Aksjologiczny kontekst pedagogiki społecznej

Na pytanie czym jest pedagogika społeczna, odpowiada jej twórczyni Helena Radlińska: Pedagogika społeczna jest nauką praktyczną, rozwijającą się

na skrzyżowaniach nauk o człowieku (biologicznych i społecznych) z etyką i kulturoznawstwem (teorią i historią kultury) dzięki własnemu punktowi widzenia. Można go najkrócej określić jako zainteresowanie wzajemnym stosunkiem jednostki i środowiska, wpływem warunków bytu i kręgu kultury na człowieka w różnych fazach życia, wpływem ludzi na zapewnienie bytu wartościom przez ich przyjęcie i krzewienie oraz przetwarzanie środowisk «siłami człowieka w imię ideału» (cyt. za Kamiński, 1972, s. 10).

Powyższa definicja ukazuje dwa rodzaje wartości. Jedną z nich jest wartość osobowa – człowiek, druga zaś to szeroko rozumiane środowisko, co jest wyróżnikiem pedagogiki społecznej. Środowisko, w którym funkcjonuje jednostka, można definiować w kategorii wartości lub rozumieć je jako nośnik wartości szczegółowych. Pomiędzy jednostką a środowiskiem zachodzi wzajemna transmisja wartości. Człowiek czerpie poszczególne wartości ze środowiska, czyli zapewnia im byt przez przyjęcie i krzewienie, jednocześnie zaś sam je przetwarza, niejako dodając wartości w imię ideału

(por. Kamiński, 1972, s. 36).

Jak stwierdziła E. Marynowicz-Hetka, w przypadku pedagogiki społecznej wartość jest definiowana jako wyobrażenie w relacji ja – ja oraz w relacji ja –

inny. Jest to tzw. wartość relacjonalna. Owa relacyjność jest głównym wymiarem

koncepcji człowieka, ujawniającej się w pedagogice społecznej. W mniejszym stopniu wartość jest określana jako cenność, będąca celem działania osoby. To drugie rozumienie wartości pełni funkcję normatywną i wskazuje na uniwersalne wartości, które, w wyniku relacyjnych działań podmiotów, mogą być urzeczywistniane lub transmitowane. Wartości relacjonalne umożliwiają tworzenie fundamentu, na który opiera się transmisja wartości uniwersalnych. Relacyjność wartości ujawnia się w komunikacji pomiędzy osobami oraz w twórczych i animacyjnych działaniach podmiotów (Marynowicz-Hetka, 2007, s. 559; Marynowicz-Hetka, 2009, s. 47-48).

Wyróżnia się ona na tle innych nurtów pedagogicznych przez ujęcie wychowania, jako wzajemnej relacji jednostki i środowiska. Konsekwencją tego jest wpływ warunków bytu i kultury na osobę, jak również wpływu ludzi na

zapewnienie bytu wartościom, przez ich przyjęcie i krzewienie. Istotne jest

również owo przetwarzanie środowiska «siłami człowieka w imię ideału» (Kukułowicz, 1998, s. 168).

Zgodnie z definicją wychowania, sformułowaną przez cytowaną już Radlińską, do zakresu wychowania należy wszystko, co wspomaga wzrost

i wrastanie, co wprowadza w świat wartości (cyt. za Kukułowicz, 1998, s. 168).

Widoczne są tutaj dwa komponenty wychowania: wzrost i wrastanie, które posiadają aksjologiczny wymiar. Wzrost, który odbywa się w wymiarze fizycznym i duchowym, jest procesem autonomicznym, realizowanym w perspektywie wieczności. W jego toku wychowanek sam jest bytem

ukierunkowanym na nabywanie wartości. Wrastanie natomiast jest realizowane poprzez uczestnictwo i zmianę środowisk, i grup. Jest trwałe wówczas, gdy opiera się na wartościach podstawowych i niezmiennych, zwłaszcza zaś wartościach duchowych. Wprowadzenie wychowanka w świat wartości winno w znacznej mierze odbywać się poprzez przykład wychowawcy (Kukułowicz, 1998, s. 168-170).

Z perspektywy pedagogiki społecznej istotne znaczenie ma samo pojęcie

środowiska, pełniącego funkcję wychowawczą i socjalizującą, tak więc będącego

nośnikiem wartości. Oczywistym jest, iż podstawowym i najbliższym środowiskiem człowieka jest jego środowisko rodzinne. W dalszym kręgu znajduje się środowisko lokalne, dalej zaś środowisko okoliczne, np. miasto. Siła oddziaływania danego środowiska na człowieka maleje wraz z powiększaniem się jego zakresu. Jednocześnie osoba rozwija się, m.in. poprzez internalizację różnorakich wartości, w toku uczestnictwa w każdym z kręgów. Można zatem uznać, iż jest to rozwój od kręgu rodziny aż do społeczeństwa globalnego. Należy także zaznaczyć, iż pomimo poszerzania kręgów środowiska, jednostka nadal jest pod wpływem tych kręgów środowiskowych, w których realnie już nie funkcjonuje, tj. np. w rodzinie macierzystej. Dzieje się tak poprzez uprzednio nabyte tam doświadczenia oraz uwewnętrznione wartości (Pilch, 1995, s. 160-161).

W kręgu zainteresowana pedagogiki społecznej pozostaje zwłaszcza środowisko lokalne, chociażby biorąc pod uwagę typ wychowania, odnoszący się do ulepszania środowiska jego siłami (Kamiński, 1972, s. 32). Jak stwierdza Tadeusz Pilch: Środowisko lokalne to gromada ludzi zamieszkujących

ograniczone i względnie izolowane terytorium, posiadających i ceniących wspólną tradycję, wartości i symbole, instytucje usługowe i kulturowe, świadomych jedności, odrębności i gotowości do wspólnotowego działania, żyjących w poczuciu przynależności i wewnętrznego bezpieczeństwa

(1995, s. 157). Powyższa definicja wskazuje, iż środowisko lokalne jest nośnikiem wartości, które pełnią jednocześnie funkcję wzmacniającą więzi społeczne w danym środowisku. Wartości te są realizowane wspólnotowo, poprzez członków środowiska, zarazem mogą stać się jego wyróżnikiem.

Warunkiem zaistnienia wspomnianych więzi społecznych jest występowanie dwóch komponentów: styczności przestrzennej oraz łączności

psychicznej. Łączność psychiczna przejawia się poprzez identyfikację ze środowiskiem, gdzie istotną rolę odgrywają wspomniane wyżej wartości wspólnotowe. Styczność przestrzenna natomiast wyraża się poprzez stałą obecność i kontakt z drugim człowiekiem oraz jego miejsce w przestrzeni życia (Tamże, s. 160). Można zatem zaryzykować stwierdzenie (zgodnie z filozofią dialogu), iż druga osoba jest wartością, którą należy odczytać i się do niej odnieść. Aleksander Kamiński definiuje człowieka jako osobę bio-socjo-kulturalną, której odpowiadają odmienne sytuacje wychowawcze. Chodzi zatem o rozwój fizyczny, rozwój społeczny oraz rozwój kulturalny. Rozwój fizyczny to po prostu wzrost organizmu na płaszczyźnie psychosomatycznej. Rozwój społeczny (szczególnie istotny z punktu widzenia tej dyscypliny) polega na umiejętności podejmowania różnorodnych ról społecznych, przy jednoczesnym rozszerzeniu wpływów środowiskowych poprzez oddziaływanie nowych grup. Rozwój kulturalny natomiast to internalizacja wartości kultury materialnej i duchowej (1972, s. 29-30).

Należy zauważyć, iż wymieniony autor, pominął psychiczny aspekt rozwojowy. Można zatem przyjąć, iż osoba nabywająca doświadczenia w aspekcie biologicznym, społecznym i kulturowym, poszerzając je oraz internalizując poszczególne elementy, rozwija się również na płaszczyźnie psychicznej (Szmidt, 1998, s. 142-143).

W takim zdefiniowaniu osoby można także wyróżnić trzy płaszczyzny wartości, odpowiadające danemu rozwojowi. Rozwój fizyczny łączy się z przyswajaniem wartości witalnych, rozwój społeczny to realizacja wartości społecznych, zaś rozwój kulturalny to internalizacja wartości duchowych.

W ramach omawianej dyscypliny postuluje się także koncepcję człowieka

zdolnego do działania. Jest ona szczególnie istotna w perspektywie praktyki

społeczno-pedagogicznej. Człowiek zdolny do działania cechuje się wysokim stopniem samoświadomości, obejmującej także jego atuty i deficyty, empatią oraz indywidualną tożsamością. Przejawia gotowość do podejmowania działań. Samo

działanie wyraża się w tzw. tworzeniu instytucji, które nie jest tożsame

z relacyjnością, lecz odnosi się do wymiaru aksjologicznego, gdyż pozwala na realizację pożądanych wartości (wyobrażeń finalnych)

Pedagogika społeczna posługuje się terminem model, będącym fragmentem rzeczywistości i jej istotnych komponentów. Odnosi się on do rzeczywistości zastanej, realnej lub też do rzeczywistości postulowanej. Odpowiednio, składa się tym samym z dwóch struktur: wzoru oraz wzorca. Wzór odnosi się do faktycznego wymiaru rzeczywistości i wyraża realne zachowanie człowieka, cechujące się powtarzalnością, wzorzec zaś dotyka postulowanego zachowania człowieka i postulowanej wizji rzeczywistości. Rozróżnienie powyższe jest istotne w perspektywie zdiagnozowania danego problemu pedagogicznego oraz ustalenia możliwości jego przezwyciężenia (Kamiński, 1972, s. 52-55).

Powyższy podział można ująć w perspektywę aksjologiczną, określając wzór jako wartość lub zbiór wartości realizowanych, zaś wzorzec jako grupę wartości postulowanych, których urzeczywistnianie jest pedagogicznie uzasadnione.

Płaszczyzna aksjologiczna jest również widoczna w trzech typach działań wychowawczych, przytoczonych przez Kamińskiego. Należą do nich:

• kontakt między wychowawcą i wychowankiem, oparty na wzajemnym

stosunku wychowawczym: wychowawca – wychowanek,

• wychowanie zespołowe w grupie,

• wychowanie w toku ulepszania środowiska siłami ludzi tego środowiska (Tamże, s. 32).

Wzajemna relacja wychowawca – wychowanek ujawnia ich osoby jako indywidualne wartości, będące jednocześnie nosicielami wartości szczegółowych, podlegających transmisji. Relacja wychowanek – grupa ukazuje grupę jako wartość i nosiciela wartości szczegółowych. Pomiędzy grupą a wychowankiem dochodzi do transmisji wartości, gdzie wychowanek przejmuje wartości grupy, będącej jednocześnie ich utrwalaczem i pełniącej funkcję normatywną. W ostatnim przypadku nosicielem wartości jest środowisko.

Ważnym terminem jest również pojęcie sił twórczych lub sił społecznych, przekształcających środowisko. Termin ten został wprowadzony przez Radlińską i analizowany przez Kamińskiego. Autor definiuje go, wyróżniając jego trzy komponenty. Pierwszy z nich to jednostki ludzkie, cechujące się obiektywną hierarchią wartości, z akcentem na wartości społeczne, uwrażliwione na drugiego człowieka. Drugi komponent to sfera materialna – realna, czyli szeroko

rozumiane instytucje zaspakajające potrzeby jednostek i grup. Ostatni komponent, ważny z perspektywy niniejszej pracy, to wartości niematerialne: idee społeczne, teorie intelektualne, wzorce kulturalne, normy moralne, wartościowe tradycje, zwyczaje, wizje lepszego jutra (Kawula, 1996, s. 283).

Pedagogowie społeczni nie zajmowali się wprost zagadnieniami z pogranicza aksjologii. Nie formułowali także określonych hierarchii i systemów wartości (jak miało to miejsce w przypadku pedagogów kultury). Niemniej, jak starano się wykazać w powyższym podrozdziale, tematyka wartości, pomimo iż nie w sposób intencjonalny, jest obecna w myśli pedagogiki społecznej. Szczególnego znaczenia nabiera tutaj wartość osoby – wychowanka oraz środowisko, wypełnione wartościami i ich wzajemne relacje w zakresie nabywania, i transmisji wartości.