Wybrane socjologiczne koncepcje dorosłości

Dorosłość z perspektywy socjologicznej może być rozpatrywana z punktu widzenia pełnionych ról społecznych, a także w aspekcie określonych współcześnie aksjologicznych trendów występujących na płaszczyźnie danej zbiorowości. Pomimo obiektywnego charakteru ról społecznych (obiektywnego w tym sensie, że naocznego i doświadczanego przez społeczność) zmianie może ulegać sposób ich pełnienia. Sposób ten może wynikać właśnie z obecnego pluralizmu aksjologicznego. Należy także zauważyć, iż w koncepcjach socjologicznych dwa wymiary dorosłości indywidualny i zbiorowy, są komplementarne, a także w pewnym sensie przenikają się, tworząc pełnym wymiar dorosłości.

Rola społeczna to zbiór praw i obowiązków wiążących każdego, kto

zajmuje daną pozycję społeczną, bez względu na cechy osobiste. Jednocześnie

pozycja społeczna (status) to wyróżnione i nazwane w danej kulturze typowe

miejsce w społeczeństwie, które zajmować może wiele różnych osób

(Sztompka, 2003, s. 110).

Współczesna dorosłość, podobnie jak inne komponenty rzeczywistości, podlega procesowi segmentalizacji, rozumianej jako rozdzielenie poszczególnych ról społecznych a tym samym sfer życia, bez odniesienia do łączącej ich zasady czy też punktów stycznych. Tym samym dorosłość jako kategoria społeczna jawi się jako indywidualny stan, określany przez osobowe dokonywanie wyborów i ich

arbitralne uzasadnienie. Taka sytuacja prowadzi do subiektywnego odrzucenia danej roli społecznej i jej przewartościowania, czyli kreacji według indywidualnych zamierzeń. Konsekwencją tego stanu rzeczy jest dramat uznania. Polega on na rozbieżności pomiędzy wizją dorosłości, realizowaną przez jednostkę, a wizją uznaną społecznie. Dramat uznania generuje samoświadomość dorosłego w zakresie względności jego wyborów oraz separuje role pełnione w dorosłości od jego tożsamościowego rdzenia (Bokszański, 2005, s. 19-21).

Socjologiczne ujęcie dorosłości ma swoje odzwierciedlenie w aktualnych wątkach postmodernistycznych. Dlatego też nie jest ona ujmowana linearnie, jako ciągły proces stawania się, lecz jest zbiorem epizodów. Konsekwencją tak definiowanej dorosłości jest trudność w uchwyceniu jej istoty. Poszczególne

epizody są odseparowane od siebie i tym samym w żaden sposób na siebie nie

wpływają, a także nie implikują kolejnych. Dorosłość cechuje się tymczasowością rozumianą jako brak emocjonalnego zaangażowania w pełnienie określonych ról społecznych oraz relacje z innymi. Zatem może ujawniać się także na płaszczyźnie małżeństwa i rodziny (Tamże, s. 255).

Współczesna dorosłość jest usytuowana pomiędzy dwoma biegunami, wyrażonymi poprzez dwa typy aktywności, ujęte w osobach turysty i włóczęgi.

Turysta to dorosły cechujący się właśnie ową tymczasowością. Jest ona widoczna

w braku przywiązania nie tylko do określonych wartości, lecz także osób i miejsc. Przeszłość, rozumiana jako doświadczenie, nie ma znaczenia dla tego co tu i teraz. Dorosły – turysta neguje wszelką stałość w przywiązaniu nie tylko do określonych wartości, lecz także do osób i miejsc, tym samym powstrzymuje się od zaangażowania i zaciągania długofalowych zobowiązań, jak również nie przywiązuje się do jednego rodzaju profesji. Zabiegi te prowadzą do braku zdefiniowania dorosłego i jednocześnie samej dorosłości. Dorosły – turysta nie posiada wyznaczonego celu swojej podróży, jak również nie nadaje jej scalającego sensu. Cel i sens są płynne i tymczasowe, zawierające się w sekwencji

epizodów. Dorosły – włóczęga to osoba nieprzystosowana do współczesnego

świata. Jej dorosłość nie przystaje do dorosłości turysty. Dorosłość włóczęgi to brak możliwości dokonywania wyborów w zakresie kreacji swojej egzystencji. Tymczasowość i brak stałości nie wynika z wolnego wyboru, lecz jest zdeterminowana czynnikami zewnętrznymi. Zatem jedynym kryterium odróżniającym dorosłość turysty od dorosłości włóczęgi jest wolność wyboru

(Bokszański, 2005, s. 236-237). W tym miejscu warto zauważyć, iż dorosłość turysty, dająca możliwość wyboru, nie jest wykorzystana w celu autokreacji, lecz pozostaje na poziomie tymczasowości i braku pogłębienia sensu.

Współczesny dorosły funkcjonuje w społeczeństwie, którego wyróżnikiem jest zmiana i szybkość. Zmiana jest także nieodłączną cechą indywidualnej i społecznej dorosłości. W tym kontekście warto także opisać dorosłość, nie rezygnując z socjologicznej perspektywy. Oczywistym jest, że każda jednostka, w tym także osoba dorosła, egzystuje w wymiarze personalnym i społecznym. W tym znaczeniu dorosłość jest tożsama odpowiednio z podmiotem działającym oraz ze strukturą, będąca całością społeczną. Należy zauważyć, iż owa struktura nie jest sumą podmiotów ani też bytem metafizycznym. Podobnie, pojedynczy dorosły jest podmiotem ograniczonym w działaniu, umiejscowionym pomiędzy pełną autonomią i całkowitym uzależnieniem. Istotnym jest fakt, iż funkcjonowanie struktury nie jest tożsame z sumą działań podmiotów, mimo że się na niej opiera, lecz polega na własnej dynamice i jakościowo nowych własnościach. Niemniej każdy podmiot tworzy strukturę i jest jednocześnie jej częścią, zaś struktura nie może istnieć bez tworzących ją podmiotów (Sztompka, 1993, s. 202-205). Dorosłość może zatem odnosić się do konkretnego podmiotu, realizującego się poprzez działanie lub do struktury rozwijającej się poprzez funkcjonowanie.

Dorosłego cechuje się posiadanie dwóch form świadomości. Są to: świadomość praktyczna i świadomość dyskursywna. Oznacza to, iż dorosły jest świadomy swoich czynów, jak również ma świadomość tej świadomości (samoświadomość). Podobnie społeczność, w której funkcjonuje dorosły, jest w stanie monitorować własne dokonania oraz monitorować to monitorowanie, czyli wykazywać świadomość dyskursywną (Sztompka, 1993, s. 210).

Synteza dwóch komponentów rzeczywistości: podmiotu i struktury, tworzy tak zwaną podmiotowość świata społecznego. Podmiotowość ta jest warunkowana przez struktury oraz przez podmioty. Samo warunkowanie zaś polega na ograniczeniach i możliwościach, wynikających z cech podmiotu oraz cech struktury. Tak jak podmiot i struktura tworzą syntetyczny komponent rzeczywistości społecznej, zwany podmiotowością, tak działania podmiotu i funkcjonowanie struktur tworzy praxis. Jest ono dialektyczną syntezą tego, co

podmiotowość, podlega ograniczeniom i ułatwieniom, wyznaczanym przez działanie podmiotu i funkcjonowanie struktur (Sztompka, 1993, s.205-206). Można zatem stwierdzić, iż dorosłość w wymiarze społecznym, może być utożsamiana z podmiotowością, czyli syntezą podmiotu i struktury oraz z praxis, rozumianą jako połączenie działania i funkcjonowania. W ten sposób koncepcja dorosłości ujawnia się w swojej warstwie potencjalnej (odnoszącej się do podmiotu i struktury) oraz warstwie realizacji, w której zawiera się funkcjonowanie i działanie. Dorosły zatem jest z jednej strony względnie autonomicznym bytem, z drugiej zaś częścią struktury, w której egzystuje.

W perspektywie powyższej teorii dorosłość jest dynamicznym procesem, ujętym w ramy czasowe. Wymienione już praxis kształtuje podmiotowość, która ujawnia się w czasie późniejszym, przy jednoczesnej zmianie samego praxis. Tym samym, funkcjonowanie i działanie wpływają odpowiednio na struktury i podmioty, przy czym sam wpływ ujawnia się w czasie przyszłym. Wartym odnotowania jest również fakt, iż zmianie ulega nie tylko sama dorosłość, będąca tutaj kategorią społeczną, lecz także sposoby jej modyfikacji. Aktualnie zauważa się tendencje zwiększające obszar autonomii oraz samoświadomości, przyczyniającej się do wzmożonej kontroli nad własną egzystencją (Tamże, s. 214, 218-219).

O dorosłości można mówić także w kontekście procesów globalizacyjnych. Przenikanie tego co globalne z tym co lokalne prowadzi do stanu, w którym prywatne życie jednostki łączy się z wymiarem ogólnospołecznym. Tym samym

po raz pierwszy w dziejach ludzkości jaźń i społeczeństwo są ze sobą wzajemnie powiązane w wymiarze globalnym. Współczesny dorosły funkcjonuje

w społeczeństwie ryzyka, gdzie nie ma jasno wyznaczonych reguł działania. W związku z tym jego funkcjonowanie i aktywność polegają na dokonywaniu wyborów wedle stosowanego kryterium zysków i strat. Współczesna dorosłość cechuje się zwiększoną ilością sytuacji, w której człowiek musi dokonać wyboru. Każda z nich niesie ze sobą wielość możliwości, przy jednoczesnym braku pewnych kryteriów wyboru, którymi mógłby kierować się dorosły (Bokszański, 2005, s. 265-266).

Dorosły generuje tzw. projekt refleksyjny, będący częścią jego tożsamości. Projekt ten jest procesem polegającym na podtrzymywaniu ciągłości określonej

wyróżnikiem indywidualności dorosłego i jego relacji ze światem, lecz rutynowym działaniem, pewnego rodzaju grą, umożliwiającą istnienie w świecie społecznym. Projekt refleksyjny na płaszczyźnie świadomości urzeczywistnia się poprzez realizacje określonego stylu życia. Jest on sposobem wyrażania tegoż projektu, a także umożliwia jego podtrzymywanie. Pomocna w tym jest jeszcze inna kategoria określana jako strategiczne planowanie życia. Dzięki niej dorosły wyznacza przyszłe wybory i określa własną biografię (Tamże, s. 267-269).

Dorosłość w znaczeniu socjologicznym może być definiowana poprzez tożsamość w znaczeniu społecznym, nie zaś indywidualnym. Współczesny kontekst kulturowy zakłada istnienie kilku tożsamości, poprzez które można zdefiniować dorosłość.

Tożsamość w ponowoczesności nie jest jednoznacznie określona i charakteryzuje się zasadą możesz być każdy. Ograniczając się zatem do pojęcia tożsamości, współcześnie można wyróżnić tożsamość globalną przezroczystą. Jej cechą jest całkowita niewrażliwość na różnice kulturowe. Dorosły o takiej tożsamości potrafi funkcjonować w każdym społeczeństwie i każdej kulturze, gdyż nie jest w stanie dostrzec różnic między nimi, i nie ma potrzeby ich poznawania. Jest nastawiony na sukces i na działanie. Pomagają w tym takie cechy, jak: komunikatywność, otwartość, przyjazna powierzchowność (Melosik, Szkudlarek, 1998, s. 60).

Inną współczesną tożsamością opisującą dorosłość jest tożsamość globalna

każda. W przeciwieństwie do tożsamości przezroczystej jej cechą jest nadwrażliwość na różnice kulturowe. Dorosły o takim nastawieniu wtapia się

w kulturę, w której żyje i staje się jej częścią. Często zmienia miejsca egzystowania, poznając przy tym nowe konteksty kulturowe i różne społeczności. Nie posiada tożsamości stałej, lecz zmienia się, dostosowując do zastanego kodu kulturowego. W rezultacie nie jest w stanie wskazać, która z tożsamości kreującej dorosłość, jest autentyczna (Tamże, s. 61-62).

Kolejnym rodzajem tożsamości jest tożsamość upozorowana, wyrażona w autentycznej nieautentyczności. Dorosły sam nadaje znaczenie rzeczywistości, która może przybierać nieograniczoną ilość definicji. Nie ma tutaj miejsca na różnice kulturowe w ujmowaniu dorosłości, gdyż różnica staje się kategorią

zbędną a świat rzeczywisty zastąpiony iluzorycznym, wykształconym przez media

z postawą konsumpcji. Dostarcza iluzji pozornej wolności i mocy projektowania własnego ja. Zależy od obowiązującej mody i postuluje możesz być każdy (po trochu) jednocześnie. Rzeczy materialne, symbole, style stają się ofertą handlową, którą trzeba kupić (Melosik, Szkudlarek, 1998, s. 63-65).

W odpowiedzi na fragmentaryzację dorosłości i jej powierzchowność wytworzyła się tożsamość typu brzytwa. Jej istota opiera się na różnicy względem świata zewnętrznego. Różnica dotyczy wartości wyższych: duchowych, religijnych. Staje się ona podstawą do budowania nowej tożsamości przy jednoczesnej konstatacji zastanego kodu kulturowego. Tożsamość oparta na wyższych wartościach daje poczucie pewności i stabilności we współczesnym, zmiennym, niedookreślonym świecie (Tamże, s. 67-68).

Dorosłość może również zostać opisana z perspektywy indywidualności i jednocześnie zawierać się w wymiarze społecznym. Składają się na nią różnorakie cechy, przypisane tylko jednej osobie, które determinują jej zachowanie w różnych wymiarach egzystencji. Pojęcie indywidualności ściśle wiąże się z tożsamością osoby. Dorosły na początku musi sobie uświadomić, kim jest, jakie są jego cele, co jest dla niego wartościowe. Odbywa się to pod wpływem oddziaływań innych osób. Samoświadomość jest podstawą procesu trwającego przez całe życie człowieka, jest to proces lokowania się. Polega on na

porządkowaniu ludzi i rzeczy zgodnie z ideą siebie i ideą własnego stosunku do innych. Lokowanie się to także szeroko rozumiana działalność człowieka

dorosłego, którego podstawą jest właśnie owo porządkowanie nadające życiu sens i cel (Szczepański, 1988, s. 43-45). Można zatem stwierdzić, iż owo lokowanie jest pewnego rodzaju negocjowaniem dorosłości, pomiędzy dorosłością indywidualną a dorosłością w wymiarze społecznym.

Głównym elementem indywidualności jest świat wewnętrzny człowieka. Jest on definiowany w specyficzny sposób. Odrzuca się całokształt przeżyć psychicznych (świadomych i nieświadomych) człowieka, gdyż uważa się je za

odbicie świata zewnętrznego, warunkującego treści i formę tych przeżyć, które

występują powszechnie i są jednakowe dla całej populacji ludzkiej. Świat wewnętrzny jest ściśle związany z indywidualnością, przez co jest charakterystyczny tylko dla pojedynczej osoby (Tamże, s. 81-82). Przejawia się on w indywidualnym sposobie istnienia, mającym swoje podłoże w wolności jednostki. Wolność jest rozumiana jako możność przeciwstawienia się naciskom

społecznym świata zewnętrznego, opierającego się na tym, co wspólne i powszechne. Jest także rozumiana jako samokontrola na płaszczyźnie biologicznej i psychicznej. Świat wewnętrzny to najgłębsza struktura dorosłego, mogąca wpływać na procesy psychiczne, gdyż wypływa właśnie z indywidualności osoby, wyznaczając jej zachowanie (Szczepański, 1988, s. 85-86).

Świat wewnętrzny składa się z kilku komponentów. Jednym z nich jest wiedza, lecz nie jest wiedzą potoczną ani praktyczną. Jest najczęściej nieuświadomiona i dotycząca pytań, na które człowiek nie znajduje odpowiedzi w świecie zewnętrznym, tj. społeczeństwie, filozofii, religii. Mogą to być pytania o sens i cel życia lub też związane z codzienną ludzką egzystencją (Tamże, s. 88-89). Kolejnym elementem świata wewnętrznego jest system

indywidualnych wartości, będący podstawą wspomnianego już procesu lokowania się w świecie zewnętrznym. Osobista hierarchia wartości często nie jest tożsama

z hierarchią świata zewnętrznego. System wartości kształtuje się na podstawie wiedzy zdobytej przez jednostkę i jest przede wszystkim wiedzą o świecie

zewnętrznym. Wykazuje dużą niezmienność i raz ukształtowany pozostaje

odporny na wpływy otoczenia (Szczepański, 1988, s. 89-90).

Nieodłącznym elementem ludzkiego istnienia jest dokonywanie wyborów. Odbywają się one na płaszczyźnie świata wewnętrznego i zewnętrznego. W świecie wewnętrznym człowiek kieruje się indywidualnymi zasadami (często odmiennymi od zasad innych). W świecie zewnętrznym natomiast działa na podstawie ogólnie przyjętego prawa czy też norm wyznaczających funkcjonowanie (Tamże, s. 90-91). Ostatnim z komponentów świata

wewnętrznego jest poczucie własnej wartości, które nie jest rozpatrywane

w odniesieniu do innych osób, lecz jest wartością indywidualną. Stąd też jako

indywidualność często nie przestrzega ogólnie przyjętych norm i wzorów

zachowań, nie chcąc przez to stracić własnej tożsamości (Szczepański, 1988, s. 93-94).

Świat wewnętrzny jest niejako światem równoległym w stosunku do świata zewnętrznego. Jest on ograniczony do samej indywidualności bez szeroko

rozumianego środowiska. W obecnych czasach coraz trudniej można się do niego odwoływać, gdyż współczesna cywilizacja charakteryzuje się nadmiarem informacji i bodźców (Tamże, s. 89-91). W tej perspektywie dorosłość

zinternalizowana funkcjonuje wspólnie z dorosłością społeczną. Pomiędzy nimi może dochodzić do relacji konfliktowych lub do relacji opartych na stosunku tożsamości.

Ważną funkcją indywidualności jest autonomia działania. Nie ogranicza się tylko do możności przeciwstawiania się światu zewnętrznemu czy też do samokontroli, lecz dotyczy także nabywania przez indywidualność wiedzy, niezbędnej do rozwiązywania problemów, których nie może rozwiązać w świecie

zewnętrznym. Często są to problemy egzystencjalne, takie jak: cierpienie, śmierć,

samotność, przemijanie. Podobnie też hierarchia wartości świata wewnętrznego jest autonomiczna w stosunku do hierarchii obowiązującej w danym społeczeństwie. Dlatego też człowiek posiada dwa sposoby istnienia: istnienie

indywidualne (niezależne) oraz istnienie społeczne (Szczepański, 1988, s. 97). Istnienie indywidualne pełni znaczącą rolę w życiu społeczeństwa, polegającą

m.in. na utrzymaniu jego tożsamości. Przyczynia się do tego wewnętrzna hierarchia wartości, która jest tworem spójniejszym i mniej podatnym na zmiany niż system wartości obowiązujący w danej grupie, przez co stoi na straży utrzymania ciągłości społeczeństwa i ograniczając działania destrukcyjne (Tamże, s. 191-192).

Dorosły, świat swoich wartości wewnętrznych niejako nakłada na otaczającą go rzeczywistość, nadając jej bardziej osobisty charakter lub też w rzeczywistości podobne wartości odnajduje i w ten sposób wytwarza poczucie tożsamości całego społeczeństwa (Szczepański, 1988, s. 195).

Podsumowując, powyższą analizę socjologiczną, można uznać, iż dorosłość ujmowana w niej, w aspekcie aksjologicznym, jest uzależniona od rodzaju wartości dominujących w danym społeczeństwie. Dorosły natomiast pozostaje w sytuacji bądź to konfliktu osobistej hierarchii wartości z hierarchią zastaną w danej społeczności, bądź dokonuje modyfikacji hierarchii osobistej, dostosowując ją w pewnej mierze do wartości uznawanych społecznie. Może także oddziaływać na społeczeństwo, proponując realizację własnej hierarchii wartości. Sytuacja komfortowa ma miejsce, wówczas gdy wartości dorosłego będą przynajmniej w pewnym stopniu tożsame z wartościami realizowanymi przez społeczeństwo.