Istotnym jest także fakt, iż dorosły, sam realizując zastane wartości, podtrzymuje ich trwanie, a także przekazuje je następnemu pokoleniu.

Społeczeństwo otwarte można scharakteryzować używając terminów: zróżnicowanie i wybór. Owo zróżnicowanie odnosi się do statusów – ról, nie tyle wyznaczonych przez płeć, ile wynikających z cech nabytych poprzez zwiększenie podziału pracy. Należą do nich: zawód, wykształcenie, pozycja społeczna. Zróżnicowanie widoczne jest także w relacjach pomiędzy poszczególnymi grupami społecznymi, opartymi na zasadzie konkurencji, a także właśnie w dziedzinie wartości i wynikających z ich realizacji wielorakich stylów życia. Tym samym ujawnia się tutaj drugi termin określający społeczeństwo otwarte, czyli wybór. Dorosły sam ustala własną hierarchię wartości i ją realizuje. Może ją modyfikować, a także dokonywać przewartościowań, na rzecz wartości nowych lub uprzednio stojących niżej w hierarchii. Dorosłość społeczeństwa otwartego często pozbawiona jest sensu, poprzez negację warstwy religijnej i duchowej, przy jednoczesnej realizacji wartości konsumpcyjnych. Jej różnorodność i wieloaspektowość utrudnia dorosłemu sprawną realizację wszystkich kontekstów dorosłości i determinuje go do podjęcia wysiłku edukacyjnego, w celu poznania jak być dorosłym (Dubas, 2001b, s. 77-83).

W ramach modyfikującego się społeczeństwa otwartego można mówić także o dorosłości w postmodernizmie (który został opisany w niniejszej pracy).

Cechy postmodernizmu bezwzględnie odciskają swe piętno na samej dorosłości. Jej cechą jest nieprzejrzystość i całkowita dowolność w doborze ustalenia kryteriów. Negacja prawdy ontologicznej implikuje subiektywizm dorosłego i złudne poczucie wolności. Pozorna wolność, rozumiana jako nieograniczona możliwość wyborów, faktycznie uniemożliwia podejmowanie decyzji, powodując poczucie egzystencjalnej pustki. Dorosłość, podobnie jak inne komponenty rzeczywistości, podlega permanentnym zmianom i jest definiowana w kategorii konsumpcji i mody. Następujące po sobie modele dorosłości determinują dorosłego do ich realizacji, pozbawiając go jednocześnie sensu i odkrycia istoty człowieczeństwa (Dubas, 2001b, s. 83-86).

Powyższa analiza wskazuje, iż o dorosłości można mówić w kategoriach obiektywnych i subiektywnych. Niektóre zmiany zachodzące w jej definiowaniu można określić jako zmiany ilościowe w zakresie kryteriów dorosłości. Podczas gdy dorosłość obiektywna w głównej mierze wyróżnia się poprzez role związane z płcią oraz wiekiem, ilość poszczególnych kryteriów wzrasta, w ten sposób, że przy jednoczesnej redukcji kolejnych regulatorów i komponentów życia społecznego (które wcześniej wyznaczały dorosłość obiektywną), wzrasta subiektywizm jednostki, i tym samym jego indywidualne definiowanie, i realizowanie dorosłości. Wydaje się, iż problemem nie jest subiektywne definiowanie dorosłości, lecz realizacja w jej ramach wartości niższego rzędu, które nie tyle prowadzą do autokreacji dorosłego, co są odpowiedzią na wymogi współczesnego świata. Stąd też zasadnym wydaje się postulat powrotu do szeroko rozumianej duchowości (zob. Dubas, 2002a, s. 153-154).

O dorosłości można mówić także w kontekście tzw. ery informacyjnej. Wartością, wyróżniającą się w tak rozumianej dorosłości a tym samym godną realizacji, jest wiedza. Staje się ona wartością – środkiem do osiągania pożądanej pozycji społecznej oraz szczęścia dorosłego. Zatem dorosłość będąca wartością, poprzez pryzmat ery informacyjnej, staje się edukacyjnym okresem życia, w którym edukacja jest nie tylko koniecznością, wynikająca z określonych uwarunkowań, lecz jest przede wszystkim pasją życia i wartością. Oznacza to, iż edukacja umożliwia umiejętne poruszanie się dorosłego w zmieniającej się rzeczywistości. Najistotniejszą funkcją edukacji jest przybliżanie dorosłego do osiągania szczęścia, będącego celem działania każdej osoby. Aby tak się stało, sama edukacja winna opierać się na fundamentach aksjologicznych,

pozwalających niejako na nowo podejmować role pełnione przez dorosłego i tym samym budować jego tożsamość. Istotnym elementem jest także zwrócenie się ku duchowemu wymiarowi egzystencji, wykraczającemu poza ramy ortodoksyjno-religijne. Edukacja, odnosząca się do szeroko rozumianej

duchowości dorosłego, ułatwia poszukiwania sensu życia i przyczyni się do jego samorozwoju (Dubas, 2002a, s. 153-154).

Należy zwrócić uwagę na jeszcze jeden aspekt dorosłości rozważany, przez wymienioną autorkę. Chodzi o ujęcie dorosłości w perspektywie uniwersaliów kulturowych. W nich zawarte są również wartości, niepodlegające zmianie ze względu na czas i miejsce występowania. W latach 2003/04 Elżbieta Dubas przeprowadziła badania (100 osób dorosłych), których analiza pozwoliła wyodrębnić kategorie aksjologiczne występujące w domu rodzinnym osób badanych. Do najczęściej wskazywanych wartości zaliczono: rodzinę, tradycję, kształcenie, religię, awans zawodowy, społeczny i ekonomiczny.

Badani, jako uniwersalia osobiście ważne, wyróżniali wartości, które zostały połączone w cztery trajektorie życiowych wyborów i realizacji. Najczęściej występujące okazały się:

• trzy wartości ewangeliczne: religia – wiara, nadzieja, miłość,

• wartość wykształcenia: wiedza, potrzeba kształcenia, uczenie się i wychowanie,

• wartość tradycji: święta, tradycja, zwyczaje, rytuały, • wartość głębokich więzi międzyludzkich: miłość, przyjaźń.

Z perspektywy powyższych badań, rysuje się obraz człowieka dorosłego, zakorzenionego w tradycji i jednocześnie wykazującego potrzebę przekraczania tego co zastane, i poszerzania swojej wiedzy, i doświadczenia (wartość wykształcenia). Tym samym dorosłość może być opisywana poprzez przeciwstawne terminy stabilność – zmiana. Jednocześnie ten sam dorosły realizuje się poprzez relacje z innymi osobami, jak również poprzez wartości transcendentne. Można zatem zaryzykować stwierdzenie, iż potrzebuje więzi realnych, międzyludzkich oraz transcendentnych realizowanych, m.in. poprzez religię (Dubas, 2007, s. 46-48).

Autorka, analizując pojęcie dorosłości, dokonała jej podziału, stosując kryterium obiektywno-subiektywne. Dokonała także opisu samej dorosłości wskazując na ewolucję tej kategorii, uwarunkowaną zmianami cywilizacyjnymi.

Ujawniła również jej normatywny aspekt, posiłkując się pojęciem dojrzałości, przy jednoczesnym wskazaniu dorosłości będącej fenomenem subiektywnym i kluczowym pojęciem wpisującym się w andragogiczne założenia edukacji.