Aksjologiczny kontekst pedagogiki socjalistycznej

Wychowanie socjalistyczne oparte jest na poglądach Karola Marksa, wyrażonych w koncepcji materializmu historycznego. Stąd też podstawowym założeniem jest nadanie wszelkiemu bytowi charakteru materialnego. Materia tożsama z bytem jest dynamiczna i dzięki temu może zmieniać się w subtelniejsze formy, będące stanami świadomości, i tym co zwykło się określać jako duchową stronę bytu. Zatem wszelka duchowość jest także materią subtelniejszą. Ten pogląd odrzuca całą sferę duchowości oraz istnienia Boga, jest zatem ateizmem. Główna formuła materializmu historycznego głosi, iż byt społeczny określa

świadomość. Oznacza to, że warunki materialne, ekonomiczne danego

społeczeństwa wyznaczają treści świadomości, to jest wpływają na psychikę jednostki. Czynniki ekonomiczne dzielą społeczeństwo na zwalczające się klasy, będące jednocześnie źródłem rozwoju społecznego. Człowiek jest natomiast

całokształtem stosunków społecznych. Wynika stad, iż owe stosunki tworzą

człowieka. Zatem człowiek przynależy do danej grupy społecznej i jednocześnie jest odbiciem tychże stosunków społecznych. U podstaw filozofii marksistowskiej leży ideał walki (także walki klas), będący motorem napędowym rozwoju. Walka to ścieranie się dwóch przeciwieństw, która w konsekwencji doprowadza do wyższej formy rozwoju (Kunowski, 1997, s. 130-133; Tchorzewski, 2002, s. 44-45). Należy zastrzec, iż cytowani wyżej autorzy nie byli zwolennikami pedagogiki socjalistycznej, lecz przedstawiali jej główne założenia.

Naukowe przesłanki marksizmu wykluczają sposób rozumienia wartości jako idei czy bytów egzystujących poza człowiekiem. Filozofia marksistowska nie wypracowała jednoznacznych rozstrzygnięć ontologicznych. Wartość łączy się tutaj, z człowiekiem przy jednoczesnych skłonnościach do nadania wartościom cech obiektywności. Genezą wartości mogą być także zwalczające się klasy społeczne. Klasa, która zwyciężyła, narzuca swój system wartości klasie przegranej. Taka geneza wartości implikuje ich historyczność a tym samym zmienność i relatywizm (Kotłowski, 1968, s. 89-91, 94-95).

Aksjologia marksistowska nie godzi się na względność i subiektywizm wartości. Do takich poglądów skłania się Tugarinov, twierdząc, iż wartości to

przedmioty, zjawiska i ich własności. Dokonuje on podziału wartości na wartości

życia i wartości kultury. Wartości kultury dzieli na wartości materialne, wartości społeczno-polityczne oraz wartości duchowe. Odróżnia jednocześnie przedmiot wartości od sądów oraz świadomości podmiotu, zbliżając się tym samym do ich obiektywnego ujmowania (Cichoń, 1996, s. 22).

Z punktu widzenia socjalistycznej teorii wychowania na temat wartości wypowiada się Heliodor Muszyński. Postrzega wartości w ujęciu psychologii, łącząc je tym samym z osobowością. Warunkiem jej rozwoju jest przeobrażenie

się popędu w świadome dążenie do realizacji wartości. Ugruntowaniem takiego

dążenia jest wyrobiona postawa wobec wartości. Sama wartość to pojęcie

abstrakcyjne a właściwie treści pojęć ogólnych czy abstrakcyjnych, wobec

których człowiek przyjmuje daną postawę (Tamże, s. 137-138).

Według Muszyńskiego najwyższą wartością jest człowiek, jego szczęście

i rozwój. Jest to jednocześnie przesłanka do umieszczenia aksjologii

marksistowskiej w obrębie humanizmu. Taki humanizm jest pozbawiony elementów transcendencji oraz personalizmu. Transcendencja została wykluczona poprzez podstawowe założenia materialistyczne, natomiast personalizm ustąpił miejsca kolektywizmowi. Stąd też humanizm socjalistyczny jest zawsze rozumiany jako rozwój całej społeczności czy też klasy. Szczęście jednostki przyczynia się do dobrostanu społeczeństwa. Samo w sobie jest także wartością, którą można osiągnąć w ustroju socjalistycznym (Muszyński, 1974, s. 247).

Inne wartości wymieniane przez Muszyńskiego, to ideał społeczeństwa

socjalistycznego oraz ideał wychowania socjalistycznego. Społeczeństwo

zatem stworzyć takie warunki, które pozwolą to szczęście osiągnąć. Ideał

wychowania socjalistycznego jest tożsamy z cechami osobowości, lecz takimi,

które są niezbędne dla funkcjonowania w społeczeństwie socjalistycznym, a także dla jego rozwoju (Cichoń, 1996, s. 106).

Ideał wychowania musi być zatem określany zawsze w kontekście społeczeństwa. Jest on także sumą celów wychowawczych. Głównym celem wychowania socjalistycznego jest wszechstronny rozwój człowieka i osiągnięcie szczęścia. Cele wychowania dotyczą także pożądanych zmian w osobowości wychowanka, tak aby osiągnął on osobowość dojrzałą. Jest to możliwe tylko poprzez połączenie ideału wychowania z konkretnymi zadaniami, jakie przynosi zastana rzeczywistość społeczna. Zadania, do których powinno przygotować wychowanie socjalistyczne, są tożsame z rolą społeczną. Zatem role społeczne są jednocześnie celami wychowania, które ujęte w ideał wychowania, tworzą wartość. Muszyński przedstawia następujące role:

• społeczna rola obywatela, związana z aktywnością obywatelską oraz odpowiedzialnością za kraj,

• rola racjonalnego konsumenta, rozumiana jako współuczestnictwo w konsumpcji, nadającej jej masowy i demokratyczny charakter,

• rola współtwórcy kultury, dzięki niej człowiek jest twórcą nowej kultury i także współtwórcą siebie,

• społeczna rola członka kolektywu, dotycząca udziału w różnorodnych grupach społecznych i zadaniach, wyznaczonych przez te grupy,

• społeczna rola członka rodziny, będącej podstawową komórką społeczną, podlegająca ciągłym zmianom (Muszyński, 1974, s. 240-245).

Zagadnieniem wartości z punktu widzenia pedagogiki zajmował się także Karol Kotłowski. Jego myśl pedagogiczna wykracza poza sferę pedagogiki socjalistycznej, z którą się nigdy nie utożsamiał (B. Śliwerski wskazał, iż dorobek K. Kotłowskiego, wpisuje się w nurt pedagogiki filozoficzno-normatywnej) (zob. Śliwerski, 1998, s. 47-60), natomiast jej poszczególne elementy łączą się z tym nurtem, pomimo całościowego, wielowymiarowego dorobku autora. Analizował on zwłaszcza rolę wartości moralnych w procesie wychowania. Autor nie formułuje definicji wartości, mając świadomość, iż zależy ona od podstawowych założeń filozoficznych, a także konkretnej dyscypliny naukowej (1968, s. 34).

Wyróżnia następujące rodzaje socjalistycznych idei podstawowych, mających swoje odzwierciedlenie w wartościach etycznych: proletariacki

humanizm – kolektywizm, patriotyzm – internacjonalizm, praca – świadoma dyscyplina – poszanowanie własności społecznej (Kotłowski, 1976, s. 60).

Proletariacki humanizm – kolektywizm rozumie podobnie jak Muszyński.

Podstawą jest materialistyczny światopogląd. Humanizm rozumiany osobowo jest podrzędny do kolektywizmu, z uwagi na nieśmiertelne społeczeństwo, które zostaje ulepszone poprzez doskonalenie się i działalność jednostki.

Patriotyzm nie wyklucza internacjonalizmu, lecz go potwierdza. Dzieje się

tak, gdy narodowy proletariat realizuje cele wspólne dla ogółu proletariuszy.

Praca jest pojmowana jako wartość socjalistyczna, która wyraża

człowieka, lecz nie może być narzędziem wyzysku a jej dobra winny być sprawiedliwie dzielone. Aby tak się stało, należy dążyć do kolejnej wartości –

dyscypliny świadomej, będącej samodyscypliną. Jej egzekwowanie nie może

uwłaczać godności człowieka.

Poszanowanie własności społecznej łączy się z wartością odpowiedzialności za dobro wspólne i własność publiczną (Tamże, s. 52-59).

Kotłowski odrzuca konieczność określania ideału wychowania, wskazując, iż jego wewnętrzne treści mogą być ze sobą sprzeczne a samo pojęcie ideału jest nieostre i niedookreślone. W zamian proponuje wykształcenie konkretnych,

wszechstronnie rozwiniętych osobowości budowniczych socjalizmu. Cel ten

można osiągnąć poprzez modelowanie osobowości (Kotłowski, 1976, s. 72-73). U jej podstaw leży pojęcie charakteru, określonego jako stała sprawność

powściągowa w imię akceptowanych przez siebie zasad postępowania wyznaczonych przez jakiś system wartości (Tamże, s. 77). Charakter jest zatem

pewną stałą strukturą bez treści (system wartości może być różny), którą w toku modelowania można wypełnić treścią pożądaną przez wychowawcę. Istotą modelu budowniczego socjalizmu jest wykształcenie charakteru moralnego, który opiera się na czterech filarach. Trzy z nich odwołują się bezpośrednio do greckiej triady wartości: prawdy, dobra i piękna. Czwarty filar to wartość witalna rozumiana jako dobrostan psychofizyczny i sprawność organizmu (Kotłowski, 1976, s. 76-82).

Autor stara się pogodzić wartość prawdy i dobra z założeniami marksistowskimi. Prawda dotyczy ogólnej aktywności intelektualnej, naukowego

rozwiązania problemów, jest tożsama z naukowym światopoglądem. Dobro zawiera w sobie opisane już wartości etyczne: humanizm – kolektywizm, patriotyzm – internacjonalizm, praca – świadoma dyscyplina. Piękno natomiast to umiejętność przeżywania uczuć estetycznych. Tę wartość trudno dostosować do filozofii marksistowskiej, lecz jest ona pożądana w procesie wychowania (Kotłowski, 1976, s. 82). Atutem tej koncepcji jest założenie, iż wymienione wartości etyczne można przekazywać w każdej fazie rozwojowej dziecka, dostosowując oczywiście ich treści do wieku wychowanka, podczas gdy inne koncepcje uzależniają internalizację wartości moralnych od osiągnięcia odpowiedniego wieku przez wychowanka, przesuwając czas internalizacji na okres adolescencji (Kotłowski, 1976, s. 86-87).

Osiągnięcie tychże celów jest możliwe w procesie wychowania, które jest

świadomym i celowym urabianiem osobowości (Muszyński) lub też oddziaływaniem człowieka na drugą świadomość w celach wychowawczych

(Kotłowski). Działania takie w pedagogice socjalistycznej opierają się na wypracowanych zasadach i metodach wychowania (zob. Kotłowski, 1976, s. 134-162; Muszyński, 1974, s. 344-347).