Psychologiczne koncepcje wartości

Psychologia, jako nauka opisująca zachowanie i motywacje podmiotu, w kręgu swoich zainteresowań także posiada problematykę wartości. Już sama specyfika wymienionej dyscypliny wskazuje, że wartość, w tym przypadku, będzie badana od strony podmiotu. Warunkiem istnienia wartości jest wybierający podmiot. Indywidualne różnice w odczytywaniu wartości badanych z tej perspektywy wskazują na ich subiektywny charakter. Zatem uogólniając, psychologię wartości można włączyć w nurt subiektywnego ujęcia wartości.

Definicja wartości w aspekcie psychologicznym cechuje się wielością znaczeń. Wartość jest tożsama z obiektem pożądań. Może być również definiowana jako postawa selekcjonująca motywy a tym samym być uznawana za

kryterium wyboru motywów. Wartość to także cel działań oraz środek służący do jego użycia, jak również kryterium wyboru celu (Matusewicz, 1975, s. 9).

Definiowanie wartości w psychologii jest uzależnione od jej konkretnej koncepcji psychologicznej, zaś inna linia podziału jest wyznaczona poprzez wizję człowieka jako bytu wielowymiarowego, nieograniczonego do sfery czysto psychicznej. Należy zauważyć, iż bogactwo poglądów i stanowisk uniemożliwia przedstawienie całej problematyki wartości w ujęciu psychologicznym. Zatem konieczne jest ograniczenie się do wskazania jej głównych nurtów, przyjmując jednocześnie aksjologiczną optykę.

Kierunek psychoanalityczny, wskazujący na dominację wewnątrzsterownej motywacji, opisuje proces internalizacji wartości w procesie faz rozwojowych występujących w dzieciństwie oraz pojawiających się wówczas konfliktów. Szczególnie istotna jest tutaj faza analna oraz falliczna. Pojawiające się wówczas kompleksy zostają zredukowane poprzez identyfikację dziecka z rodzicem tej samej płci oraz uwewnętrznienie jego systemu wartości. Przed ukończeniem szóstego roku życia zostaje ukształtowane superego, będące systemem zakazów i nakazów, które są zgodne z oczekiwaniami rodziców, zaś przyswajane nieświadomie, cechują się trwałością i niezmiennością. Drugim źródłem nabywania wartości jest ego idealne rozumiane jako zbiór wyobrażeń o sobie samym oraz przyszłych celach. Jego geneza według Freuda wynika z odłączenia dziecka od matki, co jest tożsame z utratą obiektu miłości. Wówczas dziecko generuje idealny obraz samego siebie będący substytutem utraconego narcyzmu

dziecięcego, zakorzenionego w bezwarunkowej miłości matki. Superego oraz ego

idealne pełnią funkcje zbliżone do sumienia, które reguluje zachowanie poprzez poczucie winy lub skruchy czy też przez poczucie zadowolenia. Istotną rolę odgrywają tutaj wartości moralne, zmuszające niejako podmiot do ich realizacji oraz nadające jego zachowaniu ogólny kierunek działania. W celu sprawnego funkcjonowania ważne jest także uświadomienie konfliktów wartości oraz zaakceptowanie ich określonego systemu. Zatem psychoanaliza ogranicza się do wskazania podstaw procesu wyboru wartości, nie pełni zaś funkcji normatywnej, określającej powinności podmiotu (Oleś, 1989, s. 25-27).

Nurt behawiorystyczny wskazuje na człowieka jako osobę reaktywną, poszukującą wzmocnień. Zachowanie jest wyznaczane poprzez czynniki zewnętrzne, co jednocześnie redukuje wolność jednostki. Wzmocnienie tożsame

jest tutaj z wartością. Wartość pozytywna to pozytywne wzmocnienie, określane jako nagroda i analogicznie wartość negatywna jest karą, czyli negatywnym wzmocnieniem. Widoczny jest tutaj subiektywizm wartości, wynikający z warunkowania podmiotu, określającego, co jest dla niego wartością pozytywną bądź negatywną. Różnice pomiędzy preferencjami podmiotu wskazują na różnice w statusie wartości w kategoriach pozytywny – negatywny. Wzmocnień wartości nie ogranicza się tylko do wymiaru indywidualnego, lecz mogą dotyczyć one określonej grupy, kultury lub gatunku. Z uwagi na fakt, iż podmiot poszukuje pozytywnych wzmocnień, zaś unika negatywnych, zasadnym jest ustalenie ogólnych wartości pozytywnych, mogących stanowić fundament dla wartości moralnych i rozstrzygać w przypadku ich konfliktu (Oleś, 1989, s. 27-28).

Psychoanaliza oraz behawioryzm, pomimo swojego wkładu w myśl psychologiczną, redukują wolność osoby, sprowadzając ją do nieuświadomionych popędów i konfliktów, bądź też determinantów zewnętrznych. Tym samym pojęcie wartości jest tutaj zubożone i nieadekwatne do tych koncepcji, w których akcentuje się podmiotowość i wolność jednostki.

Dwoma kolejnymi kierunkami psychologicznymi, rozpatrywanymi w perspektywie wartości, są nurt humanistyczny oraz poznawczy.

Przedstawicielem nurtu humanistycznego jest Abraham Maslow, twórca tzw. hierarchii potrzeb. Podejście humanistyczne ujmuje osobowość człowieka w sposób holistyczny, nie separując jej pojedynczych struktur. Ważny jest także indywidualizm i niepowtarzalność osoby. Istotnym elementem jest tutaj potrzeba, która pełni funkcje motywacyjne, a jednocześnie jest celem działań jednostki. Człowiek może podejmować zadania, które są środkiem do osiągnięcia celu, w sposób nieświadomy. Ostatecznie zaś ów cel ogranicza się do potrzeb jednostki. Zatem, cel wynikający z potrzeby można utożsamić z wartością, jaką przedstawia (Maslow, 1990, s. 57-58). Elementem, który pomaga wpisać teorię Maslowa w perspektywę wartości, jest hierarchiczność potrzeb, którą można odnieść do hierarchii wartości.

Potrzebą, leżącą najniżej w hierarchii, jest potrzeba fizjologiczna, niezbędna do prawidłowego funkcjonowania organizmu. Wyżej znajduje się potrzeba bezpieczeństwa, rozumiana jako dążenie do osiągnięcia stabilizacji życiowej, przewidywalności, możliwości zakotwiczenia się w dobrze zorganizowanej i usystematyzowanej rzeczywistości. Kolejną potrzebą jest

potrzeba przynależności i miłości, związana ze społecznym wymiarem życia, zaspokajana najpierw w rodzinie, następnie w innych grupach społecznych. Potrzebą kolejną jest potrzeba szacunku, wyrażona na dwóch płaszczyznach. Pierwsza to samoakceptacja i uznanie własnej tożsamości, druga zaś odnosi się do akceptacji środowiskowej. Następna z potrzeb to potrzeba samourzeczywistnienia. Jej zaspokojenie polega na samorozwoju i może być realizowane w różnorakich aspektach życia (Maslow, 1990, s. 72-86). Potrzebą znajdująca się na szczycie hierarchii, która została dodana przez Maslowa w późniejszym okresie jego działalności naukowej, jest potrzeba transcendencji, ukazująca duchowy wymiar człowieka i determinująca do wykraczania poza zastaną rzeczywistość (Zimbardo, 1998, s. 404).

Pojawienie się wyższej potrzeby jest uzależnione od zaspokojenia potrzeby stającej niżej w hierarchii. Do zaistnienia potrzeby wyższej wystarczające jest zaspokojenie częściowe, gdyż pełne wydaje się całkowicie niemożliwe. Niemniej jeśli potrzeba niższa nie jest w żadnym stopniu zaspokojona, to potrzeba wyższa nie pojawi się. Oznacza to, iż od stopnia zaspokojenia potrzeby niższej, uzależniona jest intensywność pojawienia się potrzeby wyższej. Istotnym jest, iż hierarchia potrzeb winna być postrzegana w kontekście ciągłego procesu, nie zaś w kategoriach nagłych zmian. Pomimo to człowiek nie jest w stanie osiągnąć pełnej satysfakcji z wybranych wartości, tożsamych tutaj z zaspokojeniem odpowiednich potrzeb (Maslow, 1990, s. 25, 95-96).

Zhierarchizowane potrzeby mają względnie uniwersalny charakter. Wykraczają one poza uwarunkowania kulturowe, które narzucają jednostce sposób zaspokojenia określonej potrzeby. Różnorakie możliwości zaspokajania potrzeb wynikają z różnic poszczególnych społeczności i związane są ze świadomą motywacją, uświadomionymi celami, do których dąży jednostka. U ich podstaw leżą natomiast nieuświadomione potrzeby podstawowe. Szczególnie jest to widoczne w sposobie zaspokojenia potrzeby samourzeczywistnienia. Jej realizacja jest zależna od uwarunkowań historycznych i kulturowych, jak również od naturalnego potencjału tkwiącego w człowieku (Maslow, 1990, s. 96-97; Matusewicz, 1975, s. 28).

Psychologia poznawcza definiuje człowieka jako wolny i świadomy podmiot swoich działań. Głównym elementem osobowości, wyróżnianym przez przedstawicieli tego nurtu, są struktury poznawcze, będące systemem informacji

nabytych poprzez doświadczenie a dotyczących środowiska, w którym funkcjonuje podmiot oraz wiedzy o nim samym. Drugim z istotnych elementów jest tzw. metabolizm informacyjny, polegający na przetwarzaniu wszelkich informacji oraz ich stosownej selekcji w celu częściowego odrzucenia lub zapamiętania (Kozielecki, 1995, s. 191-192).

W ramach poznawczego nurtu psychologii warto wskazać koncepcję Miltona Rokeacha. Uważa on, że wartość jest to trwałe przekonanie, że

specyficzny sposób zachowania lub stan finalny egzystencji jest osobowo lub społecznie lepszy od przeciwstawnego lub odwrotnego sposobu postępowania lub stanu finalnego egzystencji. Wartości realizowane przez daną osobę stanowią

oddzielny system, niemniej ich całkowita liczba jest względnie niewielka. Źródłem wartości jest kultura, społeczeństwo, w którym funkcjonuje jednostka, a także sama osobowość. Różnice indywidualne polegają na tym, iż poszczególne jednostki realizują te same wartości, lecz w różnorakim stopniu. Wartość, definiowana jako przekonanie, posiada trzy komponenty: kognitywny, afektywny i behawioralny, wskazujące odpowiednio na wiedzę, uczucia oraz gotowość do ukierunkowania działania jako niezbędne elementy jej realizacji. M. Rokeach dokonuje dychotomicznego podziału wartości na wartości instrumentalne i wartości ostateczne. Wartości ostateczne dzielą się na wartości osobowe, np. sukces, zdrowie oraz wartości społeczne, np. pokój, równość; zaś wartości instrumentalne na wartości moralne (związane z poczuciem winy) i sprawnościowe (związane z poczuciem wstydu) (Oleś, 1989, s. 39-40; Matusewicz, 1975, s. 64).

Na gruncie polskiej psychologii poznawczej wartości opisuje m.in. Józef Kozielecki. Według autora wartości pełnią funkcję regulatora w życiu osobniczym i wyznaczają typowy dla jednostki styl życia. Są względne, gdyż uzależnione od cech osobowych i środowiska. Wartości są wytworem człowieka, zaś ich obiektywizm ogranicza się do kontekstu społecznego. Można je także utożsamiać z celem działania jednostki. Nadają kierunek ludzkiej działalności, dokonując wartościowania; ustalają hierarchię wartości; wyznaczają plan działania prowadzący do obranego celu; pobudzają motywację do działania (trudniejszy cel zwiększa mobilizację); dają możliwość porównania zaplanowanego celu i faktycznie zrealizowanej wartości (Kozielecki, 1987, s. 23-26; 1998, s. 220).

Powyższe zdefiniowanie wartości wpisane jest w transgresyjną koncepcję człowieka. Jest to tzw. człowiek środka, z przeważającą motywacją egoistyczną, określaną jako egoizm umiarkowany. W wyborze wartości przejawia się polimotywacyjne działanie jednostki. Zatem wybór wartości jest realizowany poprzez działania ochronne, ściśle związane z potrzebami jednostki na płaszczyźnie materialnej i duchowej oraz poprzez działania transgresyjne, polegające na ciągłym przekraczaniu siebie, i zastanej rzeczywistości, oraz przejawiające się w wyznaczaniu coraz to nowych celów. Należy zauważyć, że na istotę działań transgresyjnych składają się dwie podrzędne motywacje – motywacja egoistyczna hubriss oraz motywacja poznawcza, ukierunkowana na wartość samą w sobie. Istotną cechą motywacji transgresyjnej jest utrzymywanie a nawet zwiększanie napięcia motywacyjnego jednostki przy osiąganiu kolejnych wyznaczonych celów. Zatem realizacja wyznaczonej wartości nie tyle redukuje motywację, co ją zwiększa (Kozielecki, 1998, s. 15-23; 1987, s. 45-50, 1995, s. 234-236).

Autor transgresyjnej koncepcji człowieka dokonuje kilku podziałów wartości, stosując różne kryteria. Z uwagi na przeżycie związane z wyborem wartości wyróżniamy wartość pozytywną oraz wartość negatywną, które związane są odpowiednio z odczuwaniem przyjemności lub niepożądanymi uczuciami. Innym podziałem wartości uzależnionym od ich przedmiotu, jest podział na wartości utylitarne typu mieć oraz wartości symboliczne typu być. Pierwsze z nich dają wymierne korzyści i są zorientowane na konkretny użyteczny cel. Wartości symboliczne zaś zawierają w sobie wartości intelektualne, estetyczne, moralne i duchowe. Przypisanie danego przedmiotu do określonego typu wartości jest uzależnione od motywacji i osobowości podmiotu (co podkreśla subiektywizm wartości na płaszczyźnie psychologicznej). Zatem ten sam przedmiot może przybierać różną wartość lub spełniać kryteria przynależności do każdego z dwóch ich rodzajów (Kozielecki, 1995, s. 218-219).

Ostatni podział wartości, wskazujący na ich różnorakie rodzaje, czerpie swoje nazewnictwo z mitologii. Wartości dionizyjskie odnoszą się do przyjemności, komfortu, wygody. Wartości heraklesowe dotyczą zdobycia i utrzymania władzy oraz dominacji. Wartości prometejskie łączą się z postawą altruistyczną i prospołeczną. Wartości sokratyczne tożsame są z samopoznaniem, samodoskonaleniem czy też samorozwojem. W życiu poszczególnych jednostek

wartości te nie występują w czystej formie, zaś ich różnorodne łączenie i nasilenie składa się na indywidualny styl życia jednostki. Według autora, obecnie do wartości dominujących, należą wartości dionizyjskie i heraklesowe (Kozielecki, 1995, s. 223-225; 1998, s. 221-222).

W ramach poznawczego nurtu psychologii sformułowana została

Regulacyjna Teoria Osobowości. Zgodnie z jej kanonem człowiek jest podmiotem

i kreatorem rzeczywistości, czerpiącym i przetwarzającym informacje. Sieć

Wartości to jeden z jej elementów, uzależniony od trzech czynników:

emocjonalnego, środowiskowego oraz twórczego. Można stwierdzić, iż każdy z powyższych czynników w pewnym sensie determinuje wartości realizowane przez podmiot. Czynnik emocjonalny jest obecny na poziomie mechanizmów popędowo-emocjonalnych i dotyczy zaspokajania podstawowych potrzeb człowieka. Zaspokojenie potrzeby wywołuje emocję pozytywną, zaś jej deprywacja emocję negatywną. Zatem czynnik powyższy ogranicza jednostkę do działania na płaszczyźnie przyjemność – przykrość, co oznacza redukcję wyboru wartości do wartości hedonistycznych. Niezbędnym do funkcjonowania w społeczeństwie jest czynnik środowiskowy. Ogranicza on popędowe działania jednostki i dostosowuje jej aktywność do norm społecznie akceptowanych. Owo dostosowanie następuje w wyniku procesu wychowania czy też nabywania doświadczenia. Jest ono egzekwowane poprzez system kar i nagród, służący do uwewnętrznienia akceptowanych norm. Czynnik twórczy wskazuje na wolność człowieka, rozumianą jako możliwość dokonywania wyborów. Dzięki niemu człowiek przekracza uwarunkowania biologiczno-środowiskowe i może, poprzez twórczą aktywność, przekraczać rzeczywistość. Działanie jednostki i dokonywanie wyborów jest uwarunkowane jej motywacją, zgodnie z twierdzeniem, że motyw jest zasadą wyboru. Motywacja jest nabywana w wyniku doświadczenia jednostki, uzyskiwania informacji oraz własnej działalności (Reykowski, 1980, s. 16-26).

Sam proces wartościowania odbywa się na trzech płaszczyznach: emocjonalnej, praktycznej oraz słownej. Sfera emocjonalna odnosi się do przeżyć osoby, które mogą być pozytywne lub negatywne w stosunku do określonych przedmiotów czy zjawisk. Sfera praktyczna wyraża się poprzez konkretne działania podmiotu, mające na celu realizację danej wartości lub jej zaniechanie. Sfera słowna tożsama jest z umiejętnością symbolicznego tworzenia pojęć.

Wówczas podmiot tworzy ogólne pojęcia, odnoszące się do poszczególnych wartości oraz dokonuje ich hierarchizacji, wyznaczając w ten sposób fundament służący do dokonywania konkretnych wyborów (Tamże, s. 28-29).

Kształtowanie Sieci Wartości określa, co dla człowieka jest dobre a co jest złe (w znaczeniu subiektywnym) oraz pełni funkcję przypisywania wartości określonym rzeczom. Tak rozumianymi wartościami mogą być przedmioty fizyczne, osoby, instytucje, idee czy światopogląd. Wartość szeroko rozumianego przedmiotu staje się wartością dla człowieka z różnych przyczyn, będących jednocześnie kryterium podziału wartości. Wartość utylitarna jest wartością z uwagi na zaspokojenie różnorodnych potrzeb jednostki. Wartość osobowa wynika z konieczności określenia swojej wartości na tle innych osób. Wartość normatywna formułuje się w danej społeczności i jest regulatorem stosunków międzyludzkich, obejmujących również daną jednostkę. Wartość autoteliczna jest wartością samą w sobie i nie odnosi się do interesów jednostki czy też wymagań społecznych. Jej wykształcenie wymaga intensywnego obcowania z przedmiotem wartości, informacji o nim, jego doświadczania i działania w jego sferze. (Reykowski, s. 29-32).

Omawiając koncepcję wartości w świetle literatury psychologicznej wartą omówienia wydaje się teoria osobowości Gordona Allporta. Jej analiza wskazuje, iż posiada ona elementy występujące w nurcie psychologii humanistycznej, a także zawierające się w jej koncepcjach poznawczych. Postulowany indywidualizm oraz niepowtarzalne postrzeganie świata wskazuje na wpływ podejścia humanistycznego, podczas gdy samoświadomość, realizm oraz intencjonalność działań odnosi się do koncepcji poznawczej (Oleś, 2003, s. 115-116).

Każda osoba wytwarza indywidualny i niepowtarzalny system znaczeń, rozumiany jako specyficzny sposób widzenia świata oraz własne odniesienie się do zastanej rzeczywistości. Daje on podstawę do podejmowania działań intencjonalnych. Ich rozpoznanie jest możliwe poprzez ustalenie indywidualnej interpretacji przeszłości oraz określenie intencji odnoszących się do czasu przyszłego, a zawierających się w takich pojęciach jak: nadzieje, pragnienia,

ambicje i aspiracje. Intencje wraz z unikalnym systemem znaczeń oraz biologiczną energią generują aktywność człowieka, skierowaną na świat

i przekonań tworzą tzw. proprium, czyli wewnętrzną jedność, własną tożsamość. Ujawnia się ona w indywidualnej filozofii życia, wyznaczonej poprzez określony system wartości, który, według autora, jest najważniejszą cechą każdej jednostki. Poszczególne wartości mogą pełnić funkcję generującą motywację osoby. Jest to możliwe, kiedy wartość zajmuje wysokie miejsce w subiektywnej hierarchii wartości osoby, przy jednoczesnym traktowaniu jej jako wartości obiektywnej, czyli obowiązującej powszechnie i uniwersalnie. Ten sposób ujmowania wartości podtrzymuje napięcie motywacyjne, służące jej osiągnięciu, zgodnie z twierdzeniem, że ideały są motorem kształtowania osobowości

(Tamże, s. 119-121).

G. Allport dokonuje podziału wartości poprzez wyróżnienie sześciu typów ludzi, odpowiadających określonym wartościom. Klasyfikację przyjął za Eduardem Sprangerem:

 typ teoretyczny – poszukuje prawdy, cechuje się poznawczym nastawieniem do świata,

 typ ekonomiczny – preferuje wartości utylitarne, praktyczne, a także materialne,

 typ estetyczny – poszukuje wartości piękna, formy i harmonii,

typ społeczny – wykazuje postawę altruistyczną, jest skierowany na drugiego człowieka,

 typ polityczny – dąży do takich wartości jak, władza, walka, rywalizacja,  typ religijny – jest ukierunkowany na wartości absolutne, dające poczucie jedności i doskonałości (Oleś, 2003, s. 124).

Powyższa koncepcja wskazuje na indywidualizm osoby, jej doświadczenie oraz godzi dwa podejścia wobec wartości, łącząc ich subiektywne postrzeganie z obiektywną (powszechną) hierarchią.

Przegląd wymienionych nurtów wskazuje, iż problematyka wartości w psychologii jest w sposób szczególny przydatna, wówczas gdy człowiek jest definiowany w kategoriach podmiotowych, jako byt świadomy, przekraczający własne ograniczenia i tym samym zmieniający siebie, i zastaną rzeczywistość. Ważne jest zatem, iż poszczególne nurty psychologiczne ukazują wieloaspektową aktywność człowieka oraz jego indywidualizm, tym samym nie ograniczają się do ujmowania osoby wyłącznie na płaszczyźnie psychologii, lecz przesuwają akcent na wymiar duchowy przejawiający się w dążeniu do wartości.